ตตฺถ เอตทญฺญาย เย สตาติ เอตํ นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทินา (ธ. ป. 277; เถรคา. 676; กถา. 753) นเยน วิปสฺสนฺตา อนุปุพฺเพน ชานิตฺวา เย กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ สตาฯ ทิฏฺฐธมฺมาภินิพฺพุตาติ วิทิตธมฺมตฺตา ทิฏฺฐธมฺมา จ ราคาทินิพฺพาเนน จ อภินิพฺพุตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย
เหมกมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
9. โตเทยฺยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
[57] นวเม โตเทยฺยสุตฺเต – วิโมกฺโข ตสฺส กีทิโสติ ตสฺส กีทิโส วิโมกฺโข อิจฺฉิตพฺโพติ ปุจฺฉติฯ
[58] อิทานิสฺส อญฺญวิโมกฺขาภาวํ ทสฺเสนฺโต ภควา ทุติยํ คาถมาหฯ ตตฺถ วิโมกฺโข ตสฺส นาปโรติ ตสฺส อญฺโญ วิโมกฺโข นตฺถิฯ
[59] เอวํ ‘‘ตณฺหกฺขโย เอว วิโมกฺโข’’ติ วุตฺเตปิ ตมตฺถํ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘นิราสโส โส อุท อาสสาโน’’ติ ปุน ปุจฺฉติฯ ตตฺถ อุท ปญฺญกปฺปีติ อุทาหุ สมาปตฺติญาณาทินา ญาเณน ตณฺหากปฺปํ วา ทิฏฺฐิกปฺปํ วา กปฺปยติฯ
[60] อถสฺส ภควา ตํ อาจิกฺขนฺโต จตุตฺถํ คาถมาหฯ ตตฺถ กามภเวติ กาเม จ ภเว จฯ
รูเป นาสีสตีติ จตุสมุฏฺฐานิเก รูปารมฺมเณ ฉนฺทราควเสน น ปตฺเถติฯ สทฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปลิโพธฏฺเฐน ราโค เอว กิญฺจนํ ราคกิญฺจนํ มทนฏฺเฐน วาฯ โทสกิญฺจนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ
เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน จ ปุพฺพสทิโส เอว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติฯ
สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทส-อฏฺฐกถาย
โตเทยฺยมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
10. กปฺปมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
[61] ทสเม กปฺปสุตฺตนิทฺเทเส – มชฺเฌ สรสฺมินฺติ ปุริมปจฺฉิมโกฏิปญฺญาณาภาวโต มชฺฌภูเต สํสาเรติ วุตฺตํ โหติฯ ติฏฺฐตนฺติ ติฏฺฐมานานํฯ ยถายิทํ นาปรํ สิยาติ ยถา อิทํ ทุกฺขํ ปุน น ภเวยฺยฯ
อาคมนนฺติ ปุพฺพนฺตโต อิธาคมนํฯ คมนนฺติ อิโต ปรโลกคมนํฯ คมนาคมนนฺติ ตทุภยวเสน วุตฺตํฯ กาลนฺติ มรณกาลํฯ คตีติ นิพฺพตฺติฯ ภวาภโวติ ภวโต ภโวฯ จุติ จาติ ภวโต จวนญฺจฯ อุปปตฺติ จาติ จุตสฺส อุปปตฺติ จฯ นิพฺพตฺติ จาติ ปาตุภาโว จฯ เภโท จาติ ขนฺธเภโท จฯ ชาติ จาติ ชนนญฺจฯ ชรา จาติ หานิ จฯ มรณญฺจาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส จาโค จฯ ปุริมาปิ โกฏิ น ปญฺญายตีติ ปุพฺพาปิ โกฏิ นตฺถิ น สํวิชฺชติฯ ตถา ปจฺฉิมาปิ โกฏิฯ
เอตฺตกา ชาติโยติ เอตปรมา ชาติโยฯ วฏฺฏํ วตฺตีติ สํสารปวตฺติฯ ตโต ปรํ น วตฺตตีติ ตโต อุทฺธํ นปฺปวตฺตติฯ เหวํ นตฺถีติ เอวํ นตฺถิ น สํวิชฺชติฯ หิ-อิติ นิปาโตฯ อนมตคฺโคยนฺติ อยํ สํสาโร อวิทิตคฺโคฯ
อวิชฺชานีวรณานนฺติ อวิชฺชาย อาวริตานํฯ ตณฺหาสํโยชนานนฺติ กามราคสงฺขาตตณฺหาพนฺธนพทฺธานํฯ สนฺธาวตนฺติ กามธาตุยา ปุนปฺปุนํ ธาวนฺตานํฯ สํสรตนฺติ รูปารูปธาตุยา สํสรนฺตานํฯ ทุกฺขํ ปจฺจนุภูตนฺติ กายิกเจตสิกทุกฺขํ อนุภูตํ วินฺทิตํฯ ติพฺพนฺติ พหลํฯ พฺยสนนฺติ อวฑฺฒิ วินาโสฯ กฏสี วฑฺฒิตาติ สุสานวฑฺฒิตํฯ อลเมวาติ ยุตฺตเมว ฯ สพฺพสงฺขาเรสูติ เตภูมกสงฺขาเรสุฯ นิพฺพินฺทิตุนฺติ อุกฺกณฺฐิตุํฯ วิรชฺชิตุนฺติ วิราคํ อุปฺปาเทตุํฯ วิมุจฺจิตุนฺติ โมเจตุํฯ วฏฺฏํ วตฺติสฺสตีติ สํสารปวตฺตํ เตภูมกวฏฺฏํ อนาคเต ปวตฺติสฺสติฯ ตโต ปรํ น วตฺติสฺสตีติ ตโต อุทฺธํ อนาคเต สํสารปวตฺตํ นปฺปวตฺติสฺสติฯ ชาติภเยติ ชาติํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภเยฯ ชราภยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ
[62-3] อถสฺส ภควา ตมตฺถํ พฺยากโรนฺโต อุปรูปริคาถาโย อภาสิฯ ทุติยคาถา วุตฺตตฺถาเยวฯ ตติยคาถาย อกิญฺจนนฺติ กิญฺจนปฏิปกฺขํฯ อนาทานนฺติ อาทานปฏิปกฺขํ, กิญฺจนาทานวูปสมนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อนาปรนฺติ อปรปฏิภาคทีปวิรหิตํ, เสฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ
