1. อชิตมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

ปารายนวคฺคสฺส ปฐเม อชิตสุตฺตนิทฺเทเส –

[1]

‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก, (อิจฺจายสฺมา อชิโต,)

เกนสฺสุ นปฺปกาสติ;

กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสิ, กิํสุ ตสฺส มหพฺภย’’นฺติฯ –

อชิตมาณวสฺส ปุจฺฉิเต ปฐมปญฺเห จ อุปรูปริปญฺเห จ นิทฺเทเสสุ จ วุตฺตญฺจ อุตฺตานญฺจ วชฺเชตฺวา วิเสสเมว วกฺขามฯ ตตฺถ นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโตฯ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กิํ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วเทสิ?

อาวุโตติ อาวริโตฯ นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโตฯ โอวุโตติ เหฏฺฐา ปฏิจฺฉาทิโตฯ ปิหิโตติ อุปริภาเคน ฉาทิโตฯ ปฏิจฺฉนฺโนติ อวิวโฏฯ ปฏิกุชฺชิโตติ อโธมุขํ ฉาทิโตฯ

นปฺปกาสตีติ นปฺปกาโส โหติฯ นปฺปภาสตีติ ญาณปฺปภาสํ น กโรติฯ น ตปตีติ ญาณตปํ น กโรติฯ น วิโรจตีติ ญาณวิโรจนํ น กโรติฯ น ญายตีติ น ชานียติฯ น ปญฺญายตีติ นปฺปญฺญายเตฯ

เกน ลิตฺโตติ เกน ลิมฺปิโตฯ สํลิตฺโต อุปลิตฺโตติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อาจิกฺขสิ นิทฺเทสวเสนฯ เทเสสิ ปฏินิทฺเทสวเสน ฯ ปญฺญเปสิ เตน เตน ปกาเรนฯ อตฺถํ โพเธนฺโต ปฏฺฐเปสิฯ ตสฺสตฺถสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต วิวรสิฯ พฺยญฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต วิภชสิฯ นิกุชฺชิตภาวํ คมฺภีรภาวญฺจ หริตฺวา โสตูนํ ญาณสฺส ปติฏฺฐํ ชนยนฺโต อุตฺตานีกโรสิฯ สพฺเพหิปิ อิเมหิ อากาเรหิ โสตูนํ อญฺญาณนฺธการํ วิธเมนฺโต ปกาเสสีติ เอวํ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

[2] เววิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสตีติ มจฺฉริยเหตุ จ ปมาทเหตุ จ นปฺปกาสติฯ มจฺฉริยํ หิสฺส ทานาทีหิ คุเณหิ ปกาสิตุํ น เทติ, ปมาโท สีลาทีหิฯ ชปฺปาภิเลปนนฺติ ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏเลโป วิย มกฺกฏสฺส อภิเลปนํฯ ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ ทุกฺขํฯ

เยสํ ธมฺมานนฺติ เยสํ รูปาทิธมฺมานํฯ อาทิโต สมุทาคมนํ ปญฺญายตีติ ปฐมโต อุปฺปาโท ปญฺญายติฯ อตฺถงฺคมโต นิโรโธ ปญฺญายตีติ ภงฺคโต นิรุชฺฌนํ ปญฺญายติฯ กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกติ กุสลากุสลวิปาโก กมฺมํ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต กมฺมสนฺนิสฺสิโต วิปาโกติ วุจฺจติฯ วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมนฺติ กุสลากุสลํ กมฺมํ วิปากสฺส โอกาสํ กตฺวา ฐิตตฺตา วิปากสนฺนิสฺสิตํ กมฺมนฺติ วุจฺจติฯ นามสนฺนิสฺสิตํ รูปนฺติ ปญฺจโวกาเร รูปํ นามํ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต นามสนฺนิสฺสิตํ รูปนฺติ วุจฺจติฯ รูปสนฺนิสฺสิตํ นามนฺติ ปญฺจโวกาเร นามํ รูปํ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตนโต รูปสนฺนิสฺสิตํ นามนฺติ วุจฺจติฯ

[3] สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ สพฺเพสุ รูปาทิอายตเนสุ ตณฺหาทิกา โสตา สนฺทนฺติฯ กิํ นิวารณนฺติ เตสํ กิํ อาวรณํ กา รกฺขาฯ สํวรํ พฺรูหีติ ตํ เตสํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ พฺรูหิฯ เอเตน สาวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ เกน โสตา ปิธียเรติ เกน ธมฺเมน เอเต โสตา ปิธียนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺติฯ เอเตน อนวเสสปฺปหานํ ปุจฺฉติฯ

สวนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติฯ อาสวนฺตีติ อโธคามิโน หุตฺวา สวนฺติฯ สนฺทนฺตีติ นิรนฺตรคามิโน หุตฺวา สนฺทมานา ปวตฺตนฺติฯ ปวตฺตนฺตีติ ปุนปฺปุนํ วตฺตนฺติฯ

[4] สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนายุตฺตา กุสลากุสลธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมานา สติ เตสํ โสตานํ นิวารณํ ฯ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมวาหํ สติํ โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺญาเยเต ปิธียเรติ รูปาทีสุ ปน อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปญฺญาย เอเต โสตา สพฺพโส ปิธียนฺติฯ

ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อุจฺฉิชฺชนฺติฯ สมุทยญฺจาติ ปจฺจยญฺจฯ อตฺถงฺคมญฺจาติ อุปฺปนฺนานํ อภาวคมนญฺจ, อนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปาทํ วาฯ อสฺสาทญฺจาติ อานิสํสญฺจฯ อาทีนวญฺจาติ โทสญฺจฯ นิสฺสรณญฺจาติ นิกฺขมนญฺจฯ

[5] ปญฺญา เจวาติ ปญฺหาคาถาย ยา จายํ ตยา วุตฺตา ปญฺญา, ยา จ สติ, ยญฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติฯ เอตํ เม ปญฺหํ ปุฏฺโฐ ปพฺรูหีติ เอวํ สงฺเขปตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตีติ เอตํ นามรูปํ กตฺถ น ภวติฯ วูปสมฺมตีติ นิพฺพาติฯ อตฺถํ คจฺฉตีติ อภาวํ คจฺฉติฯ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ สนฺนิสีทติฯ

[6] วิสฺสชฺชนคาถาย ปนสฺส ยสฺมา ปญฺญาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตาฯ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มํ ตฺวํ, อชิต, เอตํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ, ตเทตํ ยตฺถ นามญฺจ รูปญฺจ อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตํ เต วทามิฯ ตสฺส ตสฺส หิ วิญฺญาณสฺส นิโรเธน สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ, เอตฺเถว วิญฺญาณนิโรเธน นิรุชฺฌติ เอตํ, วิญฺญาณนิโรธา ตสฺส ตสฺส นิโรโธ โหติ, ตํ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ

โสตาปตฺติมคฺคญาเณน อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธนาติ โสตาปตฺติมคฺคสมฺปยุตฺตปญฺญาย กุสลากุสลเจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อภพฺพุปฺปตฺติกวเสน นิรุชฺฌเนนฯ ตตฺถ ทุวิโธ นิโรโธ อนุปาทินฺนกนิโรโธ อุปาทินฺนกนิโรโธติฯ โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตนฺติ ปญฺจ จิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติ, ตานิ รูปํ สมุฏฺฐาเปนฺติ ฯ ตํ อนุปาทินฺนกรูปกฺขนฺโธ , ตานิ จิตฺตานิ วิญฺญาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา สญฺญา สงฺขารา ตโย อรูปกฺขนฺธาฯ

ตตฺถ สเจ โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, ตานิ ปญฺจ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺฐานํ ปาปุเณยฺยุํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน เนสํ ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺติํ วารยมาโน เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมาโน อนุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นามฯ สกทาคามิมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ ทฺเว โทมนสฺสสหคตานีติ โอฬาริกกามราคพฺยาปาทวเสน ฉ จิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติฯ อนาคามิมคฺเคน อณุสหคตกามราคพฺยาปาทวเสน ตานิ เอว ฉ จิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติฯ อรหตฺตมคฺเคน จตฺตาริ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตานิ อุทฺธจฺจสหคตญฺจาติ ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ นิรุชฺฌนฺติฯ ตตฺถ สเจ เตสํ อริยานํ เต มคฺคา อภาวิตา อสฺสุ, ตานิ จิตฺตานิ ฉสุ อารมฺมเณสุ ปริยุฏฺฐานํ ปาปุเณยฺยุํฯ เต ปน เตสํ มคฺคา ปริยุฏฺฐานุปฺปตฺติํ วารยมานา เสตุสมุคฺฆาตํ อภพฺพุปฺปตฺติกภาวํ กุรุมานา อนุปาทินฺนกํ นิโรเธนฺติ นามฯ เอวํ อนุปาทินฺนกนิโรโธ เวทิตพฺโพฯ

สเจ ปน โสตาปนฺนสฺส โสตาปตฺติมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, ฐเปตฺวา สตฺต ภเว อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกกฺขนฺธปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ ตีณิ สํโยชนานิ ทิฏฺฐานุสโย วิจิกิจฺฉานุสโยติ อิเม ปน ปญฺจ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติฯ เอวํ โสตาปตฺติมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นามฯ

สเจ สกทาคามิสฺส สกทาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, ฐเปตฺวา ทฺเว ภเว ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ โอฬาริกานิ กามราคปฏิฆสํโยชนานิ โอฬาริโก กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต สกทาคามิสฺส ทฺเว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ ฯ เอวํ สกทาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นามฯ

สเจ อนาคามิสฺส อนาคามิมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, ฐเปตฺวา เอกํ ภวํ ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ

กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ อณุสหคตานิ กามราคปฏิฆสญฺโญชนานิ อณุสหคโต กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโยติ อิเม ปน จตฺตาโร กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต อนาคามิสฺส เอกํ ภวํ ฐเปตฺวา ทุติยภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติฯ เอวํ อนาคามิมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นามฯ

สเจ อรหโต อรหตฺตมคฺโค อภาวิโต อภวิสฺสา, รูปารูปภเวสุ อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺเตยฺยฯ กสฺมา? ตสฺส ปวตฺติยา เหตูนํ อตฺถิตายฯ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชา มานานุสโย ภวราคานุสโย อวิชฺชานุสโยติ อิเม ปน อฏฺฐ กิเลเส โส มคฺโค อุปฺปชฺชมาโนว สมุคฺฆาเตติฯ อิทานิ กุโต ขีณาสวสฺส ปุนพฺภเว อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ ปวตฺติสฺสติ? เอวํ อรหตฺตมคฺโค อุปาทินฺนกปฺปวตฺตํ อปฺปวตฺตํ กุรุมาโน อุปาทินฺนกํ นิโรเธติ นามฯ

โสตาปตฺติมคฺโค เจตฺถ อปายภวํ นิโรเธติฯ สกทาคามิมคฺโค สุคติกามภเวกเทสํฯ อนาคามิมคฺโค กามภวํฯ อรหตฺตมคฺโค รูปารูปภวํ, สพฺพภเวปิ นิโรเธติ เอวาติ วทนฺติฯ เอวํ อุปาทินฺนกนิโรโธ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ‘‘อภิสงฺขารวิญฺญาณสฺส นิโรเธนา’’ติ เอเตน อนุปาทินฺนกนิโรธํ ทสฺเสติฯ ‘‘เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจ, เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตี’’ติ อิมินา ปน อุปาทินฺนกนิโรธํ ทสฺเสติฯ

ตตฺถ สตฺต ภเว ฐเปตฺวาติ กามภวโต กามภวํ สํสรนฺตสฺส สตฺต ภเว วชฺเชตฺวาฯ อนมตคฺเค สํสาเรติ –

‘‘ขนฺธานญฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 2.619; ธ. ส. อฏฺฐ. นิทานกถา; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.199; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.1.117; อิติวุ. อฏฺฐ. 14, 58; อุทา. อฏฺฐ. 39) –

เอวํ วณฺณิเต สํสารวฏฺเฏฯ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ นามญฺจ รูปญฺจาติ นมนลกฺขณํ จตุกฺขนฺธสงฺขาตํ นามญฺจ รุปฺปนลกฺขณํ ภูโตปาทายสงฺขาตํ รูปญฺจ เอเต ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ

เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตีติ เอตสฺมิํ โสตาปตฺติมคฺเค เอเต นามรูปธมฺมา อภพฺพุปฺปตฺติกวเสน นิโรธํ คจฺฉนฺติฯ สกทาคามิมคฺคญาเณนาติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิวเสน สกิํเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี , ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ เตน มคฺเคน สมฺปยุตฺตญาเณนฯ ทฺเว ภเว ฐเปตฺวาติ กามธาตุยาเยว ปฏิสนฺธิวเสน ทฺเว ภเว วชฺเชตฺวาฯ ปญฺจสุ ภเวสูติ ตทวสิฏฺเฐสุ ปญฺจสุ ภเวสุฯ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺถ สกทาคามิมคฺเค เอเต ธมฺมา วุตฺตนเยน นิรุชฺฌนฺติฯ เอกํ ภวํ ฐเปตฺวาติ อุกฺกฏฺฐวเสน รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วา เอกํ ภวํ วชฺเชตฺวาฯ รูปธาตุยา วา อรูปธาตุยา วาติ ทุติยกภเว รูปธาตุยา เจว อรูปธาตุยา จฯ นามญฺจ รูปญฺจาติ เอตฺถ รูปภเว นามรูปํ, อรูปภเว นามเมวฯ เอตฺเถเต นิรุชฺฌนฺตีติ เอตฺถ อนาคามิมคฺเค เอเต นามรูปธมฺมา วุตฺตนเยน นิรุชฺฌนฺติฯ

อรหโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา ‘‘อรหา’’ติ ลทฺธนามสฺส ขีณาสวสฺสฯ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ ทุวิธา หิ นิพฺพานธาตุ สอุปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จฯ ตตฺถ อุปาทียติ ‘‘อหํ มมา’’ติ ภุสํ คณฺหียตีติ อุปาทิ, ขนฺธปญฺจกสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปาทิเยว เสโส อวสิฏฺโฐ อุปาทิเสโส, สห อุปาทิเสเสน วตฺตตีติ สอุปาทิเสสาฯ นตฺเถตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสาฯ ตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาฯ ปรินิพฺพายนฺตสฺสาติ นิรินฺธนสฺส วิย ชาตเวทสฺส นิพฺพายนฺตสฺส อปฺปวตฺตํ ปวิสนฺตสฺสฯ จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธนาติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรธวเสนฯ ตโย จริมา ภวจริโม ฌานจริโม จุติจริโมติฯ ภเวสุ หิ กามภเว อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ, รูปารูปภเวสุ นปฺปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา โส ภวจริโมฯ ฌาเนสุ ปุริมฌานตฺตเยว ปวตฺตนฺติ, จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา โส ฌานจริโมฯ เย ปน จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สหุปฺปนฺนา, เต จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติฯ โส จุติจริโม นามฯ อยํ อิธ จริโมติ อธิปฺเปโตฯ เย หิ เกจิ พุทฺธา วา ปจฺเจกพุทฺธา วา อริยสาวกา วา อนฺตมโส กุนฺถกิปิลฺลิกํ อุปาทาย สพฺเพ ภวงฺคจิตฺเตเนว อพฺยากเตน ทุกฺขสจฺเจน กาลํ กโรนฺติฯ ตสฺมา จริมวิญฺญาณสฺส นิโรเธนาติ จุติจิตฺตสฺส นิโรเธนาติ อตฺโถฯ