เมนู

ตสฺส ทฺเว วคฺคา อฏฺฐกวคฺโค ปารายนวคฺโค ขคฺควิสาณสุตฺตญฺจ, เอเกกสฺมิํ วคฺเค โสฬส โสฬส กตฺวา ขคฺควิสาณสุตฺตญฺจาติ เตตฺติํส สุตฺตานิ กามสุตฺตาทิขคฺควิสาณสุตฺตปริโยสานานิ ฯ เอวํ อเนกธา ววตฺถาปิตสฺส อิมสฺส มหานิทฺเทสสฺส อนุปุพฺพปทตฺถวณฺณนํ กริสฺสามิฯ อยญฺหิ มหานิทฺเทโส ปาฐโต อตฺถโต จ อุทฺทิสนฺเตน นิทฺทิสนฺเตน จ สกฺกจฺจํ อุทฺทิสิตพฺโพ นิทฺทิสิตพฺโพ จ, อุคฺคณฺหนฺเตนาปิ สกฺกจฺจํ อุคฺคณฺหิตพฺโพ ธาเรตพฺโพ จฯ ตํ กิสฺส เหตุ? คมฺภีรตฺตา อิมสฺส มหานิทฺเทสสฺส โลกหิตาย โลเก จิรฏฺฐิตตฺถนฺติฯ

1. อฏฺฐกวคฺโค

1. กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

ตตฺถ กามสุตฺตํ อาทิฯ ตสฺมิมฺปิ ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติ คาถา อาทิฯ สา อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติธา ฐิตาฯ ‘‘กามํ กามยมานสฺสา’’ติ เอวมาทิ อุทฺเทโสฯ ‘‘กามาติ อุทฺทานโต ทฺเว กามา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จา’’ติ นิทฺเทโสฯ ‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา’’ติ เอวมาทิ ปฏินิทฺเทโสฯ

[1] ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทิเตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํฯ กามยมานสฺสาติ อิจฺฉมานสฺสฯ ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติฯ อทฺธา ปีติมโน โหตีติ เอกํสํ ตุฏฺฐจิตฺโต โหติฯ ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ มจฺโจติ สตฺโตฯ ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติฯ อิทํ ปน สงฺเขปโต ปทตฺถสมฺพนฺธมตฺตเมว, วิตฺถาโร ปน อุปริ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยถา จ อิมสฺมิํ, เอวํ อิโต ปรํ สพฺเพสุปีติฯ

กามาติ อุทฺทิสิตพฺพปทํฯ อุทฺทานโตติ นิทฺทิสิตพฺพปทํฯ อุทฺทานโตติ วคฺควเสน ‘‘มจฺฉุทฺทานํ กิเนยฺยา’’ติ อาทีสุ วิยฯ อถ วา อุปรูปริ ทานโต อุทฺทานํ, อุทฺธํ อุทฺธํ โสธนโต พฺยวทานฏฺเฐน โวทานํ วิยฯ วิตฺถารกรณภาเวน วาฯ กามา อิติ ปาฐเสสํ กตฺวา วตฺตพฺพํฯ

ทฺเวติ คณนปริจฺเฉโท , น เอกํ, น ตโยฯ วตฺถุกามา จาติ มนาปิยรูปาทิวตฺถุกามา จฯ อุปตาปนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน จ กิเลสกามา จฯ เตสุ วตฺถุกาโม ปริญฺเญยฺโย, กิเลสกาโม ปหาตพฺโพฯ ตตฺถ วตฺถุกาโม กิเลสกาเมน ปตฺถยิตพฺโพติ กามียตีติ กาโมฯ กิเลสกาโม วตฺถุกามานํ ปจฺจาสีสนสฺส การณภาเวน กามียเต อเนนาติ กาโมฯ ตตฺถ รูปาทิกฺขนฺเธ สงฺคหิโต วตฺถุกาโม, สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหิโต กิเลสกาโมฯ ฉหิ วิญฺญาเณหิ วิชานิตพฺโพ วตฺถุกาโม, มโนวิญฺญาเณน ชานิตพฺโพ กิเลสกาโมฯ กิเลสานํ ปติฏฺฐฏฺเฐน การณฏฺเฐน อารมฺมณฏฺเฐน จ วตฺถุกาโมฯ

‘‘เนเต กามา ยานิ จิตฺรานิ โลเก, สงฺกปฺปราโค ปุริสสฺส กาโม;

ติฏฺฐนฺติ จิตฺรานิ ตเถว โลเก, อเถตฺถ ธีรา วินยนฺติ ฉนฺท’’นฺติฯ (อ. นิ. 6.63);

นนฺทมาณวก- (ธ. ป. อฏฺฐ. 1.68 อุปฺปลวณฺณตฺเถรีวตฺถุ) โสเรยฺยเสฏฺฐิปุตฺตาทีนํ (ธ. ป. 43) วตฺถูนิ เจตฺถ นิทสฺสนํฯ กิเลสกาโม ตาปนฏฺเฐน พาธนฏฺเฐน จ สยํ กาเมตีติ กาโมฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ราเคน อภิภูโต ปริยาทินฺนจิตฺโต อตฺตพฺยาพาธายปิ เจเตติ, ปรพฺยาพาธายปิ เจเตติ, อุภยพฺยาพาธายปิ เจเตตี’’ติ จ ‘‘รตฺโต โข, พฺราหฺมณ, ปาณมฺปิ หนติ, อทินฺนมฺปิ อาทิยติ, ปรทารมฺปิ คจฺฉติ, มุสาปิ ภณตี’’ติ (อ. นิ. 3.54) จ เอวมาทิ นิทสฺสนํฯ

ตเมว ปฏินิทฺเทสวเสน วิตฺถาเรตฺวา วตฺตุกาโม – ‘‘กตเม วตฺถุกามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กตเมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ปญฺจวิธา หิ ปุจฺฉา, ตาสํ วิภาโค อุปริ ปาฬิยํเยว อาวิ ภวิสฺสติฯ ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ ตตฺถ มนาปิกาติ มนํ อปฺปายนฺติ วทฺเธนฺตีติ มนาปา, มนาปา เอว มนาปิกาฯ รูปาติ กมฺมจิตฺตอุตุอาหารสมุฏฺฐานวเสน จตุสมุฏฺฐานิกา รูปารมฺมณาฯ รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการํ อาปชฺชมานา หทยงฺคตภาวํ ปกาเสนฺตีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ เกนฏฺเฐน รูปนฺติ? รุปฺปนฏฺเฐนฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘กิญฺจ, ภิกฺขเว, รูปํ วเทถ? รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจติฯ เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปติ, ชิฆจฺฉายปิ รุปฺปติ, ปิปาสายปิ รุปฺปติ, ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺเสนปิ รุปฺปติฯ รุปฺปตีติ โข, ภิกฺขเว, ตสฺมา ‘รูป’นฺติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.79)ฯ

ตตฺถ รุปฺปตีติ กุปฺปติ ฆฏฺฏียติ ปีฬียติ, ภิชฺชตีติ อตฺโถฯ สีเตน ตาว รุปฺปนํ โลกนฺตริกนิรเย ปากฏํฯ มหิํสกรฏฺฐาทีสุปิ หิมปาตสีตเลสุ ปเทเสสุ เอตํ ปากฏเมวฯ ตตฺถ หิ สตฺตา สีเตน ภินฺนฉินฺนสรีรา ชีวิตกฺขยมฺปิ ปาปุณนฺติฯ

อุณฺเหน รุปฺปนํ อวีจิมหานิรเย ปากฏํฯ ตตฺถ หิ ตตฺตาย โลหปถวิยา นิปชฺชาเปตฺวา ปญฺจวิธพนฺธนาทิกรณกาเล สตฺตา มหาทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ

ชิฆจฺฉาย รุปฺปนํ เปตฺติวิสเย เจว ทุพฺภิกฺขกาเล จ ปากฏํฯ เปตฺติวิสยสฺมิญฺหิ สตฺตา ทฺเว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ กิญฺจิเทว อามิสํ หตฺเถน คเหตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺตา นาม น โหนฺติ, อนฺโตอุทรํ อาทิตฺตสุสิรรุกฺโข วิย โหติฯ ทุพฺภิกฺเข กญฺชิกมตฺตมฺปิ อลภิตฺวา มรณสตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิฯ

ปิปาสาย รุปฺปนํ กาลกญฺชิกาทีสุ ปากฏํฯ ตตฺถ หิ สตฺตา ทฺเว ตีณิ พุทฺธนฺตรานิ หทยเตมนมตฺตํ วา ชิวฺหาเตมนมตฺตํ วา อุทกพินฺทุมฺปิ ลทฺธุํ น สกฺโกนฺติฯ ‘‘ปานียํ ปิวิสฺสามา’’ติ นทิํ คตานํ ชลํ วาลุกาตลํ สมฺปชฺชติฯ มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺตานมฺปิ สมุทฺโท ปิฏฺฐิปาสาโณเยว โหติฯ เต สุสฺสนฺตา พลวทุกฺขปีฬิตา วิรวนฺติฯ ฑํสาทีหิ รุปฺปนํ ฑํสมกฺขิกาทิพหุเลสุ ปเทเสสุ ปากฏํฯ ตํ ปน – ‘‘กตมํ ตํ รูปํ สนิทสฺสนํ? สปฺปฏิฆ’’นฺติ อาทินา นเยน อภิธมฺเม (ธ. ส. 656, 658) วิตฺถาริตเมวฯ

สปฺปนฺตีติ สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถฯ อุตุจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺฐานิกา สทฺทาฯ คนฺธยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถูนิ สูจยนฺตีติ อตฺโถฯ รสนฺติ เต สตฺตาติ รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถฯ

ผุสียนฺตีติ โผฏฺฐพฺพา ฯ เอเต คนฺธาทโย จตุสมุฏฺฐานิกาว ฯ เตสํ วิภาโค อภิธมฺเม (ธ. ส. 622-624) วิตฺถาริโตเยวฯ

ตเมวตฺถํ วิตฺถารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถรณา ปาวุรณา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิยนฺตีติ อตฺถรณาฯ สรีรํ เวเฐตฺวา ปารุปียนฺตีติ ปาวุรณาฯ อนฺโตชาตาทโย จตฺตาโร ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสาฯ เขตฺตํ นาม ยสฺมิํ ปุพฺพณฺณํ รุหติฯ วตฺถุ นาม ยสฺมิํ อปรณฺณํ รุหติฯ ยตฺถ วา อุภยมฺปิ รุหติ, ตํ เขตฺตํฯ ตทตฺถาย กตภูมิภาโค วตฺถุฯ เขตฺตวตฺถุสีเสน เจตฺถ วาปีตฬากาทีนิปิ สงฺคหิตานิฯ หิรญฺญนฺติ กหาปโณฯ สุวณฺณนฺติ ชาตรูปํฯ เตสํ คหเณน โลหมาสโก ชตุมาสโก ทารุมาสโกติ สพฺเพปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ คามนิคมราชธานิโยติ เอกกุฏิกาทิ คาโมฯ อาปณยุตฺโต นิคโมฯ เอกสฺส รญฺโญ อาณาปวตฺติฏฺฐานํ ราชธานีฯ รฏฺฐนฺติ ชนปเทกเทสํฯ ชนปโทติ กาสิโกสลาทิชนปโทฯ โกโสติ จตุพฺพิโธ โกโส – หตฺถี อสฺโส รโถ ปตฺติฯ โกฏฺฐาคารนฺติ ติวิธํ โกฏฺฐาคารํ – ธนโกฏฺฐาคารํ ธญฺญโกฏฺฐาคารํ วตฺถโกฏฺฐาคารํฯ ยํ กิญฺจีติ อนวเสสปริยาทานวจนํฯ รชนียนฺติ รญฺเชตุํ ยุตฺตฏฺเฐนฯ

อิโต ปรํ ติกวเสน ทสฺเสตุํ อตีตตฺติกอชฺฌตฺตตฺติกหีนตฺติกโอกาสตฺติกสํโยคตฺติกกามาวจรตฺติกวเสน ฉตฺติเก อาหฯ ตตฺถ อตีตตฺติเก ตาว อตฺตโน สภาวํ อุปฺปาทาทิกฺขณํ วา ปตฺวา อติกฺกนฺตาติ อตีตาฯ ตทุภยมฺปิ น อาคตาติ อนาคตาฯ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาติ ปจฺจุปฺปนฺนาฯ อิทํ ภเวน ปริจฺฉนฺนํฯ ปฏิสนฺธิโต หิ ปฏฺฐาย อตีตภเวสุ นิพฺพตฺตา อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตา โหนฺตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺเพ อตีตาเยว นามฯ จุติโต ปฏฺฐาย อนาคตภเวสุ นิพฺพตฺตนกา กามา อนนฺตรภเว วา นิพฺพตฺตนฺตุ กปฺปโกฏิสตสหสฺสมตฺถเก วา, สพฺเพ อนาคตาเยว นามฯ จุติปฏิสนฺธิอนฺตเร ปวตฺตา กามา ปจฺจุปฺปนฺนา นามฯ

อชฺฌตฺตตฺติเก ‘‘เอวํ ปวตฺตมานา มยํ อตฺตาติ คหณํ คมิสฺสามา’’ติ อิมินา วิย อธิปฺปาเยน อตฺตานํ อธิการํ กตฺวา ปวตฺตา อตฺตโน สนฺตาเน ปวตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกา กามา อชฺฌตฺตา กามา นามฯ ตโต พหิภูตา ปน อินฺทฺริยพทฺธา วา อนินฺทฺริยพทฺธา วา พหิทฺธา นามฯ ตติยปทํ ตทุภยวเสน วุตฺตํฯ

หีนตฺติเก หีนาติ ลามกาฯ มชฺฌิมาติ หีนปณีตานํ มชฺเฌ ภวาติ มชฺฌิมาฯ อวเสสา อุตฺตมฏฺเฐน ปณีตาฯ อปิ จ อุปาทายุปาทาย หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพาฯ เนรยิกานญฺหิ กามา โกฏิปฺปตฺตา หีนา นามฯ เต อุปาทาย ติรจฺฉาเนสุ นาคสุปณฺณานํ กามา ปณีตา นามฯ เสสติรจฺฉานคตานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ กามา หีนาฯ เต อุปาทาย มเหสกฺขเปตานํ กามา ปณีตา นามฯ อวเสสานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ หีนาฯ เต อุปาทาย ชานปทานํ กามา ปณีตา นามฯ ปจฺจนฺตวาสีนํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ หีนาฯ เต อุปาทาย คามโภชกานํ กามา ปณีตา นามฯ เตสํ ปริจาริกานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ หีนาฯ เต อุปาทาย ชนปทสามิกานํ กามา ปณีตา นามฯ เตสํ ปริจาริกานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ หีนาฯ เต อุปาทาย ปเทสราชูนํ กามา ปณีตา นามฯ เตสํ อมจฺจานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ หีนาฯ เต อุปาทาย จกฺกวตฺติรญฺโญ กามา ปณีตา นามฯ ตสฺส อมจฺจานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ ตสฺสปิ หีนาฯ เต อุปาทาย ภุมฺมเทวานํ กามา ปณีตา นามฯ เตสํ ปริจาริกานํ เทวานํ กามา มชฺฌิมา นามฯ เตสมฺปิ หีนาฯ เต อุปาทาย จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ กามา ปณีตาติอาทินา นเยน ยาว อกนิฏฺฐเทวานํ กามา มตฺถกปฺปตฺตา ปณีตา นามฯ เอวํ อุปาทายุปาทาย หีนมชฺฌิมปณีตตา เวทิตพฺพาฯ

โอกาสตฺติเก อาปายิกา กามาติ อวฑฺฒิสงฺขาเตสุ อปคตอเยสุ จตูสุ อปาเยสุ นิพฺพตฺตกามา อาปายิกาฯ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺตกามา มานุสิกาฯ เทเวสุ นิพฺพตฺตกามา ทิพฺพา

สํโยคตฺติเก ปจฺจุปฏฺฐิตานํ กามานํ ปริภุญฺชนโต ฐเปตฺวา เนรยิเก เสสอปายสตฺตานํ มนุสฺสานํ จาตุมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ยาว ตุสิตกายิกานญฺจ เทวานํ กามา ปจฺจุปฏฺฐิตา กามา นามฯ ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน รมิตุกามตากาเล ยถารุจิตํ อารมฺมณํ นิมฺมินิตฺวา นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตีนํ เทวานํ กามา นิมฺมิตา กามา นามฯ

อตฺตโน อชฺฌาสยํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเต อารมฺมเณ เสวนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ กามา ปรนิมฺมิตา กามา นามฯ ปริคฺคหิตาติ ‘‘มยฺหํ เอต’’นฺติ คหิตา กามาฯ อปริคฺคหิตาติ ตถา อปริคฺคหิตา อุตฺตรกุรุกานํ กามาฯ มมายิตาติ ตณฺหาวเสน ‘‘มม เอต’’นฺติ คหิตาฯ อมมายิตาติ วุตฺตปฏิปกฺขาฯ

สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมาติ ‘‘เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1287) นเยน วุตฺเตสุ กามาวจรธมฺเมสุ ปริยาปนฺนาฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อุทฺทานโต ทฺเว กามา, วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จาติฯ ตตฺถ กิเลสกาโม อตฺถโต ฉนฺทราโคฯ วตฺถุกาโม เตภูมกํ วฏฺฏํฯ กิเลสกาโม เจตฺถ กาเมตีติ กาโมฯ อิตโร กามียตีติฯ ยสฺมิํ ปน ปเทเส ทุวิโธเปโส กาโม ปวตฺติวเสน อวจรติ, โส จตุนฺนํ อปายานํ มนุสฺสานํ ฉนฺนญฺจ เทวโลกานํ วเสน เอกาทสวิโธ ปเทโส กาโม เอตฺถ อวจรตีติ กามาวจโรฯ ตตฺถ ปริยาปนฺนธมฺเม สนฺธาย ‘‘สพฺเพปิ กามาวจรา ธมฺมา’’ติ วุตฺตํฯ อตฺตโน สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธมฺมาฯ รูปาวจรา ธมฺมาติ ‘‘เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1289) นเยน วุตฺตานํ รูปาวจรธมฺมานํ วเสน สพฺเพปิ ธมฺมา รูปาวจราฯ อรูปาวจรา ธมฺมาติ ‘‘เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนุปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา’’ติอาทินา (ธ. ส. 1291) นเยน วุตฺตา สพฺเพปิ อรูปาวจรา ธมฺมา ฯ ตตฺถ รูเป อวจรนฺตีติ รูปาวจราฯ อรูเป อวจรนฺตีติ อรูปาวจราฯ ตณฺหาวตฺถุกาติ ปติฏฺฐฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ ตณฺหาย วตฺถุภูตาฯ ตณฺหารมฺมณาติ ตณฺหาปวตฺติวเสน ตณฺหาย อารมฺมณภูตาฯ กามนียฏฺเฐนาติ ปจฺจาสีสิตพฺพฏฺเฐนฯ รชนียฏฺเฐนาติ รญฺเชตุํ ยุตฺตฏฺเฐนฯ มทนียฏฺเฐนาติ กุลมทาทิมทํ อุปฺปาทนียฏฺเฐนฯ

ตตฺถ ‘‘กตเม วตฺถุกามา? มนาปิกา รูปา’’ติอาทิํ กตฺวา ‘‘ยํ กิญฺจิ รชนียํ วตฺถู’’ติ ปริโยสานํ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกวเสน วุตฺตํฯ อวเสสํ เอกจตุกฺกาทิกฉตฺติกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ วตฺถุกามํ ทสฺเสตฺวา กิเลสกามํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กิเลสกามา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโคฯ

ราโคติ ตโต พลวตโร ฯ อุปริ ตโยปิ ราคา อิเมหิ พลวตราฯ กาเมสูติ ปญฺจสุ กามคุเณสุฯ กามจฺฉนฺโทติ กามสงฺขาโต ฉนฺโท, น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโทฯ กามนวเสน รชฺชนวเสน จ กาโมเยว ราโค กามราโคฯ กามนวเสน นนฺทนวเสน จ กาโมเยว นนฺที กามนนฺทีฯ เอวํ สพฺพตฺถ กามตฺถํ วิทิตฺวา ตณฺหายนฏฺเฐน กามตณฺหาฯ สิเนหนฏฺเฐน กามสฺเนโหฯ ปริฑยฺหนฏฺเฐน กามปริฬาโหฯ มุจฺฉนฏฺเฐน กามมุจฺฉาฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาปนฏฺเฐน กามชฺโฌสานํฯ วฏฺฏสฺมิํ โอเฆหิ โอสีทาเปตีติ กาโมโฆฯ วฏฺฏสฺมิํ โยเชตีติ กามโยโคฯ ทฬฺหวเสน ตณฺหาทิฏฺฐิคฺคหณํ อุปาทานํฯ จิตฺตํ นีวรติ ปริโยนนฺธตีติ นีวรณํ

อทฺทสนฺติ อทฺทกฺขิํฯ กามาติ อาลปนํฯ เตติ ตวฯ มูลนฺติ ปติฏฺฐํฯ สงฺกปฺปาติ ปริกปฺเปนฯ น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามีติ ตํ ปริกปฺปนํ น กริสฺสามิฯ น โหหิสีติ น ภวิสฺสสิฯ

อิจฺฉมานสฺสาติ ปจฺจาสีสนฺตสฺสฯ สาทิยมานสฺสาติ อสฺสาทิยมานสฺสฯ ปตฺถยมานสฺสาติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ ปิหยมานสฺสาติ ปาปุณิตุํ อิจฺฉํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ อภิชปฺปมานสฺสาติ ตณฺหาวเสน ติตฺติํ อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ อถ วา อภิวทนฺตสฺสฯ

ขตฺติยสฺส วาติอาทิ จตุชฺชาติวเสน วุตฺตํฯ คหฏฺฐสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วาติ ลิงฺควเสน วุตฺตํฯ เทวสฺส วา มนุสฺสสฺส วาติ อุปปตฺติวเสน วุตฺตํฯ อิชฺฌตีติ นิปฺผชฺชติฯ สมิชฺฌตีติ สมฺมา นิปฺผชฺชติฯ อิชฺฌติ วิเสสรูปปฏิลาภวเสนฯ ลภติ ทสฺสนียรูปปฏิลาภวเสนฯ ปฏิลภติ ปสาทนียรูปปฏิลาภวเสนฯ อธิคจฺฉติ สณฺฐานรูปปฏิลาภวเสนฯ วินฺทติ ฉวิปฺปสาทรูปปฏิลาภวเสนฯ อถ วา ปุญฺญมหตฺเตน อิชฺฌติฯ ชาติมหตฺเตน ลภติฯ อิสฺสริยมหตฺเตน ปฏิลภติฯ สุขมหตฺเตน อธิคจฺฉติฯ สมฺปตฺติมหตฺเตน วินฺทตีติฯ

เอกํสวจนนฺติ เอกโกฏฺฐาสวจนํฯ ‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา (ปารา. 349, 367), เอกํสพฺยากรณีโย ปญฺโห’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.312; อ. นิ. 4.42) วิย อเนกํสคหณปฏิกฺเขโปฯ นิสฺสํสยวจนนฺติ สํสยวิรหิตวจนํ, สนฺเทหปฏิกฺเขปวจนนฺติ อตฺโถฯ นิกฺกงฺขาวจนนฺติ ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ กงฺขาปฏิกฺเขปวจนํฯ

อทฺเวชฺฌวจนนฺติ ทฺวิธาภาวํ ทฺเวชฺฌํ, ตํอภาเวน อทฺเวชฺฌวจนํฯ ทฺวิธาภาววิรหิตํ ‘‘อทฺเวชฺฌวจนา พุทฺธา’’ติอาทีสุ วิย วิมติปฏิกฺเขโปฯ อทฺเวฬฺหกวจนนฺติ ทฺวิหทยาภาเวน อทฺเวฬฺหกํฯ ‘‘อิติหาส, อิติหาสา’’ติ ทฺเวฬฺหกปฏิกฺเขปวจนํฯ นิโยควจนนฺติ เอกสฺมิํ อตฺเถ ทฺเว น ยุชฺชนฺตีติ นิโยควจนํ ทฺวิธาปถปฏิกฺเขโปฯ อญฺญตฺถ ปน ‘‘นิโยคา อนาคตารมฺมณา นตฺถี’’ติ อาคตํฯ อปณฺณกวจนนฺติ ปลาสรหิตํ สารวจนํ อวิรทฺธการณํ ‘‘อปณฺณกํ ฐานเมเก’’ติอาทีสุ (ชา. 1.1.1) วิย, อปณฺณกมณิ วิย สปฺปติฏฺฐวจนํฯ อวตฺถาปนวจนเมตนฺติ เอตํ วจนํ โอตริตฺวา ปติฏฺฐิตํ สนฺติฏฺฐาปนํ ฐปนํฯ

ยานิ อิมสฺมิํ มหานิทฺเทเส วิภตฺติํ อาโรปิตานิ ปทานิ, ตานิ วิภตฺติํ คจฺฉนฺตานิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺติํ คจฺฉนฺติ, นานา โหนฺตานิ จตูหิ การเณหิ นานา ภวนฺติฯ อปรทีปนา ปเนตฺถ ทฺเว ฐานานิ คจฺฉนฺติฯ กถํ? ตานิ หิ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน วาติ อิเมหิ ตีหิ การเณหิ วิภตฺติํ คจฺฉนฺติฯ ตตฺถ ‘‘โกโธ กุชฺฌนา กุชฺฌิตตฺตํ, โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. 1066) เอวํ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ หิ เอโกว โกโธ พฺยญฺชนวเสน เอวํ วิภตฺติํ ลภติฯ ‘‘อิชฺฌติ สมิชฺฌติ ลภติ ปฏิลภติ คจฺฉติ อธิคจฺฉตี’’ติ เอวํ ปน อุปสคฺควเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ ‘‘ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุญฺญํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา’’ติ (ธ. ส. 16) เอวํ อตฺถวเสน วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ

เตสุ ปีติปทนิทฺเทเส ตาว อิมา ติสฺโส วิภตฺติโย ลพฺภนฺติฯ ปีติ ปาโมชฺชนฺติ หิ พฺยญฺชนวเสน วิภตฺติคมนํ โหติฯ อาโมทนา ปโมทนา ปหาโสติ อุปสคฺควเสนฯ วิตฺติ ตุฏฺฐิ โอทคฺยํ อตฺตมนตาติ อตฺถวเสนฯ อิมินา นเยน สพฺพปทนิทฺเทเสสุ วิภตฺติคมนํ เวทิตพฺพํฯ

นานา โหนฺตานิปิ นามนานตฺเตน ลกฺขณนานตฺเตน กิจฺจนานตฺเตน ปฏิกฺเขปนานตฺเตนาติ อิเมหิ จตูหิ การเณหิ นานา โหนฺติฯ ตตฺถ ‘‘กตโม ตสฺมิํ สมเย พฺยาปาโท โหติ? โย ตสฺมิํ สมเย โทโส ทุสฺสนา’’ติ เอตฺถ พฺยาปาโทติ วา โทโสติ วา ทฺเวปิ เอเต โกโธ เอว, นาเมน ปน นานตฺตํ คตาติ เอวํ นามนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

ราสฏฺเฐน จ ปญฺจปิ ขนฺธา เอโกว ขนฺโธ โหติฯ เอตฺถ ปน รูปํ รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณนฺติ อิมินา ลกฺขณนานตฺเตน ปญฺจกฺขนฺธา โหนฺติฯ เอวํ ลกฺขณนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา – อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย…เป.… จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหตี’’ติ (วิภ. 390; ที. นิ. 2.402) เอกเมว วีริยํ กิจฺจนานตฺเตน จตูสุ ฐาเนสุ อาคตํฯ เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘จตฺตาโร อสทฺธมฺมา โกธครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, มกฺขครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, ลาภครุตา, น สทฺธมฺมครุตา, สกฺการครุตา, น สทฺธมฺมครุตา’’ติ เอวมาทีสุ (อ. นิ. 4.44) ปน ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อิมานิ ปน จตฺตาริ นานตฺตานิ น ปีติยาเยว ลพฺภนฺติ, สพฺเพสุปิ ยถาลาภวเสน ลพฺภนฺติฯ ปีติยา หิ ปีตีติ นามํ, จิตฺตสฺส จิตฺตนฺติ นามํฯ ปีติ จ ผรณลกฺขณา, เวทนา เวทยิตลกฺขณา, สญฺญา สญฺชานนลกฺขณา, เจตนา เจตยิตลกฺขณา, วิญฺญาณํ วิชานนลกฺขณํฯ

ตถา ปีติ ผรณกิจฺจา, เวทนา อนุภวนกิจฺจา, สญฺญา สญฺชานนกิจฺจา, เจตนา เจตยิตกิจฺจา, วิญฺญาณํ วิชานนกิจฺจนฺติ เอวํ กิจฺจนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ ปฏิกฺเขปนานตฺตํ ปีติปเท นตฺถิฯ

อโลภาทินิทฺเทเส ปน ‘‘อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺต’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 35) นเยน ลพฺภตีติ เอวํ ปฏิกฺเขปนานตฺเตน นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ เอวํ สพฺพปทนิทฺเทเสสุ ลพฺภมานวเสน จตุพฺพิธมฺปิ นานตฺตํ เวทิตพฺพํฯ

อปรทีปนา ปน ปทตฺถุติ วา โหติ ทฬฺหีกมฺมํ วาติ เอวํ ทฺเว ฐานานิ คจฺฉติฯ ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย หิ สกิเมว ‘‘ปีตี’’ติ วุตฺเต เอตํ ปทํ ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน ‘‘ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺตี’’ติ (ธ. ส. 9) วุตฺเต ผุลฺลิตมณฺฑิตวิภูสิตํ นาม โหติฯ

ยถา หิ ทหรกุมารํ นหาเปตฺวา มโนรมํ วตฺถํ ปริทหาเปตฺวา ปุปฺผานิ ปิฬนฺธาเปตฺวา อกฺขีนิ อญฺเชตฺวา อถสฺส นลาเฏ เอกเมว มโนสิลาพินฺทุํ กเรยฺย, น ตสฺส เอตฺตาวตา จิตฺตติลโก นาม โหติ, นานาวณฺเณหิ ปน ปริวาเรตฺวา พินฺทูสุ กเตสุ จิตฺตติลโก นาม โหติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ อยํ ปทตฺถุติ นามฯ

พฺยญฺชนวเสน ปน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน จ ปุนปฺปุนํ ภณนเมว ทฬฺหีกมฺมํ นามฯ ยถา หิ ‘‘อาวุโส’’ติ วา ‘‘ภนฺเต’’ติ วา ‘‘ยกฺโข’’ติ วา ‘‘สปฺโป’’ติ วา วุตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ‘‘อาวุโส อาวุโส, ภนฺเต ภนฺเต, ยกฺโข ยกฺโข, สปฺโป สปฺโป’’ติ วุตฺเต ปน ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหติ, เอวเมว สกิํเทว ยฏฺฐิโกฏิยา อุปฺปีเฬนฺเตน วิย ‘‘ปีตี’’ติ วุตฺตมตฺเต ทฬฺหีกมฺมํ นาม น โหติ, ปุนปฺปุนํ พฺยญฺชนวเสน อุปสคฺควเสน อตฺถวเสน ‘‘ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺตี’’ติ วุตฺเตเยว ทฬฺหีกมฺมํ นาม โหตีติ เอวํ อปรทีปนา ทฺเว ฐานานิ คจฺฉติฯ เอติสฺสาปิ วเสน ลพฺภมานกปทนิทฺเทเสสุ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ตตฺถ ปีนยตีติ ปีติฯ สา สมฺปิยายนลกฺขณา, กายจิตฺตปีณนรสา ผรณรสา วา, โอทคฺยปจฺจุปฏฺฐานาฯ ยา ปญฺจกามคุณปฏิสญฺญุตฺตาติ ยา รูปาทิปญฺจกามโกฏฺฐาสปฏิสํยุตฺตา ปีติ, สา ปีนยตีติ ปีติ, อิทํ สภาวปทํฯ ปมุทิตสฺส ภาโว ปาโมชฺชํฯ อาโมทนากาโร อาโมทนาฯ ปโมทนากาโร ปโมทนาฯ ยถา วา เภสชฺชานํ วา เตลานํ วา อุณฺโหทกสีโตทกานํ วา เอกโต กรณํ ‘‘โมทนา’’ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ ปีติธมฺมานํ เอกโต กรเณน โมทนาฯ อุปสคฺควเสน ปน มณฺเฑตฺวา ‘‘อาโมทนา ปโมทนา’’ติ วุตฺตาฯ

หาเสตีติ หาโสฯ ปหาเสตีติ ปหาโส, หฏฺฐปหฏฺฐาการานเมตํ อธิวจนํฯ วิตฺตีติ วิตฺตํ, ธนสฺเสตํ นามํฯ อยํ ปน โสมนสฺสปจฺจยตฺตา วิตฺติสริกฺขตาย วิตฺติฯ ยถา หิ ธนิโน ธนํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปีติมโตปิ ปีติํ ปฏิจฺจ โสมนสฺสํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมา ‘‘วิตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ ตุฏฺฐีติ สภาวสณฺฐิตาย ปีติยา เอตํ นามํฯ ปีติมา ปน ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา อพฺภุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺโค’’ติ วุจฺจติ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ

อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา

อนภิรทฺธสฺส หิ มโน ทุกฺขปทฏฺฐานตฺตา น อตฺตโน มโน นาม โหติ, อภิรทฺธสฺส สุขปทฏฺฐานตฺตา อตฺตโน มโน นาม โหติ, อิติ อตฺตโน มนตา อตฺตมนตา, สกมนตา, สกมนสฺส ภาโวติ อตฺโถฯ สา ปน ยสฺมา น อญฺญสฺส กสฺสจิ อตฺตโน มนตา, จิตฺตสฺเสว ปเนสา ภาโว เจตสิโก ธมฺโม, ตสฺมา ‘‘อตฺตมนตา จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตาฯ

จิตฺตวิจิตฺตตาย จิตฺตํฯ อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตีติ มโนฯ มานสนฺติ มโน เอว, ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (มหาว. 33; สํ. นิ. 1.151) หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม ‘‘มานโส’’ติ วุตฺโตฯ

‘‘กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ, สาวโก สาสเน รโต;

อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํกยิรา ชเน สุตา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159) –

เอตฺถ อรหตฺตํ ‘‘มานส’’นฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน มโน เอว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํฯ

หทยนฺติ จิตฺตํฯ ‘‘จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี’’ติ (สุ. นิ. อาฬวกสุตฺตํ; สํ. นิ. 1.237; 246) เอตฺถ อุโร ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.63) เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺติ (ขุ. ปา. 3.ทฺวติํสากาโร; ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110) เอตฺถ หทยวตฺถุฯ อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยถาห – ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ (อ. นิ. 1.49)ฯ ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวรี วิย จ ‘‘ปณฺฑร’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ

มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคฺคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํฯ เตเนตํ ทีเปติ ‘‘นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข มโน เอว อายตนํ มนายตน’’นฺติฯ ตตฺถ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ, วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ ‘‘อายตน’’นฺติ วุจฺจติฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ, รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิภงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ

‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.102; 5.23; ม. นิ. 3.158) การณํฯ อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน สโมสรณฐานฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ วฏฺฏติฯ

ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนปิ เอตํ อายตนํฯ พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฐานฏฺเฐนปิ อายตนํฯ ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา การณฏฺเฐนปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตเทว มนนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, มโน เอว อินฺทฺริยํ มนินฺทฺริยํ

วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. 4.51) เอตฺถ หิ ราสฏฺเฐน ขนฺโธ วุตฺโตฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.555) คุณฏฺเฐนฯ ‘‘อทฺทสา โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241-242) เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐนฯ อิธ ปน รุฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโตฯ ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํฯ ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทตี’’ติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รูฬฺหิโต ‘‘วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ

ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุฯ อิมสฺมิญฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํฯ สหคโตติ อวิชหิโตฯ สหชาโตติ สทฺธิํ นิคฺคโตฯ สํสฏฺโฐติ สํสคฺโค หุตฺวา ฐิโตฯ สมฺปยุตฺโตติ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺโตฯ กตเมหิ ปกาเรหีติ? เอกุปฺปาทาทีหิฯ นตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สมฺปยุตฺตาติ? อามนฺตาฯ อิติ หิ อิมสฺส ปญฺหสฺส ปฏิกฺเขเป ‘‘นนุ อตฺถิ เกจิ ธมฺมา เกหิจิ ธมฺเมหิ สหคตา สหชาตา สํสฏฺฐา เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา เอกวตฺถุกา เอการมฺมณา’’ติ (กถา. 473) เอวํ เอกุปฺปาทตาทีนํ วเสน สมฺปโยคตฺโถ วุตฺโตฯ

อิติ อิเมหิ เอกุปฺปาทตาทีหิ สมํ ปกาเรหิ ยุตฺโต สมฺปยุตฺโตฯ เอกุปฺปาโทติ เอกโต อุปฺปนฺโน, น วินาติ อตฺโถฯ เอกนิโรโธติ เอกโต นิโรโธฯ เอกวตฺถุโกติ หทยวตฺถุวเสน เอกวตฺถุโกฯ เอการมฺมโณติ รูปาทิวเสน เอการมฺมโณฯ

เอตฺถ สหคตสทฺโท ตพฺภาเว, โวกิณฺเณ, อารมฺมเณ, นิสฺสเย, สํสฏฺเฐติ ปญฺจสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ ชินวจเนฯ ‘‘ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา’’ติ (มหาว. 14; วิภ. 203; ม. นิ. 3.374; สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30) เอตฺถ ตพฺภาเว เวทิตพฺโพ, นนฺทิราคภูตาติ อตฺโถฯ ‘‘ยา, ภิกฺขเว, วีมํสา โกสชฺชสหคตา โกสชฺชสมฺปยุตฺตา’’ติ (สํ. นิ. 5.832) เอตฺถ โวกิณฺเณ, อนฺตรนฺตรา อุปฺปชฺชมาเนน โกสชฺเชน โวกิณฺณาติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ‘‘ลาภี โหติ รูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีนํ อรูปสหคตานํ วา สมาปตฺตีน’’นฺติ (ปุ. ป. 3-6) เอตฺถ อารมฺมเณ, รูปารมฺมณานํ อรูปารมฺมณานนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อฏฺฐิกสญฺญาสหคตํ สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติ (สํ. นิ. 5.238) เอตฺถ นิสฺสเย, อฏฺฐิกสญฺญํ นิสฺสาย อฏฺฐิกสญฺญํ ภาเวตฺวา ปฏิลทฺธนฺติ อตฺโถฯ ‘‘อิทํ สุขํ อิมาย ปีติยา สหคตํ โหติ สหชาตํ สมฺปยุตฺต’’นฺติ (วิภ. 578) เอตฺถ สํสฏฺเฐ, สํมิสฺสนฺติ อตฺโถฯ อิมสฺมิมฺปิ ฐาเน สํสฏฺเฐ อาคโตฯ

สหชาตสทฺโท ‘‘สหชาตํ ปุเรชาตํ ปจฺฉาชาต’’นฺติ (ปฏฺฐ. 1.1.435) เอตฺถ วิย สหชาเตฯ สํสฏฺฐสทฺโท ‘‘คิหีหิ สํสฏฺโฐ’’ติ จ, ‘‘เอวํ สํสฏฺโฐ, ภนฺเต’’ติ (สํ. นิ. 3.3) จาติ เอวมาทีสุ สํสคฺเคฯ ‘‘กิเส ถูเล วิวชฺเชตฺวา สํสฏฺฐา โยชิตา หยา’’ติ (ชา. 2.22.70) เอตฺถ สทิเสฯ

‘‘ปุจิมนฺทปริวาโร, อมฺโพ เต ทธิวาหน;

มูลํ มูเลน สํสฏฺฐํ, สาขา สาขา นิเสวเร’’ติฯ (ชา. 1.2.72) –

เอตฺถ อุปจิเตฯ ‘‘จิตฺตสํสฏฺฐา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา 59) เอตฺถ จิตฺตสมฺปยุตฺตธมฺเม ฯ อิธ ปน โย ผลปฺปทาเน อวิโยคธมฺโม วินิพฺโภคํ อกตฺวา เอกุปฺปาทาทิธมฺโม หุตฺวา ‘‘สมฺปยุตฺโต’’ติ วุจฺจติฯ ตํวิสโยฯ

อถ วา ‘‘สหคโต’’ติ วตฺวา ปจฺฉโต ปจฺฉโต อาคตสุตฺเตน วิย โส น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สหชาโต’’ติ วุตฺตํฯ เอกโต อุปฺปนฺนรูปารูปํ วิย โสปิ น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสฏฺโฐ’’ติ วุตฺตํฯ

ขีโรทกํ วิย จ โสปิ น โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปยุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ วินิพฺโภคํ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐน หิ สหุปฺปนฺนา ธมฺมา สมฺปยุตฺตาปิ อตฺถิ ขีรเตลํ วิยฯ ตถา วิปฺปยุตฺตาปิ ขีรโต อปนีตํ นวนีตํ วิยฯ เอวํ ลกฺขณสมฺปยุตฺโต เอกุปฺปาทาทิลกฺขโณเยว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกุปฺปาโท’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ เอกุปฺปาทสหชาตานํ กิํ นานตฺตํ? อุปฺปาเท อนฺตรวิรหิโต เอกุปฺปาโทฯ ขีรกาลมุตฺตสฺสาปิ ทธิโน มถเน มถเน ปากฏํ นวนีตํ วิย ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตวเสน เอกทิวสเมว ชาโต วิย โส น โหตีติ ทสฺเสตุํ เอกกฺขเณ นิพฺพตฺโตติ สหชาโตฯ เอกวตฺถุโกติ ปติฏฺฐฏฺเฐน เอกปริจฺเฉเทน เอกวตฺถุโก, ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ เอกวตฺถุกตา วิย ฐานนฺตรวิรหิโตฯ เอการมฺมโณติ อนิยเตการมฺมโณ น จกฺขุวิญฺญาณํ วิยาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

มจฺโจติ มูลปทํฯ รูปาทีสุ สตฺโต ลคฺโค ลคฺคิโตติ สตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สตฺโต สตฺโตติ, ภนฺเต, วุจฺจติ, กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สตฺโต’ติ วุจฺจตีติ? รูเป โข, ราธ, โย ฉนฺโท โย ราโค ยา นนฺที ยา ตณฺหา, ตตฺร สตฺโต ตตฺร วิสตฺโต, ตสฺมา ‘สตฺโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (สํ. นิ. 3.161; มหานิ. 7)ฯ สตฺตโยเคน วา สตฺโตฯ สุคติทุคฺคติํ นรตีติ นโรฯ มนุโน ปุตฺโตติ มานโวฯ อุปกรเณน สยํ โปสยตีติ โปโสฯ ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ คลตีติ ปุคฺคโลฯ ชีวิตินฺทฺริยํ ธาเรตีติ ชีโวฯ จุติโต ชาติํ คจฺฉตีติ ชาคุฯ ชิยตีติ ชนฺตุฯ อินฺทฺริเยน คจฺฉตีติ อินฺทคุฯ อถ วา อินฺทภูเตน กมฺมุนา คจฺฉตีติ อินฺทคุฯ ‘‘หินฺทคู’’ติปิ ปาฬิฯ หินฺทนฺติ มรณํ, ตํ คจฺฉตีติ หินฺทคุฯ มนุโต ชาโตติ มนุโชยํ สาทิยตีติ ยํ รูปาทิํ อสฺสาทิยติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิโต ปรํ วุตฺตมตฺถํ นิคเมนฺโต เตนาห ภควา –

‘‘กามํ กามยมานสฺส…เป.… ลทฺธา มจฺโจ ยทิจฺฉตี’’ติ;

อิโต ปรํ เอตฺตกมฺปิ อวตฺวา วิเสสมตฺตเมว วกฺขามฯ

[2] ตสฺส เจ กามยานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺสฯ ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺสฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺสฯ เต กามา ปริหายนฺตีติ เต กามา ปริหายนฺติ เจฯ สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ โส อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬียติฯ อิโต ปรํ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺเตสุ ยํ ยํ อนุตฺตานํ, ตํ ตเทว กถยิสฺสามิฯ

จกฺขุปีณนํ อารมฺมณํ ปาปุณนวเสน ยายติ คจฺฉติ ฯ ทสฺสนียวเสน ปิยตฺตํ อารมฺมณวเสน อปฺปาเปตีติ นิยฺยติฯ สวนียํ หุตฺวา กณฺณโสตปีณนํ อารมฺมณวเสน ปริกฑฺฒตีติ วุยฺหติฯ สริตพฺพํ หุตฺวา จิตฺตปีณนํ อารมฺมณวเสน คเหตฺวา อุปสํหรียตีติ สํหรียติฯ ยถาติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโตฯ หตฺถินา ยายติ คจฺฉตีติ หตฺถิยาเนน วา, วาอิติ วิกปฺปตฺเถฯ อสฺเสน ยายติ คจฺฉตีติ อสฺสยาเนน วาฯ โคยุตฺตํ วยฺหาทิยานํ โคยานํ, เตน โคยาเนนฯ อชยานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิฏฺฐวเสน ชาโต สญฺชาโต

อารมฺมณปิยตฺตวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโตฯ อารมฺมณมนาปภาเวน ปาตุภูโตฯ อถ วา กามราควเสน ชาโต สญฺชาโตฯ กามนนฺทิวเสน นิพฺพตฺโต อภินิพฺพตฺโตฯ กามตณฺหาวเสน กามสิเนหวเสน กามจฺฉนฺทวเสน กามปริฬาหวเสน จ ปาตุภูโตติ เวทิตพฺโพฯ

เต วา กามา ปริหายนฺตีติ เต วตฺถุกามาทโย ปริหายนฺติ วิคจฺฉนฺติฯ โส วา กาเมหิ ปริหายตีติ เอโส ขตฺติยาทิปุคฺคโล วตฺถุกามาทิกาเมหิ ปริหายติ วิคจฺฉติ ‘‘ปุพฺเพว มจฺจํ วิชหนฺติ โภคา, มจฺโจ ธเน ปุพฺพตรํ ชหาตี’’ติ (ชา. 1.5.2) เอวมาทีสุ วิยฯ กถนฺติ เกน ปกาเรนฯ ติฏฺฐนฺตสฺเสวาติ ธรนฺตสฺเสวฯ เต โภเคติ เต วตฺถุกามาทโย โภเคฯ ราชาโน วาติ ปถพฺยาทิราชาโนฯ หรนฺตีติ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, อปหรนฺติ วาฯ โจรา วาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกาฯ อคฺคิ วาติ ทาวคฺคิอาทิฯ ทหตีติ ฌาเปติ ภสฺมํ กโรติฯ อุทกํ วาติ โอฆาทิอุทกํ วหตีติ คเหตฺวา มหาสมุทฺทํ ปาเปติฯ อปฺปิยา วาติ อกนฺตา อมนาปาฯ ทายาทา หรนฺตีติ ทายชฺชวิรหิตา อสฺสามิกา หรนฺติฯ

นิหิตํ วาติ นิธานํ กตฺวา ฐปิตํฯ นาธิคจฺฉตีติ น วินฺทติ น ปฏิลภติ, น ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ทุปฺปยุตฺตาติ วิสมปโยเคน โยชิตา กสิวาณิชฺชาทิกมฺมนฺตาฯ ภิชฺชนฺตีติ เภทํ ปาปุณนฺติ, น ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘ภญฺชนฺติ รถํ อยานกา’’ติอาทีสุ (ชา. 2.21.296) สมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

กุเล วา กุลงฺคาโร อุปฺปชฺชตีติ ขตฺติยาทิกุเล กุลฌาปโก กุเล อนฺติมปุริโส นิพฺพตฺตติ ฯ ‘‘กุลงฺกโร’’ติปิ ปาฬิฯ โย เต โภเค วิกิรตีติ โย เอโส กุเล ปจฺฉิมโก เต หิรญฺญาทิเก โภเค เขเปติฯ วิธมตีติ วิโยคํ กโรติ, ทูเร ขิปติฯ วิทฺธํเสตีติ นาเสติ อทสฺสนํ คเมติฯ อถ วา อิตฺถิธุตฺโต หุตฺวา วิกิรติฯ สุราธุตฺโต หุตฺวา วิธมติฯ อกฺขธุตฺโต หุตฺวา วิทฺธํเสติฯ วิกิรติ วา อุปฺปนฺนํ อายํ อชานเนนฯ วิธมติ วิสฺสชฺชนมุขํ อชานเนนฯ วิทฺธํเสติ ฐปิตฏฺฐาเน อารกฺขํ อสํวิธาเนนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํฯ

อนิจฺจตาเยว อฏฺฐมีติ วินาสภาโว เอว อฏฺฐโมฯ หายนฺตีติ อทสฺสนํ ยนฺติฯ ปริหายนฺตีติ น ปุน ปญฺญายนฺติฯ ปริธํเสนฺตีติ ฐานโต อปคจฺฉนฺติฯ ปริปตนฺตีติ ปคฺฆรนฺติฯ อนฺตรธายนฺตีติ อนฺตรธานํ อทสฺสนํ คจฺฉนฺติฯ วิปฺปลุชฺชนฺตีติ จุณฺณวิจุณฺณา หุตฺวา อปคจฺฉนฺติฯ

ติฏฺฐนฺเตว เต โภเคติ เตสํ ธนานํ ฐิตกาเล ‘‘ติฏฺฐนฺเต นิพฺพุเต จาปี’’ติ เอวมาทีสุ (วิ. ว. 806) วิยฯ โสติ โส โภคสามิโก ปุคฺคโลฯ จวติ เทวโลกโตฯ มรติ มนุสฺสโลกโตฯ วิปฺปลุชฺชติ นาคสุปณฺณาทิโลกโตฯ อถ วา หายติ ธญฺญโกฏฺฐาคารวเสนฯ ปริหายติ ธนโกฏฺฐาคารวเสนฯ ปริธํสติ พลิพทฺทหตฺถิอสฺสาทิวเสนฯ ปริปตติ ทาสิทาสวเสนฯ อนฺตรธายติ ทาราภรณวเสนฯ นสฺสติ อุทกาทิวเสนาติ เอเก วณฺณยนฺติฯ

อโยมเยนาติ กาฬโลหาทินิพฺพตฺเตนฯ สลฺเลนาติ กณฺเฑนฯ อฏฺฐิมเยนาติ มนุสฺสฏฺฐิํ ฐเปตฺวา อวเสเสนฯ ทนฺตมเยนาติ หตฺถิทนฺตาทินาฯ วิสาณมเยนาติ โควิสาณาทินาฯ กฏฺฐมเยนาติ เวฬุกฏฺฐาทินาฯ วิทฺโธติ วุตฺตปฺปการสลฺลานํ อญฺญตรญฺญตเรน ปหโฏฯ รุปฺปตีติ วิกิรติ, วิการํ อาปชฺชติฯ กุปฺปตีติ จลติ, โกปํ อุปฺปาเทติฯ

ฆฏฺฏียตีติ ฆฏฺฏิโต โหติฯ ปีฬียตีติ ปีฬิโต โหติ, ลทฺธปฺปหาโร กุปฺปติฯ ‘‘ตติยทิวเส สลากํ ปเวเสตฺวา โธวนกาเล ฆฏฺฏียติฯ ขารปฺปทาเน ปีฬียติฯ ปหารโธวเน วา รุปฺปติฯ ตสฺมิํ ทุกฺขุปฺปาทเน กุปฺปติฯ สลากปเวสเน ปีฬียติฯ ขารปฺปทาเน ฆฏฺฏียตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

พฺยาธิโตติ ลทฺธปฺปหาโร หุตฺวา ปีฬิโตฯ โทมนสฺสิโตติ โทมนสฺสปฺปตฺโตฯ วิปริณามญฺญถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อญฺญถาภาวํ อุปนีเตน, อนฺโตโสสาทิ โสโก จ วาจาวิปฺปลาโป ปริเทโว จ กายปีฬนาทิ ทุกฺขญฺจ จิตฺตปีฬนาทิ โทมนสฺสญฺจ ภุโส อายาโส อุปายาโส จฯ เอเต วุตฺตปฺปการา โสกาทโย อุปฺปชฺชนฺติ สมุทาจารํ คจฺฉนฺติฯ

[3] ตติยคาถายํ สงฺเขปตฺโถ – โย ปน อิเม กาเม ตตฺถ ฉนฺทราควิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺเฉเทน วา อตฺตโน ปาเทน สปฺปสฺส สิรํ วิย ปริวชฺเชติ, โส ภิกฺขุ สพฺพโลกํ วิปฺผาเรตฺวา ฐิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ ตณฺหํ สโต หุตฺวา สมติวตฺตตีติฯ

โยติ วิภชิตพฺพํ ปทํฯ โย ยาทิโสติอาทีนิ ตสฺส วิภชนปทานิฯ เอตฺถ จ ยสฺมา โยติ อตฺถปทํ. ตญฺจ อนิยเมน ปุคฺคลํ ทีเปติฯ ตสฺมา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โย-สทฺทเมว อาหฯ ตสฺมา เอตฺถ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ – โยติ โย โกจีติฯ ยสฺมา โย โย โกจิ นาม, โส อวสฺสํ ยถาลิงฺคยถายุตฺตยถาวิหิตยถาปฺปการยํฐานปตฺตยํธมฺมสมนฺนาคตวเสน เอเกนากาเรน ปญฺญายติ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ ญาเปตุํ ตํ เภทํ ปกาเสนฺโต ‘‘ยาทิโส’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยาทิโสติ ลิงฺควเสน ยาทิโส วา ตาทิโส วา โหตุ, ทีโฆ วา รสฺโส วา กาโฬ วา โอทาโต วา มงฺคุรจฺฉวิ วา กิโส วา ถูโล วาติ อตฺโถฯ

ยถายุตฺโตติ โยควเสน เยน วา เตน วา ยุตฺโต โหตุ, นวกมฺมยุตฺโต วา อุทฺเทสยุตฺโต วา วาสธุรยุตฺโต วาติ อตฺโถฯ ยถาวิหิโตติ ยถาฐปิโต นวกมฺมาธิฏฺฐายิกาทิวเสนฯ ยถาปกาโรติ ยถาปกาเรน ปติฏฺฐิโต ปทีปนายกาทิวเสนฯ

ยํฐานปฺปตฺโตติ ยํ ฐานนฺตรํ ปตฺโต เสนาปติเสฏฺฐิฏฺฐานาทิวเสนฯ ยํธมฺมสมนฺนาคโตติ เยน ธมฺเมน อุปาคโต ธุตงฺคาทิวเสนฯ

วิกฺขมฺภนโต วาติ อุปจารปฺปนาสมาธีติ กิเลสานํ ทูรีกรณโต วา ฆฏปฺปหาเรน เสวาลานํ วิยฯ สมุจฺเฉทโต วาติ ปุน อปฺปวตฺติํ กตฺวา อจฺจนฺตโต มคฺเคน กิเลสานํ อุจฺฉินฺนมูลโต ปหานวเสน สมุจฺเฉทโต วาฯ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามาติอาทีนิ เอกาทส ปทานิ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิฯ

พุทฺธานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ ฉ ปทานิ มรณสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ, อุปสมานุสฺสติํ ภาเวนฺโตปีติ อิมานิ จ อุปจารชฺฌานวเสน วุตฺตานิฯ อานาปานสฺสติํ ภาเวนฺโตปิ, กายคตาสติํ ภาเวนฺโตปิ, ปฐมํ ฌานํ ภาเวนฺโตปีติอาทีนิ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติํ ภาเวนฺโตปีติ ปริโยสานานิ อปฺปนาชฺฌานวเสน วุตฺตานิฯ ตตฺถ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามาติ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อฏฺฐิกงฺกลํ อุปมา เอเตสํ กามานนฺติ อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามาฯ อปฺปสฺสาทฏฺเฐนาติ ‘‘อปฺปํ ปริตฺตํ สุขสฺสาทํ อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’’ติ ทสฺสนฏฺเฐนฯ ปสฺสนฺโตติ ‘‘ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติ ญาณจกฺขุนา ปสฺสนฺโตฯ ปริวชฺเชตีติ ทูรงฺคเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘เสยฺยถาปิ , คหปติ, กุกฺกุโร ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต โคฆาตกสูนํ ปจฺจุปฏฺฐิโต อสฺส, ตเมนํ ทกฺโข โคฆาตโก วา โคฆาตกนฺเตวาสี วา อฏฺฐิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ อุปสุมฺเภยฺยฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คหปติ, อปิ นุ โข โส กุกฺกุโร อมฺหํ อฏฺฐิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ ปเลหนฺโต ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยํ ปฏิวิเนยฺยา’’ติ? ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺส เหตุ’’? ‘‘อทุญฺหิ, ภนฺเต, อฏฺฐิกงฺกลํ สุนิกฺกนฺตํ นิกฺกนฺตํ นิมฺมํสํ โลหิตมกฺขิตํ, ยาวเทว ปน โส กุกฺกุโร กิลมถสฺส วิฆาตสฺส ภาคี อสฺสา’’ติฯ ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘อฏฺฐิกงฺกลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’ติฯ

เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา , ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตา, ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสุปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติ, ตเมวูเปกฺขํ ภาเวตี’’ติ (ม. นิ. 2.42)ฯ

คิชฺฌาทีหิ สาธารณา มํสเปสิ อุปมา เอเตสนฺติ มํสเปสูปมาฯ พหูนํ สาธารณฏฺเฐน พหุสาธารณาฯ อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อุปมา เอเตสนฺติ ติณุกฺกูปมาฯ อนุทหนฏฺเฐนาติ หตฺถาทิฌาปนฏฺเฐนฯ สาธิกโปริสปฺปมาณา วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํ องฺคารานํ ปูรา องฺคารกาสุ อุปมา เอเตสนฺติ องฺคารกาสูปมาฯ มหาปริฬาหฏฺเฐนาติ มหนฺตปริตาปนฏฺเฐนฯ อารามรามเณยฺยาทิกํ สุปินํ อุปมา เอเตสนฺติ สุปินกูปมาฯ อิตฺตรปจฺจุปฏฺฐานฏฺเฐนาติ อปฺปตฺวา, น อุปคนฺตฺวา ติฏฺฐนฏฺเฐนฯ ยาจิเตน ลทฺธํ ยานาทิภณฺฑํ อุปมา เอเตสนฺติ ยาจิตกูปมาฯ ตาวกาลิกฏฺเฐนาติ อนิพนฺธนฏฺเฐนฯ สมฺปนฺนผลรุกฺโข อุปมา เอเตสนฺติ รุกฺขผลูปมาฯ สมฺภญฺชนปริภญฺชนฏฺเฐนาติ สาขาภญฺชนฏฺเฐน เจว สมนฺตโต ภญฺชิตฺวา รุกฺขปาตนฏฺเฐน จฯ อสิ จ สูนา จ อุปมา เอเตสนฺติ อสิสูนูปมาฯ อธิกุฏฺฏนฏฺเฐนาติ ฉินฺทนฏฺเฐนฯ สตฺติสูลํ อุปมา เอเตสนฺติ สตฺติสูลูปมาฯ วินิวิชฺฌนฏฺเฐนาติ นิปเตตฺวา คมนฏฺเฐนฯ ภยชนนฏฺเฐน สปฺปสิรํ อุปมา เอเตสนฺติ สปฺปสิรูปมาฯ สปฺปฏิภยฏฺเฐนาติ สห อภิมุเข ภยฏฺเฐนฯ ทุกฺขชนนํ อคฺคิกฺขนฺธํ อุปมา เอเตสนฺติ อคฺคิกฺขนฺธูปมาฯ มหาภิตาปนฏฺเฐนาติ มหนฺตอภิตาปกายปีฬาอุปฺปาทนฏฺเฐนาติ กามํ ปริวชฺเชตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, คหปติ, คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา มํสเปสิํ อาทาย อุฑฺฑีเยยฺย, ตเมนํ คิชฺฌาปิ กงฺกาปิ กุลลาปิ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวา วิตจฺเฉยฺยุํ วิสฺสชฺเชยฺยุํฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คหปติ, สเจ โส คิชฺโฌ วา กงฺโก วา กุลโล วา ตํ มํสเปสิํ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย , มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘มํสเปสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป.… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติฯ เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ อาทาย ปฏิวาตํ คจฺเฉยฺยฯ

ตํ กิํ มญฺญสิ, คหปติ, สเจ โส ปุริโส ตํ อาทิตฺตํ ติณุกฺกํ น ขิปฺปเมว ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, ตสฺส สา อาทิตฺตา ติณุกฺกา หตฺถํ วา ทเหยฺย, พาหุํ วา ทเหยฺย, อญฺญตรํ วา อญฺญตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ ทเหยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘ติณุกฺกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา…เป.… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติฯ เสยฺยถาปิ, คหปติ, องฺคารกาสุ สาธิกโปริสา ปูรา องฺคารานํ วีตจฺจิกานํ วีตธูมานํฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ชีวิตุกาโม อมริตุกาโม สุขกาโม ทุกฺขปฺปฏิกฺกูโล, ตเมนํ ทฺเว พลวนฺโต ปุริสา นานาพาหาสุ คเหตฺวา องฺคารกาสุํ อุปกฑฺเฒยฺยุํฯ ตํ กิํ มญฺญสิ คหปติ, อปิ นุ โส ปุริโส อิติ จิติ เจว กายํ สนฺนาเมยฺยา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺสเหตุ’’? ‘‘วิทิตญฺหิ, ภนฺเต, ตสฺส ปุริสสฺส ‘อิมญฺจ อหํ องฺคารกาสุํ ปปติสฺสามิ, ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺฉิสฺสามิ มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’’นฺติฯ ‘‘เอวเมว โข คหปติ อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘องฺคารกาสูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป.… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติฯ เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส สุปินกํ ปสฺเสยฺย อารามรามเณยฺยกํ วนรามเณยฺยกํ ภูมิรามเณยฺยกํ โปกฺขรณิรามเณยฺยกํ, โส ปฏิพุทฺโธ น กิญฺจิ ปฏิปสฺเสยฺยฯ เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘สุปินกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป.… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติฯ เสยฺยถาปิ, คหปติ, ปุริโส ยาจิตกํ โภคํ ยาจิตฺวา ยานํ วา โปริเสยฺยํ ปวรมณิกุณฺฑลํฯ โส เตหิ ยาจิตเกหิ โภเคหิ ปุรกฺขโต ปริวุโต อนฺตราปณํ ปฏิปชฺเชยฺยฯ ตเมนํ ชโน ทิสฺวา เอวํ วเทยฺย ‘โภคี วต โภ ปุริโส, เอวํ กิร โภ โภคิโน โภคานิ ภุญฺชนฺตี’ติฯ ตเมนํ สามิกา ยตฺถ ยตฺเถว ตานิ ปสฺเสยฺยุํ, ตตฺถ ตตฺเถว ตานิ หเรยฺยุํฯ ตํ กิํ มญฺญสิ, คหปติ, อลํ นุ โข ตสฺส ปุริสสฺส อญฺญถตฺตายา’’ติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘ตํ กิสฺสเหตุ’’? ‘‘สามิโน หิ, ภนฺเต, ตานิ หรนฺตี’’ติฯ

‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘ยาจิตกูปมา กามา วุตฺตา ภควตา…เป.… ตเมวูเปกฺขํ ภาเวติฯ เสยฺยถาปิ, คหปติ, คามสฺส วา นิคมสฺส วา อวิทูเร ติพฺโพ วนสณฺโฑ, ตตฺรสฺส รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จฯ น จสฺสุ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิฯ อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโนฯ โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลญฺจ อุปปนฺนผลญฺจฯ ตสฺส เอวมสฺส ‘อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, ชานามิ โข ปนาหํ รุกฺขํ อาโรปิตุํฯ ยํนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺฉงฺคญฺจ ปูเรยฺย’นฺติ? โส ตํ รุกฺขํ อาโรหิตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺย, อุจฺฉงฺคญฺจ ปูเรยฺยฯ อถ ทุติโย ปุริโส อาคจฺเฉยฺย ผลตฺถิโก ผลคเวสี ผลปริเยสนํ จรมาโน ติณฺหํ กุฐาริํ อาทายฯ โส ตํ วนสณฺฑํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตํ รุกฺขํ ปสฺเสยฺย สมฺปนฺนผลญฺจ อุปปนฺนผลญฺจฯ ตสฺส เอวมสฺส ‘อยํ โข รุกฺโข สมฺปนฺนผโล จ อุปปนฺนผโล จ, นตฺถิ จ กานิจิ ผลานิ ภูมิยํ ปติตานิ, น โข ปนาหํ ชานามิ รุกฺขํ อาโรหิตุํฯ ยํนูนาหํ อิมํ รุกฺขํ มูลโต เฉตฺวา ยาวทตฺถญฺจ ขาเทยฺยํ, อุจฺฉงฺคญฺจ ปูเรยฺย’นฺติฯ โส ตํ รุกฺขํ มูลโตว ฉินฺเทยฺยฯ ตํ กิํ มญฺญสิ , คหปติ, อมุโก โส ปุริโส ปฐมํ รุกฺขํ อารูฬฺโห, สเจ โส น ขิปฺปเมว โอโรเหยฺย, ตสฺส โส รุกฺโข ปปตนฺโต หตฺถํ วา ภญฺเชยฺย ปาทํ วา ภญฺเชยฺย อญฺญตรํ วา อญฺญตรํ วา องฺคปจฺจงฺคํ ภญฺเชยฺย, โส ตโตนิทานํ มรณํ วา นิคจฺเฉยฺย, มรณมตฺตํ วา ทุกฺข’’นฺติ? ‘‘เอวํ, ภนฺเต’’ฯ ‘‘เอวเมว โข, คหปติ, อริยสาวโก อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘รุกฺขผลูปมา กามา วุตฺตา ภควตา พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย’ติฯ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา ยายํ อุเปกฺขา นานตฺตา นานตฺตสิตา, ตํ อภินิวชฺเชตฺวา ยายํ อุเปกฺขา เอกตฺตา เอกตฺตสิตาฯ ยตฺถ สพฺพโส โลกามิสูปาทานา อปริเสสา นิรุชฺฌนฺติฯ ตเมวูเปกฺขํ ภาเวตี’’ติ (ม. นิ. 2.43-48)ฯ

เอวํ อฏฺฐิกงฺกลาทิกอคฺคิกฺขนฺธูปมปริโยสานโต วิปสฺสนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุปจารสมาธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พุทฺธานุสฺสติํ ภาเวนฺโต’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติ เอว อนุสฺสติฯ ปวตฺติตพฺพฏฺฐานมฺหิเยว จ ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติปิ อนุสฺสติฯ พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติฯ อรหตาทิพุทฺธคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํ, ตํ พุทฺธานุสฺสติํฯ ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโต พฺยูเหนฺโตฯ ธมฺมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ, สฺวากฺขาตตาทิธมฺมคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สงฺฆํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ, สุปฺปฏิปนฺนตาทิสงฺฆคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ สีลํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ สีลานุสฺสติ, อตฺตโน อขณฺฑตาทิสีลคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ จาคํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ จาคานุสฺสติ, อตฺตโน มุตฺตจาคตาทิจาคคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ เทวตา อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ เทวตานุสฺสติ, เทวตา สกฺขิฏฺฐาเน ฐเปตฺวา อตฺตโน สทฺธาทิคุณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อานาปาเน อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ อานาปานสฺสติ, อานาปานนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ มรณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สติ มรณสฺสติ, เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทสงฺขาตมรณารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ

กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ ปฏิกฺกูลานํ อายตฺตา อากรตฺตา กาโยติ สงฺขํ คเต สรีเร คตา ปวตฺตา สติ กายคตาสติ, ตาทิสํ วา กายํ คตา สติ ‘‘กายคตสตี’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺสํ อกตฺวา ‘‘กายคตาสตี’’ติ วุตฺตํฯ เกสาทิเกสุ กายโกฏฺฐาเสสุ ปฏิกฺกูลนิมิตฺตารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ อุปสมํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติฯ อุปสมานุสฺสติ, สพฺพทุกฺขูปสมารมฺมณาย สติยา เอตํ อธิวจนํฯ

วิตกฺกวิจารปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ปฐมชฺฌานํ ภาเวนฺโตฯ ปีติสุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ทุติยชฺฌานํ ภาเวนฺโตฯ สุขจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ ตติยชฺฌานํ ภาเวนฺโตฯ อุเปกฺขาจิตฺเตกคฺคตาสมฺปยุตฺตํ จตุตฺถชฺฌานํ ภาเวนฺโต…เป.… เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ ภาเวนฺโตปิ กาเม ปริวชฺเชตีติฯ

วิกฺขมฺภนปฺปหานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมุจฺเฉเทน กามานํ ปหานํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโตปี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ มคฺคโสตสฺส อาปชฺชนํ โสตาปตฺติ, โสตาปตฺติยา มคฺโค โสตาปตฺติมคฺโคฯ อปายคมนีเย กาเมติ เยหิ อปายํ คจฺฉนฺติ, เต อปายคมนีเย กาเม สมุจฺเฉทโต โสตาปตฺติมคฺคํ ภาเวนฺโต ปริวชฺเชติฯ ปฏิสนฺธิวเสน สกิํเยว อิมํ โลกํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี, ตสฺส มคฺโค สกทาคามิมคฺโคฯ ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโตฯ โอฬาริเกติ ปริฬาหปฺปตฺเตฯ ปฏิสนฺธิวเสเนว กามภวํ นาคจฺฉตีติ อนาคามี, ตสฺส มคฺโค อนาคามิมคฺโคฯ ตํ มคฺคํ ภาเวนฺโตฯ อนุสหคเตติ สุขุมภาวปฺปตฺเตฯ กิเลเสหิ อารกตฺตา, กิเลสารีนํ หตตฺตา, สํสารจกฺกสฺส อรานํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรหํ, อรหโต ภาโว อรหตฺตํฯ กิํ ตํ? อรหตฺตผลํฯ อรหตฺตสฺส มคฺโค อรหตฺตมคฺโคฯ ตํ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวนฺโตฯ สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺเพนากาเรน สพฺพํฯ สพฺพถา สพฺพนฺติ สพฺพปฺปกาเรน สพฺพํฯ อเสสํ นิสฺเสสนฺติ นิรวเสสํ คนฺธมตฺตมฺปิ อฏฺฐเปตฺวาฯ อถ วา สพฺเพน สพฺพํ มูลวเสนฯ สพฺพถา สพฺพํ อาการนิปฺปเทสวเสนฯ อเสสํ นิสฺเสสํ ภาวนานิปฺปเทสวเสนฯ ตถา ปุริเมน ทุจฺจริตาภาเวนฯ ทุติเยน ปริยุฏฺฐานาภาเวนฯ ตติเยน อนุสยาภาเวน เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

สปฺโป วุจฺจติ อหีติ โย โกจิ สรนฺโต คจฺฉติฯ เกนฏฺเฐนาติ เกน อตฺเถนฯ สํสปฺปนฺโต คจฺฉตีติ ยสฺมา สมฺมา สํสรนฺโต คจฺฉตีติ สปฺโปฯ ภุชนฺโตติ วงฺกวงฺโก หุตฺวาฯ ปนฺนสิโรติ นิปนฺนสีโส หุตฺวาฯ สิเรน สุปตีติ สีสํ โภคนฺตเร กตฺวา สุปนภาเวน สิรสา สุปตีติ สรีสโปฯ พิเล สยตีติ พิลาสโยฯ ‘‘พิลสโย’’ติปิ ปาฬิ, ตํ สุนฺทรํฯ คุหายํ เสตีติ คุหาสโยฯ ทาฐา ตสฺส อาวุโธติ ตสฺส สปฺปสฺส ทุเว ทาฐา ปหรณสตฺถสงฺขาโต อาวุโธฯ วิสํ ตสฺส โฆรนฺติ ตสฺส สปฺปสฺส พฺยาปกสงฺขาตํ วิสํ ทารุณํ กกฺขฬํฯ ชิวฺหา ตสฺส ทุวิธาติ ตสฺส สปฺปสฺส ทฺเวธา ชิวฺหาฯ ทฺวีหิ ชิวฺหาหิ รสํ สายตีติ ทุวิธาหิ ชิวฺหาหิ รสํ ชานาติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยตีติฯ ชีวิตุํ กามยตีติ ชีวิตุกาโมฯ อมริตุํ กามยตีติ อมริตุกาโมฯ สุขํ กามยตีติ สุขกาโมฯ

ทุกฺขปฺปฏิกฺกูโลติ ทุกฺขํ อนิจฺฉมาโนฯ ปาเทนาติ อตฺตโน ปาเทนฯ สปฺปสิรนฺติ สปฺปสฺส สีสํฯ วชฺเชยฺยาติ ทูรโต วชฺเชยฺยฯ วิวชฺเชยฺยาติ ตสฺส ปมาเณนฯ ปริวชฺเชยฺยาติ สมนฺตโตฯ อภินิวชฺเชยฺยาติ จตุตฺถปฺปมาเณนฯ อถ วา ปุริเมน สีสโตฯ ทุติยตติเยน ทฺวีหิ ปสฺเสหิฯ จตุตฺเถน ปจฺฉโตฯ ‘‘กาเม ปน อปฺปตฺตสฺส ปริเยสนมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วชฺเชยฺยฯ ปตฺตสฺส อารกฺขมูลทุกฺขวตฺถุภาเวน วิวชฺเชยฺยฯ อญฺญาณปริฬาหทุกฺขวตฺถุภาเวน ปริวชฺเชยฺยฯ วินาสมุเข ปิยวิปฺปโยคทุกฺขวตฺถุภาเวน อภินิวชฺเชยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

รญฺชนวเสน ราโคฯ พลวรญฺชนฏฺเฐน สาราโคฯ วิสเย สตฺตานํ อนุ อนุ นยนโต อนุนโยฯ อนุรุชฺฌตีติ อนุโรโธ, กาเมตีติ อตฺโถฯ ยตฺถ กตฺถจิ ภเว สตฺตา เอตาย นนฺทนฺตีติ นนฺที, สยํ วา นนฺทตีติ นนฺทีฯ นนฺที จ สา รญฺชนฏฺเฐน ราโค จาติ นนฺทิราโคฯ ตตฺถ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ สกิํ อุปฺปนฺนา ตณฺหา นนฺที, ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานา นนฺทิราโคติ วุจฺจติฯ จิตฺตสฺส สาราโคติ โย เหฏฺฐา ‘‘พลวรญฺชนฏฺเฐน สาราโค’’ติ วุตฺโต, โส น สตฺตสฺส, จิตฺตสฺเสว สาราโคติ อตฺโถฯ

อิจฺฉนฺติ เอตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉาฯ พหลกิเลสภาเวน มุจฺฉนฺติ เอตาย ปาณิโนติ มุจฺฉาฯ คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐเปตฺวา คหณวเสน อชฺโฌสานํฯ อิมินา สตฺตา คิชฺฌนฺติ เคธํ อาปชฺชนฺตีติ เคโธฯ พหลฏฺเฐน วา เคโธฯ ‘‘เคธํ วา ปน ปวนสณฺฑ’’นฺติ หิ พหลฏฺเฐเนว วุตฺตํ ฯ อนนฺตรปทํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํ, สพฺพโตภาเคน วา เคโธติ ปลิเคโธฯ สชฺชนฺติ เอเตนาติ สงฺโคฯ ลคฺคนฏฺเฐน วา สงฺโคฯ โอสีทนฏฺเฐน ปงฺโกฯ อากฑฺฒนวเสน เอชาฯ ‘‘เอชา อิมํ ปุริสํ ปริกฑฺฒติ ตสฺส ตสฺเสว ภวสฺส อภินิพฺพตฺติยา’’ติ หิ วุตฺตํฯ วญฺจนฏฺเฐน มายาฯ วฏฺฏสฺมิํ สตฺตานํ ชนนฏฺเฐน ชนิกาฯ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. 1.55) หิ วุตฺตํฯ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต ทุกฺเขน สํโยชยมานา ชเนตีติ สญฺชนนีฯ ฆฏนฏฺเฐน สิพฺพินีฯ อยญฺหิ วฏฺฏสฺมิํ สตฺเต จุติปฏิสนฺธิวเสน สิพฺพติ ฆเฏติ ตุนฺนกาโร วิย ปิโลติกาย ปิโลติกํ, ตสฺมา ‘‘ฆฏนฏฺเฐน สิพฺพินี’’ติ วุตฺตาฯ อเนกปฺปการํ วิสยชาลํ ตณฺหาวิปฺผนฺทิตนิเวสสงฺขาตํ วา ชาลมสฺสา อตฺถีติ ชาลินี

อากฑฺฒนฏฺเฐน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตาฯ อลฺลฏฺเฐน วา สริตาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. 341)ฯ อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ อนยพฺยสนาปาทนฏฺเฐน กุมฺมานุพนฺธสุตฺตกํ วิยาติ สุตฺตํฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สุตฺตนฺติ โข, ภิกฺขเว, นนฺทิราคสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. 2.159)ฯ รูปาทีสุ วิตฺถตฏฺเฐน วิสตาฯ ตสฺส ตสฺส ปฏิลาภตฺถาย สตฺเต อายูหาเปตีติ อายูหินีฯ อุกฺกณฺฐิตุํ อปทานโต สหายฏฺเฐน ทุติยาฯ อยญฺหิ สตฺตานํ วฏฺฏสฺมิํ อุกฺกณฺฐิตุํ น เทติ, คตคตฏฺฐาเน ปิยสหาโย วิย อภิรมาเปติฯ เตเนว วุตฺตํ –

‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส, ทีฆมทฺธานสํสรํ;

อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ, สํสารํ นาติวตฺตตี’’ติฯ (อิติวุ. 15; อ. นิ. 4.9; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปายายนานุคีติคาถานิทฺเทส 107);

ปณิธานกวเสน ปณิธิฯ ภวเนตฺตีติ ภวรชฺชุฯ เอตาย หิ สตฺตา รชฺชุยา คีวายํ พทฺธา โคณา วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานํ นิยฺยนฺติฯ ตํ ตํ อารมฺมณํ วนติ ภชติ อลฺลียตีติ วนํ, วนติ ยาจตีติ วา วนํฯ วนโถติ พฺยญฺชเนน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อนตฺถทุกฺขานํ วา สมุฏฺฐาปนฏฺเฐน คหนฏฺเฐน จ วนํ วิยาติ วนํฯ พลวตณฺหาเยตํ นามํฯ คหนตรฏฺเฐน ปน ตโต พลวตรา วนโถ นามฯ เตน วุตฺตํ –

‘‘วนํ ฉินฺทถ มา รุกฺขํ, วนโต ชายเต ภยํ;

เฉตฺวา วนญฺจ วนถญฺจ, นิพฺพนา โหถ ภิกฺขโว’’ติฯ (ธ. ป. 283);

สนฺถวนวเสน สนฺถโว, สํสคฺโคติ อตฺโถฯ โส ทุวิโธ – ตณฺหาสนฺถโว มิตฺตสนฺถโว จฯ เตสุ อิธ ตณฺหาสนฺถโว อธิปฺเปโตฯ สิเนหวเสน สฺเนโหฯ อาลยกรณวเสน กมฺปมานา อเปกฺขตีติ อเปกฺขาฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อิมานิ เต เทว จตุราสีติ นครสหสฺสานิ กุสาวตีราชธานิปฺปมุขานิ, เอตฺถ เทว ฉนฺทํ ชเนหิ ชีวิเต อเปกฺขํ กโรหี’’ติ (ที. นิ. 2.266)ฯ อาลยํ กโรหีติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ ปาฏิเยกฺเก ปาฏิเยกฺเก อารมฺมเณ พนฺธตีติ ปฏิพนฺธุ, ญาตกฏฺเฐน วา ปาฏิเยกฺโก พนฺธูติปิ ปฏิพนฺธุฯ นิจฺจสนฺนิสฺสิตฏฺเฐนปิ สตฺตานํ ตณฺหาสโม พนฺธุ นาม นตฺถิฯ

อารมฺมณานํ อสนโต อาสาฯ อชฺโฌตฺถรณโต เจว ติตฺติํ อนุคนฺตฺวาว ปริภุญฺชนโต จาติ อตฺโถฯ อาสีสนวเสน อาสีสนาฯ อาสีสิตสฺส ภาโว อาสีสิตตฺตํ

อิทานิ ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘รูปาสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาสีสนวเสน อาสาติ อาสาย อตฺถํ คเหตฺวา รูเป อาสา รูปาสาฯ เอวํ นวปิ ปทานิ เวทิตพฺพานิฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ปญฺจ ปญฺจกามคุณวเสน วุตฺตานิ, ปริกฺขารโลภวเสน ฉฏฺฐํฯ ตํ วิเสสโต ปพฺพชิตานํ, ตโต ปรานิ ตีณิ อติตฺติยวตฺถุวเสน คหฏฺฐานํฯ น หิ เตสํ ธนปุตฺตชีวิเตหิ อญฺญํ ปิยตรํ อตฺถิฯ ‘‘อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺห’’นฺติ วา ‘‘อสุเกน เม อิทํ ทินฺนํ, อิทํ ทินฺน’’นฺติ วา เอวํ สตฺเต ชปฺปาเปตีติ ชปฺปาฯ ปรโต ทฺเว ปทานิ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตานิ, ตโต ปรํ อญฺเญนากาเรน วิภชิตุํ อารทฺธตฺตา ปุน ‘‘ชปฺปา’’ติ วุตฺตํฯ ชปฺปนากาโร ชปฺปนาฯ ชปฺปิตสฺส ภาโว ชปฺปิตตฺตํฯ ปุนปฺปุนํ วิสเย ลุมฺปติ อากฑฺฒตีติ โลลุโป, โลลุปสฺส ภาโว โลลุปฺปํฯ โลลุปฺปนากาโร โลลุปฺปายนาฯ โลลุปฺปสมงฺคิโน ภาโว โลลุปฺปายิตตฺตํ

ปุจฺฉญฺชิกตาติ ยาย ตณฺหาย ลาภฏฺฐาเนสุ ปุจฺฉํ จาลยมานา สุนขา วิย กมฺปมานา วิจรนฺติ, ตํ ตสฺสา กมฺปนตณฺหาย นามํฯ สาธุ มนาปมนาเป วิสเย กาเมตีติ สาธุกาโม, ตสฺส ภาโว สาธุกมฺยตาฯ มาตามาตุจฺฉาติอาทิเก อยุตฺตฏฺฐาเน ราโคติ อธมฺมราโคฯ ยุตฺตฏฺฐาเนปิ พลวา หุตฺวา อุปฺปนฺโน โลโภ วิสมโลโภฯ ‘‘ราโค วิสม’’นฺติอาทิวจนโต (วิภ. 924) วา ยุตฺตฏฺฐาเน วา อยุตฺตฏฺฐาเน วา อุปฺปนฺโน ฉนฺทราโค อธมฺมฏฺเฐน อธมฺมราโคฯ วิสมฏฺเฐน วิสมโลโภติ เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณานํ นิกามนวเสน นิกนฺติฯ นิกามนากาโร นิกามนาฯ ปตฺถยนวเสน ปตฺถนาฯ ปิหายนวเสน ปิหนาฯ สุฏฺฐุ ปตฺถนา สมฺปตฺถนาฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ตณฺหา กามตณฺหาฯ รูปารูปภเวสุ ตณฺหา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉทสงฺขาเต วิภเว ตณฺหา วิภวตณฺหาฯ สุทฺเธ รูปภวสฺมิํเยว ตณฺหา รูปตณฺหาฯ อรูปภเว ตณฺหา อรูปตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคโต ราโค, นิโรเธ ตณฺหา นิโรธตณฺหาฯ รูเป ตณฺหา รูปตณฺหาฯ สทฺเท ตณฺหา สทฺทตณฺหาฯ คนฺธตณฺหาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โอฆาทโย วุตฺตตฺถาวฯ

กุสลธมฺเม อาวรตีติ อาวรณํฯ ฉาทนวเสน ฉทนํฯ สตฺเต วฏฺฏสฺมิํ พนฺธตีติ พนฺธนํฯ จิตฺตํ อุปหนฺตฺวา กิลิสฺสติ สํกิลิฏฺฐํ กโรตีติ อุปกฺกิเลโสฯ ถามคตฏฺเฐน อนุ อนุ เสตีติ อนุสโยฯ อุปฺปชฺชมานํ จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาตีติ ปริยุฏฺฐานํ, อุปฺปชฺชิตุํ อปทาเนน กุสลวารํ คณฺหาตีติ อตฺโถฯ ‘‘โจรา มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสุ, ธุตฺตา มคฺเค ปริยุฏฺฐิํสู’’ติอาทีสุ (จูฬว. 430) หิ มคฺคํ คณฺหิํสูติ อตฺโถฯ เอวมิธาปิ คหณฏฺเฐน ปริยุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ ปลิเวฐนฏฺเฐน ลตา วิยาติ ลตาฯ ‘‘ลตา อุปฺปชฺช ติฏฺฐตี’’ติ (ธ. ป. 340) อาคตฏฺฐาเนปิ อยํ ตณฺหา ลตาติ วุตฺตาฯ วิวิธานิ วตฺถูนิ อิจฺฉตีติ เววิจฺฉํฯ วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลนฺติ ทุกฺขมูลํฯ ตสฺเสว ทุกฺขสฺส นิทานนฺติ ทุกฺขนิทานํฯ ตํ ทุกฺขํ อิโต ปภวตีติ ทุกฺขปฺปภโวฯ พนฺธนฏฺเฐน ปาโส วิยาติ ปาโส, มารสฺส ปาโส มารปาโสฯ ทุรุคฺคิลนฏฺเฐน พฬิสํ วิยาติ พฬิสํ, มารสฺส พฬิสํ มารพฬิสํฯ ตณฺหาภิภูตา มารสฺส วิสยํ นาติกฺกมนฺติ, เตสํ อุปริ มาโร วสํ วตฺเตตีติ อิมินา ปริยาเยน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโยฯ สนฺทนฏฺเฐน ตณฺหาว นที ตณฺหานทีฯ อชฺโฌตฺถรณฏฺเฐน ตณฺหาว ชาลํ ตณฺหาชาลํฯ ยถา สุนขา คทฺทูลพทฺธา ยทิจฺฉกํ นิยฺยนฺติ, เอวํ ตณฺหาพทฺธา สตฺตาติ ทฬฺหพนฺธนฏฺเฐน คทฺทูลํ วิยาติ คทฺทูลํ, ตณฺหาว คทฺทูลํ ตณฺหาคทฺทูลํฯ ทุปฺปูรณฏฺเฐน ตณฺหาว สมุทฺโท ตณฺหาสมุทฺโทฯ อภิชฺฌายนฏฺเฐน อภิชฺฌาฯ ลุพฺภนฺติ เอเตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา ตนฺติ โลโภฯ สมฺปยุตฺตกานํ อกุสลานํ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลํ

วิสตฺติกาตีติ วิสตฺติกา อิติฯ เกนฏฺเฐนาติ เกน สภาเวนฯ วิสตาติ วิตฺถฏา รูปาทีสุฯ วิสาลาติ วิปุลาฯ วิสฏาติ เตภูมกพฺยาปกวเสน วิสฏาฯ ปุริมวจนเมว ตการสฺส ฏการํ กตฺวา พฺยญฺชนวิภาคํ กตฺวา วุตฺตํฯ วิสกฺกตีติ ปริสปฺปติ สหติ วาฯ รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติฯ โอสกฺกนํ วิปฺผนฺทนํ วา ‘‘วิสกฺกน’’นฺติปิ วทนฺติฯ ‘‘กุสลากุสลานํ ปตี’’ติ เกจิ วณฺณยนฺติฯ วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ปสฺสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สงฺขิปติ, วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถฯ วิสํวาทิกาติ อนิจฺจาทิํ นิจฺจาทิโต คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติฯ

ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา , วิสํ วา ทุกฺขทุกฺขาทิภูตา เวทนา มูลํ เอติสฺสาติ วิสมูลาฯ ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลาฯ ยาย ตณฺหาย รูปาทิกสฺส ทุกฺขสฺเสว ปริโภโค โหติ, น อมตสฺสาติ สา ‘‘วิสปริโภคา’’ติ วุตฺตาฯ สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

ตสฺสา วิสยํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘วิสาลา วา ปน สา ตณฺหา รูเป’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิสาลา วา ปนาติ มหนฺตี เอว ตณฺหายนฏฺเฐน ตณฺหา, รูปาทโย ปญฺจ ปญฺจกามคุณิกราควเสน วุตฺตาฯ กุเล คเณติอาทีนิ เอกาทส ปทานิ โลลุปฺปาทวเสน วุตฺตานิฯ กามธาตุตฺติโก กมฺมวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, กามภวตฺติโก วิปากวฏฺฏวเสน วิภตฺโต, สญฺญาภวตฺติโก สญฺญาวเสน วิภตฺโต, เอกโวการภวตฺติโก ขนฺธวเสน วิภตฺโตฯ อตีตตฺติโก กาลวเสน, ทิฏฺฐจตุกฺโก อารมฺมณวเสน, อปายตฺติโก โอกาสวเสน, ขนฺธตฺติโก นิสฺสตฺตนิชฺชีววเสน วิภตฺโตติ ญาตพฺพํฯ ตตฺรายํ สงฺเขเปน อตฺถทีปนา วิภาวนา จ –

‘‘ตตฺถ กตมา กามธาตุ? เหฏฺฐโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สญฺญา สงฺขารา วิญฺญาณํ, อยํ วุจฺจติ กามธาตุ’’ (ธ. ส. 1287)ฯ

‘‘ตตฺถ กตมา รูปธาตุ? เหฏฺฐโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเฐ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ รูปธาตุ’’ (ธ. ส. 1289)ฯ

‘‘ตตฺถ กตมา อรูปธาตุ? เหฏฺฐโต อากาสานญฺจายตนุปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสญฺญานาสญฺญายตนุปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา, อยํ วุจฺจติ อรูปธาตู’’ติ (ธ. ส. 1291)ฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘กามธาตูติ กามภโว, ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติฯ รูปธาตูติ รูปภโว, ปญฺจกฺขนฺธา ลพฺภนฺติฯ อรูปธาตูติ อรูปภโว, จตฺตาโร ขนฺธา ลพฺภนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ

อถ วา กามราคสงฺขาเตน กาเมน ยุตฺตา ธาตุ กามธาตุ, กามสงฺขาตา วา ธาตุ กามธาตุฯ กามํ ปหาย รูเปน ยุตฺตา ธาตุ รูปธาตุ, รูปสงฺขาตา วา ธาตุ รูปธาตุฯ กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเปน ยุตฺตา ธาตุ อรูปธาตุ, อรูปสงฺขาตา วา ธาตุ อรูปธาตุฯ ตา เอว ธาตุโย ปุน ภวปริยาเยน วุตฺตาฯ ภวนฺตีติ หิ ภวาติ วุจฺจนฺติฯ สญฺญาย ยุตฺโต ภโว, สญฺญาวตํ วา ภโว, สญฺญา วา เอตฺถ ภเว อตฺถีติ สญฺญาภโวฯ โส กามภโว จ อสญฺญาภวมุตฺโต รูปภโว จ เนวสญฺญานาสญฺญาภวมุตฺโต อรูปภโว จ โหติฯ

น สญฺญาภโว อสญฺญาภโว, โส รูปภเวกเทโสฯ โอฬาริกตฺตาภาวโต เนวสญฺญา, สุขุมตฺเตน สพฺภาวโต นาสญฺญาติ เนวสญฺญานาสญฺญา, ตาย ยุตฺโต ภโว เนวสญฺญานาสญฺญาภโวฯ อถ วา โอฬาริกาย สญฺญาย อภาวา สุขุมาย จ ภาวา เนวสญฺญานาสญฺญา อสฺมิํ ภเวติ เนวสญฺญานาสญฺญาภโว, โส อรูปภเวกเทโสฯ เอเกน รูปกฺขนฺเธน โวกิณฺโณ ภโว, เอโก วา โวกาโร, อสฺส ภวสฺสาติ เอกโวการภโว, โส อสญฺญาภโววฯ จตูหิ อรูปกฺขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, จตฺตาโร วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ จตุโวการภโว, โส อรูปภโว เอวฯ ปญฺจหิ ขนฺเธหิ โวกิณฺโณ ภโว, ปญฺจ วา โวการา อสฺส ภวสฺสาติ ปญฺจโวการภโว, โส กามภโว จ รูปภเวกเทโส จ โหติฯ อตีตตฺติโก เหฏฺฐา วุตฺตนโยวฯ ทิฏฺฐนฺติ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปารมฺมณํฯ สุตนฺติ ทฺวิสมุฏฺฐานิกํ สทฺทารมฺมณํฯ มุตนฺติ ผุสิตฺวา คเหตพฺพานิ จตุสมุฏฺฐานิกานิ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพารมฺมณานิฯ วิญฺญาตพฺพํ นาม มนสา ชานิตพฺพํ ธมฺมารมฺมณํฯ เตสุ ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตพฺเพสุ ธมฺเมสุฯ วิสฏา วิตฺถตาติ มหนฺตา ปตฺถฏาฯ

อปายโลเกติ วฑฺฒิสงฺขาตสฺส อยสฺส อภาเวน อปาโย, ตสฺมิํ อปายโลเกฯ ขนฺธโลเกติ ราสฏฺเฐน รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา เอว โลโกฯ ธาตุโลเกติ สุญฺญตฏฺเฐน จกฺขุธาตุอาทโย อฏฺฐารส ธาตุโย เอว โลโกฯ อายตนโลเกติ อายตนาทีหิ การเณหิ ทฺวาทสายตนานิ เอว โลโกฯ สพฺเพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, วุตฺตปฺปกาเร โลเก วิสฏา วิตฺถฏาติ วิสตฺติกาฯ สโตติ สรตีติ สโต, ปุคฺคเลน สติ วุตฺตาฯ

ตตฺถ สรณลกฺขณา สติฯ สรนฺติ ตาย, สยํ วา สรติ, สรณมตฺตเมว วา เอสาติ สติฯ สา ปเนสา อปิลาปนลกฺขณา, อสมฺโมสนรสา, อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, วิสยาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา วา, ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา, กายาทิสติปฏฺฐานปทฏฺฐานา วาฯ อารมฺมเณ ทฬฺหปติฏฺฐิตตฺตา ปน เอสิกา วิย, จกฺขุทฺวาราทีนํ รกฺขณโต โทวาริโก วิย จ ทฏฺฐพฺพาฯ

ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต’’ติอาทินา นเยน จตุพฺพิธํ สติปฏฺฐานมาหฯ ตตฺถ กาเยติ รูปกาเยฯ รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนญฺจ ธมฺมานํ สมูหฏฺเฐน หตฺถิกายรถกายาทโย วิย ‘‘กาโย’’ติ อธิปฺเปโตฯ ยถา จ สมูหฏฺเฐน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเฐนฯ กุจฺฉิตานญฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อายนฺติ ตโตติ อาโยฯ เก อายนฺตีติ? กุจฺฉิตา เกสาทโยฯ อิติ กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโย

กายานุปสฺสนาติ กายสฺส อนุปสฺสนา, กายํ วา อนุปสฺสนา, ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวาปิ ปุน ‘‘กายานุปสฺสนา’’ติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เตน น กาเย เวทนานุปสฺสนา จิตฺตธมฺมานุปสฺสนา วา, อถ โข กายานุปสฺสนาเยวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมิํ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ, ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสนา, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสนาฯ โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถาปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสนา, อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสกสฺส วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสนา, นคราวยวานุปสฺสกสฺส วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสนา, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิภุชนกสฺส วิย ริตฺตมุฏฺฐิวินิเวฐกสฺส วิย จ ภูตุปาทายสมูหานุปสฺสนาเยวาติ สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน นานปฺปการโต ทสฺเสนฺเตน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติฯ

น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อิตฺถี วา ปุริโส วา อญฺโญ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเตเยว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺฐํ, ยํ ทิฏฺฐํ ตํ น ปสฺสติ;

อปสฺสํ พชฺฌเต มูฬฺโห, พชฺฌมาโน น มุจฺจตี’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.373; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.106);

ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ วุตฺตํฯ อาทิสทฺเทน เจตฺถ อยมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อยญฺหิ เอตสฺมิํ กาเย กายานุปสฺสนาเยว , น อญฺญธมฺมานุปสฺสนาฯ ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา โหติ, น เอวํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภภูเตเยว อิมสฺมิํ กาเย นิจฺจสุขตฺตสุภภาวานุปสฺสนา , อถ โข กายานุปสฺสนา อนิจฺจทุกฺขานตฺตาสุภาการสมูหานุปสฺสนาเยวาติ วุตฺตํ โหติฯ

อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺฐาเน ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา…เป.… โส สโตว อสฺสสตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107) นเยน อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาตอฏฺฐิกปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ ปฏิสมฺภิทายํ สติปฏฺฐานกถายํ ‘‘อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติฯ อาโปกายํฯ เตโชกายํฯ วาโยกายํฯ เกสกายํฯ โลมกายํฯ ฉวิกายํฯ จมฺมกายํฯ มํสกายํฯ รุหิรกายํฯ นฺหารุกายํฯ อฏฺฐิกายํฯ อฏฺฐิมิญฺชกาย’’นฺติ กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมิํเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

อถ วา กาเย ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา เอวํ คเหตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ อนุปสฺสนโต ตสฺส ตสฺเสว ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิสมูหสงฺขาตกายานุปสฺสนาติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อปิ จ ‘‘อิมสฺมิํ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 3.35) อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว อนิจฺจลกฺขณาทิโน อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโตปิ กาเย กายานุปสฺสนาติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อยํ ปน จตุสติปฏฺฐานสาธารโณ อตฺโถฯ

สติปฏฺฐานนฺติ ตโย สติปฏฺฐานา สติโคจโรปิ, ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตาปิ, สติปิฯ ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, สติปฏฺฐานานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ เทสิสฺสามิ, ตํ สุณาถ สาธุกํ มนสิ กโรถ…เป.… โก จ, ภิกฺขเว, กายสฺส สมุทโย? อาหารสมุทยา กายสมุทโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.408) หิ สติโคจโร ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติ ฯ ตถา ‘‘กาโย อุปฏฺฐานํ, โน สติ, สติ อุปฏฺฐานญฺเจว สติ จา’’ติอาทีสุปิ (ปฏิ. ม. 3.35)ฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาติ อสฺมินฺติ ปฏฺฐานํฯ กา ปติฏฺฐาติ? สติฯ สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, ปธานฏฺฐานนฺติ วา ปฏฺฐานํ, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํ, หตฺถิฏฺฐานอสฺสฏฺฐานาทีนิ วิยฯ

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. 3.304, 311) เอตฺถ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ ตสฺสตฺโถ – ปฏฺฐเปตพฺพโต ปฏฺฐานํ, ปวตฺตยิตพฺพโตติ อตฺโถฯ เกน ปฏฺฐเปตพฺโพติ? สติยา, สติยา ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานนฺติฯ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.147) ปน สติเยว ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺสตฺโถ – ปติฏฺฐาตีติ ปฏฺฐานํ, อุปฏฺฐาติ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ สติเยว ปฏฺฐานนฺติ สติปฏฺฐานํฯ อถ วา สรณฏฺเฐน สติ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน ปฏฺฐานํฯ อิติ สติ จ สา ปฏฺฐานญฺจาติปิ สติปฏฺฐานํฯ อิทมิธ อธิปฺเปตํฯ ตํ สติปฏฺฐานํฯ ภาเวนฺโตติ วฑฺเฒนฺโตฯ เอตฺถ จ ยํ ติธา ปฏิปนฺเนสุ สาวเกสุ สตฺถุโน ปฏิฆานุนยวีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา สุตฺเตน คเหตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘ตโย สติปฏฺฐานา ยทริโย เสวติ, ยทริโย เสวมาโน สตฺถา คณมนุสาสิตุมรหตี’’ติ (ม. นิ. 3.304, 311) อิติ โข ปเนตํ วุตฺตํ, กิญฺเจตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํฯ อิธ, ภิกฺขเว, สตฺถา สาวกานํ ธมฺมํ เทเสติ อนุกมฺปโก หิเตสี อนุกมฺปํ อุปาทาย ‘‘อิทํ โว หิตาย อิทํ โว สุขายา’’ติฯ

ตสฺส สาวกา น สุสฺสูสนฺติ, น โสตํ โอทหนฺติ, น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺติ, โวกฺกมฺม จ สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ , อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ, ภิกฺขเว, ปฐมํ สติปฏฺฐานํฯ ยทริโย…เป.… มรหติฯ

‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, สตฺถา…เป.… อิทํ โว สุขายาติฯ ตสฺส เอกจฺเจ สาวกา น สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ เอกจฺเจ สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… น จ โวกฺกมฺม สตฺถุ สาสนา วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต น เจว อนตฺตมโน โหติ, น จ อนตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติ, น จ อตฺตมโน โหติ, น จ อตฺตมนตํ ปฏิสํเวเทติฯ อนตฺตมนตา จ อตฺตมนตา จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ทุติยํ…เป.…ฯ

‘‘ปุน จปรํ…เป.… อิทํ โว สุขายาติฯ ตสฺส สาวกา สุสฺสูสนฺติ…เป.… วตฺตนฺติฯ ตตฺร, ภิกฺขเว, ตถาคโต อตฺตมโน เจว โหติ, อตฺตมนตญฺจ ปฏิสํเวเทติ, อนวสฺสุโต จ วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ตติย’’นฺติ (ที. นิ. 3.311)ฯ

เอวํ ปฏิฆานุนเยหิ อนวสฺสุตตา นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสติตาย ตทุภยํ วีติวตฺตตา ‘‘สติปฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตาฯ พุทฺธานเมว กิร นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสติตา โหติ, น ปจฺเจกพุทฺธาทีนนฺติฯ

เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาติอาทีสุ เวทนาทีนํ ปุน วจเน ปโยชนํ กายานุปสฺสนายํ วุตฺตนเยเนว ยถาโยคํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํฯ อยมฺปิ สาธารณตฺโถฯ สุขาทีสุ อเนกปฺปเภทาสุ เวทนาสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกเวทนานุปสฺสนาฯ สราคาทิเก โสฬสปฺปเภเท จิตฺเต วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกจิตฺตานุปสฺสนาฯ กายเวทนาจิตฺตานิ ฐเปตฺวา เสสเตภูมกธมฺเมสุ วิสุํ วิสุํ อนิจฺจาทิโต เอเกกธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺฐานสุตฺตนฺเต วุตฺตนเยน นีวรณาทิธมฺมานุปสฺสนาติฯ

เอตฺถ จ กาเยติ เอกวจนํ, สรีรสฺส เอกตฺตา ฯ จิตฺเตติ เอกวจนํ, จิตฺตสฺส สภาวเภทาภาวโต ชาติคฺคหเณน กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยถา จ เวทนาทโย อนุปสฺสิตพฺพา, ตถานุปสฺสนฺโต เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนา, จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา, ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ เวทนา อนุปสฺสิตพฺพา? สุขา ตาว เวทนา ทุกฺขโต, ทุกฺขา เวทนา สลฺลโต, อทุกฺขมสุขา อนิจฺจโต อนุปสฺสิตพฺพาฯ ยถาห –

‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;

อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทฺทกฺขิ นํ อนิจฺจโต;

ส เว สมฺมทฺทโส ภิกฺขุ, ปริชานาติ เวทนา’’ติฯ (สํ. นิ. 4.253);

สพฺพา เอว เจตา ทุกฺขโตปิ อนุปสฺสิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 4.259)ฯ สุขทุกฺขโตปิ จ อนุปสฺสิตพฺพาฯ ยถาห ‘‘สุขา เวทนา ฐิติสุขา, วิปริณามทุกฺขาฯ ทุกฺขา เวทนา ฐิติทุกฺขา, วิปริณามสุขาฯ อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขา, อญฺญาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. 1.465)ฯ อปิ จ อนิจฺจาทิสตฺตวิปสฺสนาวเสนาปิ อนุปสฺสิตพฺพาฯ จิตฺตธมฺเมสุปิ จิตฺตํ ตาว อารมฺมณาธิปติสหชาตภูมิกมฺมวิปากกิริยาทินานตฺตเภทานํ อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ สราคาทิโสฬสเภทานญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพํฯ ธมฺมา สลกฺขณสามญฺญลกฺขณานํ สุญฺญตธมฺมสฺส อนิจฺจาทิสตฺตานุปสฺสนานํ สนฺตาสนฺตาทีนญฺจ วเสน อนุปสฺสิตพฺพาฯ

อิเม จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ ลพฺภนฺติฯ อญฺเญเนว หิ จิตฺเตน กายํ ปริคฺคณฺหาติ, อญฺเญน เวทนํ, อญฺเญน จิตฺตํ, อญฺเญน ธมฺเม ปริคฺคณฺหาติ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตีติฯ อาทิโต หิ กายํ ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นามฯ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ กายานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล กายานุปสฺสี นามฯ

เวทนํ ปริคฺคณฺหิตฺวา จิตฺตํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ธมฺเม ปริคฺคณฺหิตฺวา อาคตสฺส วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นามฯ

วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยมคฺคํ ปตฺตสฺส มคฺคกฺขเณ มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ ธมฺมานุปสฺสนา นาม, ตาย สติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ธมฺมานุปสฺสี นาม, เอวํ ตาว เทสนา ปุคฺคเล ติฏฺฐติ, กาเย ปน ‘‘สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา กายปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ กายานุปสฺสนา นามฯ เวทนาย ‘‘สุข’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา เวทนาปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ เวทนานุปสฺสนา นามฯ จิตฺเต ‘‘นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาสปฺปหานา จิตฺตปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ จิตฺตานุปสฺสนา นามฯ ธมฺเมสุ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสปฺปหานา ธมฺมปริคฺคาหิกา สติ มคฺเคน สมิชฺฌตีติ ธมฺมานุปสฺสนา นามฯ อิติ เอกาว มคฺคสมฺปยุตฺตา สติ จตุกิจฺจสาธกฏฺเฐน จตฺตาริ นามานิ ลภติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปน เอกจิตฺเตเยว ลพฺภนฺตี’’ติฯ

ปุน อุปการวเสน จ อปริหีนวเสน จ คุณวเสน จ อปเร ตโย จตุกฺกา วุตฺตาฯ ตตฺถ อสติปริวชฺชนายาติ น สติ อสติ, สติ เอตฺถ นตฺถีติ วา อสติ, มุฏฺฐสฺสติยา เอตํ อธิวจนํฯ ปริวชฺชนายาติ สมนฺตโต วชฺชเนนฯ ภตฺตนิกฺขิตฺตกากสทิเส หิ มุฏฺฐสติปุคฺคเล ปริวชฺชเนน อุปฏฺฐิตสติปุคฺคลเสวเนน ฐานนิสชฺชาทีสุ สติสมุฏฺฐาปนตฺถํ นินฺนโปณปพฺภารจิตฺตตาย จ สติ อุปฺปชฺชติฯ สติกรณียานํ ธมฺมานนฺติ สติยา กาตพฺพานํ ธมฺมานํฯ กตตฺตาติ กตภาเวนฯ จตุนฺนํ มคฺคานํ กตตฺตา, ภาวิตตฺตาติ อตฺโถฯ สติปริพนฺธานํ ธมฺมานํ หตตฺตาติ กามจฺฉนฺทาทีนํ นาสิตภาเวนฯ สตินิมิตฺตานํ ธมฺมานํ อสมฺมุฏฺฐตฺตาติ สติยา การณานํ กายาทิอารมฺมณานํ อนฏฺฐภาเวนฯ

สติยา สมนฺนาคตตฺตาติ สติยา สมฺมา อาคตตฺตา อปริหีนตฺตา จฯ วสิตตฺตาติ วสิภาวปฺปตฺเตนฯ ปาคุญฺญตายาติ ปคุณภาเวนฯ อปจฺโจโรหณตายาติ อนิวตฺตนภาเวน อปจฺโจสกฺกนภาเวนฯ

สตฺตตฺตาติ สภาเวน วิชฺชมานตฺตาฯ สนฺตตฺตาติ นิพฺพุตสภาวตฺตาฯ สมิตตฺตาติ กิเลสานํ วูปสมิตภาวตฺตาฯ สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตาติ สปฺปุริสธมฺเมหิ อปริหีนตฺตาฯ พุทฺธานุสฺสติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนยา เอวฯ สรณกวเสน สติ, อิทํ สติยา สภาวปทํฯ

ปุนปฺปุนํ สรณโต อนุสฺสรณวเสน อนุสฺสติฯ อภิมุขํ คนฺตฺวา วิย สรณโต ปฏิสรณวเสน ปฏิสฺสติฯ อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตมตฺตเมวฯ สรณากาโร สรณตาฯ ยสฺมา ปน สรณตาติ ติณฺณํ สรณานมฺปิ นามํ, ตสฺมา ตํ ปฏิเสเธตุํ ปุน สติคฺคหณํ กตํฯ สติสงฺขาตา สรณตาติ อยญฺเหตฺถ อตฺโถฯ สุตปริยตฺตสฺส ธารณภาวโต ธารณตาฯ อนุปวิสนสงฺขาเตน โอคาหนฏฺเฐน อปิลาปนภาโว อปิลาปนตาฯ ยถา หิ อุทเก ลาพุกฏาหาทีนิ ปลวนฺติ, น อนุปวิสนฺติ, น ตถา อารมฺมเณ สติฯ อารมฺมณญฺหิ เอสา อนุปวิสติ, ตสฺมา ‘‘อปิลาปนตา’’ติ วุตฺตาฯ จิรกตจิรภาสิตานํ น สมฺมุสฺสนภาวโต อสมฺมุสฺสนตาฯ อุปฏฺฐานลกฺขเณ โชตนลกฺขเณ จ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, สติสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ สตินฺทฺริยํฯ ปมาเท น กมฺปตีติ สติพลํฯ ยาถาวสติ นิยฺยานสติ กุสลสตีติ สมฺมาสติฯ พุชฺฌนกสฺส องฺโคติ โพชฺฌงฺโค, ปสฏฺโฐ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโค สมฺโพชฺฌงฺโค, สติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค

เอกายนมคฺโคติ เอกมคฺโค, อยํ มคฺโค น ทฺเวธาปถภูโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อถ วา เอเกน อยิตพฺโพติ เอกายโนฯ เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย วูปกฏฺเฐน ปวิวิตฺตจิตฺเตนฯ อยิตพฺโพ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉตีติ อตฺโถ ฯ เอกสฺส อยโน เอกายโนฯ เอกสฺสาติ เสฏฺฐสฺสฯ สพฺพสตฺตานํ เสฏฺโฐว ภควา, ตสฺมา ‘‘ภควโต’’ติ วุตฺตํ โหติฯ กิญฺจาปิ หิ เตน อญฺเญปิ อยนฺติ, เอวํ สนฺเตปิ ภควโตว โส อยโน เตน อุปฺปาทิตตฺตาฯ ยถาห ‘‘โส หิ พฺราหฺมณ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.215; ปฏิ. ม. 3.5; ม. นิ. 3.79)ฯ อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ อยโน เอกายโนฯ อิมสฺมิํเยว ธมฺมวินเย ปวตฺตติ, น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห ‘‘อิมสฺมิํ โข, สุภทฺท, ธมฺมวินเย อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค อุปลพฺภตี’’ติ (ที. นิ. 2.214)ฯ เทสนาเภโทเยว เหโส, อตฺถโต ปน เอโกวฯ อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโนฯ ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานเยน ปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ ยถาห พฺรหฺมา สหมฺปติ –

‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;

เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.384, 409);

มคฺโคติ เกนฏฺเฐน มคฺโค? นิพฺพานํ คมนฏฺเฐน, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคนียฏฺเฐน จฯ อุเปโตติ อาสนฺนํ คโตฯ สมุเปโตติ ตโต อาสนฺนตรํ คโตฯ อุภเยนปิ สติยา อปริหีโนติ อตฺโถฯ อุปคโตติ อุปคนฺตฺวา ฐิโตฯ สมุปคโตติ สมฺปยุตฺโต หุตฺวา ฐิโตฯ ‘‘อุปาคโต สมุปาคโต’’ติปิ ปาฬิฯ อุภเยนาปิ สติสมีปํ อาคโตติ อตฺโถฯ อุปปนฺโนติ อวิโยคาปนฺโนฯ สมุปปนฺโนติ ปริปุณฺโณฯ สมนฺนาคโตติ อวิกโล วิชฺชมาโนฯ ‘‘อุเปโต สมุเปโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปวตฺตํ กถิตํฯ อุปคโต สมุปคโตติ ทฺวีหิ ปเทหิ ปฏิเวโธฯ อุปปนฺโน สมุปปนฺโน สมนฺนาคโตติ ตีหิ ปเทหิ ปฏิลาโภ กถิโต’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

โลเก วา สา วิสตฺติกาติ ยา เอสา อเนกปฺปกาเรน วุตฺตา วิสตฺติกา, สา ขนฺธโลเก เอว, น อญฺญตฺร ขนฺเธหิ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ โลเก วา ตํ วิสตฺติกนฺติ ขนฺธโลเก เอว ปวตฺตํ เอตํ วิสตฺติกสงฺขาตํ ตณฺหํฯ ตรติ กาเม ปริวชฺเชนฺโตฯ อุตฺตรติ กิเลเส ปชหนฺโตฯ ปตรติ เตสํ ปติฏฺฐาเหตุํ ฉินฺทนฺโตฯ สมติกฺกมติ สํสารํ อติกฺกมนฺโตฯ วีติวตฺตติ ปฏิสนฺธิอภพฺพุปฺปตฺติกํ กโรนฺโตฯ อถ วา ตรติ อุตฺตรติ กายานุปสฺสเนนฯ ปตรติ เวทนานุปสฺสเนนฯ สมติกฺกมติ จิตฺตานุปสฺสเนนฯ อถ วา ตรติ สีเลนฯ อุตฺตรติ สมาธินาฯ ปตรติ วิปสฺสนายฯ สมติกฺกมติ มคฺเคนฯ วีติวตฺตติ ผเลนาติ เอวมาทินา โยเชตพฺพํฯ

[4] จตุตฺถคาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย เอกํ สาลิเขตฺตาทิเขตฺตํ วา ฆรวตฺถาทิวตฺถุํ วา กหาปณสงฺขาตํ หิรญฺญํ วา โคอสฺสาทิเภทํ ควาสฺสํ วา อนฺโตชาตาทิทาเส วา ภตกาทิกมฺมกเร วา อิตฺถิสญฺญิตา ถิโย วา ญาติพนฺธวาทิพนฺธู วา อญฺเญ วา มนาปิยรูปาทิเก ปุถุกาเม อนุคิชฺฌตีติฯ สาลิกฺเขตฺตนฺติ ยตฺถ สาลิโย วิรุหนฺติฯ วีหิกฺเขตฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วีหีติ อวเสสวีหโยฯ โมทยตีติ มุคฺโคฯ ฆรวตฺถุนฺติ ฆรปติฏฺฐาปนตฺถํ กตากตภูมิภาโคฯ โกฏฺฐกวตฺถาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โกฏฺฐโกติ ทฺวารโกฏฺฐาทิฯ ปุเรติ ฆรสฺส ปุรโตฯ ปจฺฉาติ ฆรสฺส ปจฺฉโตฯ เอตฺถ อาราเมนฺติ จิตฺตํ โตเสนฺตีติ อาราโม, ปุปฺเผนปิ ผเลนปิ ฉายายปิ ทเกนปิ รมนฺตีติ อตฺโถฯ

ปสุกาทโยติ เอฬกาทโยฯ อนฺโตชาตโกติ อนฺโตฆรทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโตฯ ธนกฺกีตโกติ ธเนน กีณิตฺวา ปริวตฺเตตฺวา คหิโตฯ สามํ วาติ สยํ วาฯ ทาสพฺยนฺติ ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ ทาสพฺยํฯ อุเปตีติ อุปคจฺฉติฯ อกามโก วาติ อตฺตโน อรุจิยา วา กรมรานีโตฯ

เต จตฺตาโร ปุนปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อามาย ทาสาปิ ภวนฺติ เหเก’’ติ อาหฯ อามาย ทาสาติ อนฺโตชาตทาสาฯ ‘‘ยตฺถ ทาโส อามชาโต ฐิโต ถุลฺลานิ คจฺฉตี’’ติ เอตฺถาปิ เอเตว วุตฺตาฯ ธเนน กีตาติ ธนทาสาฯ สามญฺจ เอเกติ สยํ ทาสาฯ ภยาปณุนฺนาติ อกามทาสาฯ ภเยน ปณุนฺนา ขิปิตาฯ

ภตกาติ ภติยา ชีวนกาฯ กสิกมฺมาทิกมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมกราฯ อุปชีวิโนติ สมฺมนฺตนาทินา อุปคนฺตฺวา นิสฺสยํ กตฺวา ชีวนฺตีติ อุปชีวิโนฯ

อิตฺถีติ ถิยติ เอติสฺสํ คพฺโภติ อิตฺถีฯ ปริคฺคโหติ สหายี สสฺสามิกาฯ มาตาปิติพนฺธวาปิ ญาติพนฺธุฯ สโคตฺโต โคตฺตพนฺธุฯ เอกาจริยกุเล วา เอกชาติมนฺตํ วา อุคฺคหิตมนฺโต มนฺตพนฺธุฯ ธนุสิปฺปาทิสทฺธิํ อุคฺคหิตโก สิปฺปพนฺธุฯ ‘‘มิตฺตพนฺธวาติปิ พนฺธู’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเก ปาโฐ ทิสฺสติฯ

คิชฺฌตีติ กิเลสกาเมน ปตฺเถติฯ อนุคิชฺฌตีติ อนุ อนุ คิชฺฌติ ปุนปฺปุนํ ปตฺเถติฯ ปลิคิชฺฌตีติ สมนฺตโต ปตฺเถติฯ ปลิพชฺฌตีติ วิเสเสน ปตฺเถติฯ ‘‘โอฬาริกตฺเตน นิมิตฺตคฺคาหวเสน คิชฺฌติ, อนุคิชฺฌติ, อนุพฺยญฺชนคฺคาหวเสน ปลิคิชฺฌติ, ปลิพชฺฌตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

[5] ปญฺจมคาถายํ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ตํ ปุคฺคลํ อพลขฺยา กิเลสา พลียนฺติ สหนฺติ มทฺทนฺติฯ สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลา กิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา พลียนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ตํ กามคิทฺธํ กามรตฺตํ กามปริเยสนฺตญฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา, กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติฯ ตโต อปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ ภินฺนํ นาวํ อุทกํ วิย อนฺเวติฯ

อพลาติ นตฺถิ เอเตสํ พลนฺติ อพลา, พลวิรหิตาฯ ทุพฺพลาติ มนฺทปโยคาพเลน กตฺตพฺพกิจฺจวิรหิตา อปฺปพลาติ อปฺปํ ปริตฺตํ เอเตสํ พลนฺติ อปฺปพลา, ยุชฺฌิตุํ อสมตฺถาฯ อปฺปถามกาติ อปฺโป ปริตฺโต ถาโม เอเตสํ วายาโม อุสฺสาโหติ อปฺปถามกาฯ หีนา นิหีนา ปโยคหีเนนฯ โอมกา ถามหีเนนฯ ลามกา ปจฺจยหีเนนฯ ฉตุกฺกา อชฺฌาสยหีเนนฯ ปริตฺตา ปตฺติหีเนนฯ สหนฺตีติ มทฺทนฺติ ฆฏฺฏนํ อุปฺปาเทนฺติฯ ปริสหนฺตีติ สพฺพโต มทฺทนฺติฯ อภิภวนฺติ อปราปรํ อุปฺปตฺติวเสนฯ อชฺโฌตฺถรนฺติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสนฯ ปริยาทิยนฺติ สุสฺโสเสตฺวา ฐาเนนฯ มทฺทนฺติ กุสลุปฺปตฺตินิวารเณนฯ

สทฺธาพลนฺติ สทฺทหนฺติ เอตาย, สยํ วา สทฺทหติ, สทฺทหนมตฺตเมว วา เอสาติ สทฺธาฯ สา สทฺทหนลกฺขณา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, สมฺปสาทนรสา อุทกปฺปสาทกมณิ วิยฯ ปกฺขนฺทนรสา วา โอฆุตฺตรโณ วิยฯ อกาลุสิยปจฺจุปฏฺฐานา, อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา วาฯ สทฺเธยฺยวตฺถุปทฏฺฐานา, โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา วาฯ สา หตฺถวิตฺตพีชานิ วิย ทฏฺฐพฺพาฯ อสทฺธิเย น กมฺปตีติ สทฺธาพลํฯ วีริยพลนฺติ วีรสฺส ภาโว วีริยํ, วีรานํ วา กมฺมํ วีริยํ, วิธินา วา นเยน อุปาเยน อีรยิตพฺพํ ปวตฺตยิตพฺพนฺติ วีริยํฯ ตํ ปเนตํ อุปตฺถมฺภนลกฺขณญฺจ ปคฺคหณลกฺขณญฺจ วีริยํ, สหชาตานํ อุปตฺถมฺภนรสํ, อสํสีทนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ‘‘สํวิคฺโค โยนิโส ปทหตี’’ติ วจนโต (อ. นิ. 4.113) สํเวคปทฏฺฐานํ, วีริยารมฺภวตฺถุปทฏฺฐานํ วาฯ สมฺมา อารทฺธํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ มูลนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํฯ สติยา ลกฺขณาทีนิ วุตฺตาเนวฯ

มุฏฺฐสฺสจฺเจ น กมฺปตีติ สติพลํฯ สหชาตานิ สมฺมา อาธียติ ฐเปตีติ สมาธิฯ โส ปาโมกฺขลกฺขโณ อวิกฺเขปลกฺขโณ วา, สหชาตานํ ธมฺมานํ อารมฺมเณ สมฺปิณฺฑนรโส นฺหานิยจุณฺณานํ อุทกํ วิย, อุปสมปจฺจุปฏฺฐาโน, ญาณปจฺจุปฏฺฐาโน วาฯ ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ วิเสสโต สุขปทฏฺฐาโน นิวาเต ปทีปจฺจีนํ ฐิติ วิย เจตโส ฐิตีติ ทฏฺฐพฺโพฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํฯ ปชานาตีติ ปญฺญาฯ กิํ ปชานาติ? ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา (มหาว. 15) นเยน อริยสจฺจานิฯ สา ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิย, วิสโยภาสนรสา ปทีโป วิย, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปญฺญาพลํฯ หิริพลํ โอตฺตปฺปพลนฺติ อหิริเก น กมฺปตีติ หิริพลํฯ อโนตฺตปฺเป น กมฺปตีติ โอตฺตปฺปพลํฯ อยํ อุภยวเสน อตฺถวณฺณนา โหติฯ กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํฯ เตหิ เอว โอตฺตปฺปตีติ โอตฺตปฺปํ, ปาปโต อุพฺเพคสฺเสตํ อธิวจนํฯ

เตสํ นานากรณทีปนตฺถํ – ‘‘สมุฏฺฐานํ อธิปติ, ลชฺชาทิลกฺขเณน จา’’ติ อิมํ มาติกํ ฐเปตฺวา อยํ วิตฺถารกถา วุตฺตา – อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี นาม, พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นามฯ อตฺตาธิปติ หิรี นาม, โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นามฯ ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี นาม, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํ นามฯ สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี นาม, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ นามฯ

ตตฺถ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติ – ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา, พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวาฯ กถํ? ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ น ชาติสมฺปนฺนานํ กมฺมํ, หีนชจฺจานํ เกวฏฺฏาทีนํ อิทํ กมฺมํ, มาทิสสฺส ชาติสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ ตาว ชาติํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกรณํ นาเมตํ ทหเรหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ, มาทิสสฺส วเย ฐิตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ วยํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ

ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ ทุพฺพลชาติกานํ กมฺมํ, มาทิสสฺส สูรภาวสมฺปนฺนสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ สูรภาวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ ตถา ‘‘ปาปกมฺมํ นาเมตํ อนฺธพาลานํ กมฺมํ, น ปณฺฑิตานํฯ มาทิสสฺส ปณฺฑิตสฺส พหุสฺสุตสฺส อิทํ กมฺมํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ เอวํ พาหุสจฺจํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปาณาติปาตาทิปาปํ อกโรนฺโต หิริํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานํ หิริํ จตูหิ การเณหิ สมุฏฺฐาเปติฯ สมุฏฺฐาเปตฺวา จ ปน อตฺตโน จิตฺเต หิริํ ปเวเสตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอวํ อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา หิรี นาม โหติฯ กถํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม? ‘‘สเจ ตฺวํ ปาปกมฺมํ กริสฺสสิ, จตูสุ ปริสาสุ ครหปฺปตฺโต ภวิสฺสสิ –

‘‘ครหิสฺสนฺติ ตํ วิญฺญู, อสุจิํ นาคริโก ยถา;

วชฺชิโต สีลวนฺเตหิ, กถํ ภิกฺขุ กริสฺสสี’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กามาวจรกุสล ธมฺมุทฺเทสกถา) –

เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺโต หิ พหิทฺธาสมุฏฺฐิเตน โอตฺตปฺเปน ปาปกมฺมํ น กโรติ, เอวํ พหิทฺธาสมุฏฺฐานํ โอตฺตปฺปํ นาม โหติฯ

กถํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต อตฺตานํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ‘‘มาทิสสฺส สทฺธาปพฺพชิตสฺส พหุสฺสุตสฺส ธุตงฺคธรสฺส น ยุตฺตํ ปาปกมฺมํ กาตุ’’นฺติ ปาปํ น กโรติฯ เอวํ อตฺตาธิปติ หิรี นาม โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘โส อตฺตานํเยว อธิปติํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กามาวจรกุสล ธมฺมุทฺเทสกถา; อ. นิ. 3.40)ฯ

กถํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม? อิเธกจฺโจ กุลปุตฺโต โลกํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ ยถาห –

‘‘มหา โข ปนายํ โลกสนฺนิวาโส, มหนฺตสฺมิํ โข ปน โลกสนฺนิวาเส สนฺติ สมณพฺราหฺมณา อิทฺธิมนฺโต ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุโน, เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติฯ เตปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ ‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ

เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโย ทิพฺพจกฺขุกา ปรจิตฺตวิทุนิโย, ตา ทูรโตปิ ปสฺสนฺติ, อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺติ, เจตสาปิ จิตฺตํ ชานนฺติฯ ตาปิ มํ เอวํ ชาเนยฺยุํ ‘ปสฺสถ โภ อิมํ กุลปุตฺตํ สทฺธาย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิโต สมาโน โวกิณฺโณ วิหรติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหี’ติฯ โส อิติ ปฏิสญฺจิกฺขติ ‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริยํ ภวิสฺสติ อสลฺลีนํ, อุปฏฺฐิตา สติ อสมฺมุฏฺฐา, ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺค’นฺติฯ โส โลกํเยว อธิปติํ กริตฺวา อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธํ อตฺตานํ ปริหรตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1 กามาวจรกุสล ธมฺมุทฺเทสกถา; อ. นิ. 3.40)ฯ

เอวํ โลกาธิปติ โอตฺตปฺปํ นาม โหติฯ ‘‘ลชฺชาสภาวสณฺฐิตา หิรี, ภยสภาวสณฺฐิตํ โอตฺตปฺป’’นฺติ เอตฺถ ปน ลชฺชาติ ลชฺชนากาโร, เตน สภาเวน สณฺฐิตา หิรีฯ ภยนฺติ อปายภยํ, เตน สภาเวน สณฺฐิตํ โอตฺตปฺปํฯ ตทุภยมฺปิ ปาปปริวชฺชเน ปากฏํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ยถา นาม เอโก กุลปุตฺโต อุจฺจารปสฺสาวาทีนิ กโรนฺโต ลชฺชิตพฺพยุตฺตกํ เอกํ ทิสฺวา ลชฺชนาการปฺปตฺโต ภเวยฺย หีฬิโต, เอวเมว อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ เอกจฺโจ อปายภยภีโต หุตฺวา ปาปกมฺมํ น กโรติฯ

ตตฺริทํ โอปมฺมํ – ยถา หิ ทฺวีสุ อโยคุเฬสุ เอโก สีตโล ภเวยฺย คูถมกฺขิโต, เอโก อุณฺโห อาทิตฺโตฯ ตตฺถ ปณฺฑิโต สีตลํ คูถมกฺขิตตฺตา ชิคุจฺฉนฺโต น คณฺหาติ, อิตรํ ฑาหภเยนฯ ตตฺถ สีตลสฺส คูถมกฺขนชิคุจฺฉาย อคณฺหนํ วิย อชฺฌตฺตํ ลชฺชีธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปาปสฺส อกรณํ, อุณฺหสฺส ฑาหภเยน อคณฺหนํ วิย อปายภเยน ปาปสฺส อกรณํ เวทิตพฺพํฯ

‘‘สปฺปติสฺสวลกฺขณา หิรี, วชฺชภีรุกภยทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺป’’นฺติ อิทมฺปิ ทฺวยํ ปาปปริวชฺชเน เอว ปากฏํ โหติฯ เอกจฺโจ หิ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สตฺถุมหตฺตปจฺจเวกฺขณา ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณา สพฺรหฺมจาริมหตฺตปจฺจเวกฺขณาติ จตูหิ การเณหิ สปฺปติสฺสวลกฺขณํ หิริํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ

เอกจฺโจ อตฺตานุวาทภยํ ปรานุวาทภยํ ทณฺฑภยํ ทุคฺคติภยนฺติ จตูหากาเรหิ วชฺชภีรุกภาวทสฺสาวิลกฺขณํ โอตฺตปฺปํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปาปํ น กโรติฯ ตตฺถ ชาติมหตฺตปจฺจเวกฺขณาทีนิ เจว อตฺตานุวาทภยาทีนิ จ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพานิฯ เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ พลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส นตฺถิ, เต กิเลสา ตํ ปุคฺคลํ สหนฺติ…เป.… ปริยาทิยนฺติ มทฺทนฺตีติฯ

ทฺเว ปริสฺสยาติ ปากฏาปากฏวเสน ทฺเว เอว อุปทฺทวา, น เอกํ, น ตีณิฯ เต วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม ปากฏปริสฺสยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ โกกาติ เกกาฯ อยเมว วา ปาโฐฯ โจราติ โจริยกมฺเมหิ ยุตฺตาฯ มาณวาติ สาหสิกกมฺเมหิ ยุตฺตาฯ กตกมฺมาติ สนฺธิจฺเฉทาทิกตโจริกกมฺมาฯ อกตกมฺมาติ ตํ กมฺมํ กาตุํ นิกฺขนฺตาฯ เอตฺถ อสฺสูติ ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถฯ จกฺขุโรโคติ จกฺขุสฺมิํ อุปฺปนฺนโรโค, รุชตีติ โรโคฯ จกฺขุโรโคติอาทโย วตฺถุวเสน เวทิตพฺพาฯ นิพฺพตฺติตปสาทานญฺหิ โรโค นาม นตฺถิฯ กณฺณโรโคติ พหิกณฺณโรโคฯ มุขโรโคติ มุเข อุปฺปนฺนโรโคฯ ทนฺตโรโคติ ทนฺตสูลํฯ กาโสติ ขยโรโคฯ สาโสติ สฺวาโส อุคฺคารโรโคฯ ปินาโสติ พหินาสิกาย โรโคฯ ฑาโหติ อพฺภนฺตเร อุปฺปชฺชนโก อุณฺโหฯ มุจฺฉาติ สติวิสฺสชฺชนกาฯ ปกฺขนฺทิกาติ โลหิตปกฺขนฺทิกา อติสาโรฯ สูลาติ อามสูลา กุจฺฉิวาโตฯ วิสูจิกาติ มหนฺโต วิเรจนโกฯ กิลาโสติ สพโลฯ โสโสติ สุกฺขนโก โสสพฺยาธิฯ อปมาโรติ อมนุสฺสคฺคาโห เวริยกฺขาพาโธฯ ททฺทูติ ททฺทุปีฬกาฯ กณฺฑูติ ขุทฺทกปีฬกาฯ กจฺฉูติ มหากจฺฉุฯ รขสาติ นเขหิ วิลิขิตฏฺฐาเน โรโคฯ ‘‘นขสา’’ติปิ ปาฬิฯ วิตจฺฉิกาติ หตฺถตลปาทตเลสุ หีรํ หีรํ กตฺวา ผาเลนฺโต อุปฺปชฺชนกโรโคฯ โลหิตปิตฺตนฺติ โสณิตปิตฺตํ, รตฺตปิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ มธุเมโหติ สรีรพฺภนฺตเร อุกฺกฏฺฐโรโคฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อปิ จ มธุเมโห อาพาโธ อุกฺกฏฺโฐ’’ติ (ปาจิ. 15)ฯ

อํสาติ อริสโรโคฯ ปีฬกาติ โลหิตปีฬกาฯ ภคํ ทาลยตีติ ภคนฺทลา, วจฺจมคฺคํ ผาเลตีติ อตฺโถฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานาติ ปิตฺเตน สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ ปิตฺตสมุฏฺฐานาฯ เต กิร ทฺวตฺติํส โหนฺติฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

สนฺนิปาติกาติ วาตปิตฺตเสมฺหานํ สนฺนิปาเตน เอกีภาเวน อุปฺปนฺนาฯ อาพาธฏฺเฐน อาพาธาฯ อุตุปริณามชาติ อุตุปริณาเมนฯ อจฺจุณฺหาติ สีเตน อุปฺปชฺชนกโรคาฯ วิสมปริหารชาติ อติฏฺฐานนิสชฺชาทินา วิสมปริหาเรน ชาตาฯ โอปกฺกมิกาติ วธพนฺธนาทินา อุปกฺกเมน ชาตาฯ กมฺมวิปากชาติ พลวกมฺมวิปากสมฺภูตาฯ สีตํ อุณฺหํ…เป.… สมฺผสฺโสติ อิเม ปากฏา เอวฯ อิติ วาติ เอวํ วาฯ อิเม วุจฺจนฺตีติ นิคเมนฺโต อาหฯ

กตเม ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสยาติ อปากฏา อจฺฉาทิตอุปทฺทวา กตเมติ ปุจฺฉติฯ ตตฺถ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารเจตนา เวทิตพฺพาฯ วจีทุจฺจริตนฺติ มุสาวาทปิสุณวาจาผรุสวาจาสมฺผปฺปลาปเจตนา เวทิตพฺพาฯ มโนทุจฺจริตนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาทมิจฺฉาทิฏฺฐิโย เวทิตพฺพาฯ กาเย ปวตฺตํ, กายโต วา ปวตฺตํ, ทุฏฺฐุ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺฐุ จริตนฺติ กายทุจฺจริตํฯ วจีมโนทุจฺจริเตสุปิ เอเสว นโยฯ

กามียนฺตีติ กามา, ปญฺจ กามคุณาฯ กาเมสุ ฉนฺโท กามจฺฉนฺโทฯ กามยตีติ วา กาโม, กาโม เอว ฉนฺโท, กามจฺฉนฺโท น กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท, น ธมฺมจฺฉนฺโท วาฯ กามตณฺหาว เอวํนามิกาฯ กุสลธมฺเม นีวรตีติ นีวรณํ, กามจฺฉนฺโท เอว นีวรณํ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ เอวํ เสเสสุปิฯ พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ อุปคจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ วา พฺยาปาโทฯ ถินนตา ถินํฯ มิทฺธนตา มิทฺธํ, อนุสฺสาหสํหนนตา อสตฺติวิฆาตตา จาติ อตฺโถฯ ถินญฺจ มิทฺธญฺจ ถินมิทฺธํฯ ตตฺถ ถินํ อนุสฺสาหนลกฺขณํ, วีริยวิโนทนรสํ, สํสีทนปจฺจุปฏฺฐานํฯ มิทฺธํ อกมฺมญฺญตาลกฺขณํ, โอนหนรสํ, ลีนภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, ปจลายิกานิทฺทาปจฺจุปฏฺฐานํ วาฯ อุภยมฺปิ อรติตนฺทีวิชมฺภิตาทีสุ อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานนฺติฯ

อุทฺธตสฺส ภาโว อุทฺธจฺจํฯ ตํ อวูปสมลกฺขณํ วาตาภิฆาตจลชลํ วิย, อนวฏฺฐานรสํ วาตาภิฆาตจลธชปฏากํ วิย, ภนฺตตฺตปจฺจุปฏฺฐานํ ปาสาณาภิฆาตสมุทฺธตภสฺมํ วิย , เจตโส อวูปสโม อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานํฯ จิตฺตวิกฺเขโปติ ทฏฺฐพฺพํฯ

กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํ ฯ อุทฺธจฺจญฺจ กุกฺกุจฺจญฺจ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํฯ วิคตา จิกิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต เอตาย กิจฺฉติ กิลมตีติ วิจิกิจฺฉา, สา สํสยลกฺขณา, สํสปฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺฐานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานาฯ ปฏิปตฺติอนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพาฯ

รชฺชนลกฺขโณ ราโคฯ ทุสฺสนลกฺขโณ โทโสฯ มุยฺหนลกฺขโณ โมโหฯ กุชฺฌนลกฺขโณ โกโธ, จณฺฑิกฺกลกฺขโณ วา, อาฆาตกรณรโส, ทูสนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อุปนนฺธนลกฺขโณ อุปนาโห, เวรอปฺปฏินิสฺสชฺชนรโส, โกธานุพนฺธภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ วุตฺตญฺเจตํ ‘‘ปุพฺพกาลํ โกโธ, อปรกาลํ อุปนาโห’’ติอาทิ (วิภ. 891)ฯ

ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโขฯ เตสํ วินาสนรโส, ตทจฺฉาทนปจฺจุปฏฺฐาโนฯ ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส, ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมีกรณรโส, ปเรสํ คุณปฺปมาเณน อุปฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

ปรสมฺปตฺติขียนลกฺขณา อิสฺสา, ตสฺส อกฺขมนลกฺขณา วา, ตตฺถ อนภิรติรสา, ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ อตฺตโน สมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณํ มจฺฉริยํ, อตฺตโน สมฺปตฺติยา ปเรหิ สาธารณภาวํ อกฺขมนรสํ, สงฺโกจนปจฺจุปฏฺฐานํฯ

กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, ตสฺส นิคูหนรสา, ตทาวรณปจฺจุปฏฺฐานาฯ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ, เตสํ สมุทาหรณรสํ, สรีรากาเรหิปิ เตสํ วิภูตกรณปจฺจุปฏฺฐานํฯ

จิตฺตสฺส อุทฺธุมาตภาวลกฺขโณ ถมฺโภ, อปฺปติสฺสววุตฺติรโส, อมทฺทวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ กรณุตฺตริยลกฺขโณ สารมฺโภ, วิปจฺจนีกตารโส, อคารวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

อุณฺณติลกฺขโณ มาโน, อหํการรโส, อุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อพฺภุณฺณติลกฺขโณ อติมาโน, อติวิย อหํการรโส, อจฺจุทฺธุมาตภาวปจฺจุปฏฺฐาโนฯ

มตฺตภาวลกฺขโณ มโท, มทคฺคหณรโส, อุมฺมาทปจฺจุปฏฺฐาโน ฯ ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺคลกฺขโณ ปมาโท, โวสฺสคฺคานุปฺปทนรโส, สติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐาโนติ เอวํ อิเมสํ ธมฺมานํ ลกฺขณาทีนิ เวทิตพฺพานิฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ตตฺถ กตโม โกโธ’’ติอาทินา วิภงฺเค (วิภ. 891) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

วิเสสโต เจตฺถ อามิสคิทฺโธ อตฺตนา อลภนฺโต อญฺญสฺส ลาภิโน กุชฺฌติ, ตสฺส สกิํ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยวฯ ตทุตฺตริ อุปนาโหฯ โส เอวํ กุทฺโธ อุปนยฺหนฺโต จ สนฺเตปิ อญฺญสฺส ลาภิโน คุณํ มกฺเขติ ‘‘อหมฺปิ ตาทิโส’’ติ จ ยุคคฺคาหํ คณฺหาติฯ อยมสฺส มกฺโข จ ปลาโส จ, โส เอวํ มกฺขี ปลาสี ตสฺส ลาภสกฺการาทีสุ ‘‘กิํ อิมสฺส อิมินา’’ติ อิสฺสติ ปทุสฺสติ, อยมสฺส อิสฺสาฯ สเจ ปนสฺส กาจิ สมฺปตฺติ โหติ, ตสฺสา เตน สาธารณภาวํ น สหติ, อิทมสฺส มจฺเฉรํฯ ลาภเหตุ โข ปน อตฺตโน สนฺเตปิ โทเส ปฏิจฺฉาเทติ, อยมสฺส มายาฯ อสนฺเตปิ คุเณ ปกาเสติ, อิทมสฺส สาเฐยฺยํฯ โส เอวํ ปฏิปนฺโน สเจ ปน ยถาธิปฺปายํ ลาภํ ลภติ, เตน ถทฺโธ โหติ อมุทุจิตฺโต ‘‘น อิทํ เอวํ กาตพฺพ’’นฺติ โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย, อยมสฺส ถมฺโภฯ สเจ ปน นํ โกจิ กิญฺจิ วทติ ‘‘น อิทํ เอวํ กาตพฺพ’’นฺติ, เตน สารทฺธจิตฺโต โหติ, ภากุฏิกมุโข ‘‘โก เม ตฺว’’นฺติ ปสยฺหภาณี, อยมสฺส สารมฺโภฯ ตโต ถมฺเภน ‘‘อหเมว เสยฺโย’’ติ อตฺตานํ มญฺญนฺโต มานี โหติฯ สารมฺเภน ‘‘เก อิเม’’ติ ปเร อติมญฺญนฺโต อติมานี, อยมสฺส มาโน จ อติมาโน จฯ โส เตหิ มานาติมาเนหิ ชาติมทาทิอเนกรูปํ มทํ ชเนติ, มตฺโต สมาโน กามคุณาทิเภเทสุ วตฺถูสุ ปมชฺชติ, อยมสฺส มโท จ ปมาโท จาติ เวทิตพฺพํฯ

สพฺเพ กิเลสาติ สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมาฯ อุปตาปนฏฺเฐน วิพาธนฏฺเฐน จ กิเลสาฯ กิเลสปูติกตฺตา ทุจฺจริตาฯ กิเลสทรถกรณฏฺเฐน ทรถาฯ อนฺโตฑาหาทิกรณฏฺเฐน ปริฬาหาฯ สทา ตาปนฏฺเฐน สนฺตาปาฯ อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเฐน อภิสงฺขรณฏฺเฐน จ สพฺเพ อกุสลาภิสงฺขารา

เกนฏฺเฐนาติ เกน อตฺเถนฯ อภิภวนาทิติวิธํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริสหนฺตีติ ปริสฺสยา’’ติอาทิมาหฯ ปริสหนฺตีติ ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺติ อภิภวนฺติฯ ปริหานาย สํวตฺตนฺตีติ กุสลานํ ธมฺมานํ ปริจฺจชนาย สํวตฺตนฺติฯ ตตฺราสยาติ ตสฺมิํ สรีเร อกุสลา ธมฺมา อาสยนฺติ นิวสนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ เต ปริสฺสยาติ กายทุจฺจริตาทโย อุปทฺทวาฯ กุสลานํ ธมฺมานํ อนฺตรายายาติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สมฺมาปฏิปทาทิโต โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ อนฺตรธานาย อทสฺสนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ สมฺมาปฏิปทายาติ สุนฺทราย ปสฏฺฐาย วา ปฏิปทาย, น มิจฺฉาปฏิปทายฯ อนุโลมปฏิปทายาติ อวิรุทฺธปฏิปทาย, น ปฏิโลมปฏิปทายฯ อปจฺจนีกปฏิปทายาติ น ปจฺจนีกปฏิปทาย, อปจฺจตฺถิกปฏิปทายฯ อนฺวตฺถปฏิปทายาติ อตฺถอนุคตาย ปฏิปทาย, อุปรูปริ วฑฺฒิตาย ปฏิปทายฯ ยถา อตฺโถ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพาย ปฏิปทายาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อตฺตตฺถปฏิปทายา’’ติปิ ปาฬิ, ตํ น สุนฺทรํฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปทายาติ ธมฺโม นาม นวโลกุตฺตรธมฺโมฯ อนุธมฺโม นาม วิปสฺสนาทิฯ ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปา ธมฺมปฏิปทา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทา, ตสฺสา ธมฺมานุธมฺมปฏิปทายฯ

สีเลสุ ปริปูริการิตายาติ ปาติโมกฺขสีเลสุ ปาริปูริํ กตฺวา ฐิตตายฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตายาติ ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.213; อ. นิ. 3.16; ม. นิ. 2.24; จูฬนิ. เมตฺตคูมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 18) นเยน วุตฺเตสุ มนจฺฉฏฺเฐสุ อินฺทฺริเยสุ สุโคปิตทฺวารภาวสฺสฯ โภชเน มตฺตญฺญุตายาติ ปฏิคฺคหณาทีสุ ปมาณยุตฺตตายฯ อลํสาฏกาทิํ มุญฺจิตฺวา มิตโภชนตายฯ

ชาคริยานุโยคสฺสาติ ‘‘ทิวสํ จงฺกเมน นิสชฺชาย อาวรณีเยหิ ธมฺเมหี’’ติ (อ. นิ. 3.16; ม. นิ. 2.24) เอวมาทินา นเยน ปญฺจ ชาครณธมฺเม อนุโยคสฺสฯ สติสมฺปชญฺญสฺสาติ สพฺพกมฺมฏฺฐานภาวนานุยุตฺตานํ สพฺพโยคีนํ สพฺพทา อุปการกสฺส สติสมฺปชญฺญสฺสฯ

สติปฏฺฐานานนฺติ อารมฺมเณสุ โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺกนฺทิตฺวา อุปฏฺฐานโต ปฏฺฐานํ, สติเยว ปฏฺฐานํ สติปฏฺฐานํฯ

กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปนสฺสา อสุภทุกฺขานิจฺจานตฺตาการคหณวเสน สุภสุขนิจฺจตฺตสญฺญาปหานกิจฺจสาธนวเสน จ ปวตฺติโต จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สติปฏฺฐานานํฯ

จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานนฺติ ปทหนฺติ เอเตนาติ ปธานํ, โสภนํ ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, สมฺมา วา ปทหนฺติ เอเตนาติ สมฺมปฺปธานํ, โสภนํ วา ตํ กิเลสวิรูปตฺตวิรหโต, ปธานญฺจ หิตสุขนิปฺผาทกฏฺเฐน เสฏฺฐภาวาวหนโต, ปธานภาวกรณโต จาติ สมฺมปฺปธานํ, วีริยสฺเสตํ อธิวจนํฯ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานญฺจ จตุนฺนํ อกุสลกุสลานํ ปหานานุปฺปตฺติอุปฺปาทฏฺฐิติกิจฺจสาธนวเสน ปวตฺติโต ปนสฺส จตุธา ปเภโท โหติ, เตสํ จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํฯ

จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานนฺติ เอตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสาสุ เอเกโก อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถฯ อิชฺฌนฺติ วา เอตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิฯ ปฐเมน อตฺเถน อิทฺธิเยว ปาโทติ อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺฐาโสติ อตฺโถฯ ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโท, ปาโทติ ปติฏฺฐา อธิคมุปาโยติ อตฺโถฯ เตน หิ ยสฺมา อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธิํ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ, ตสฺมา ปาโทติ วุจฺจติฯ เตสํ จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํฯ

สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานนฺติ โพธิยา, โพธิสฺส วา องฺคาติ โพชฺฌงฺคาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ, ยา เอสา ธมฺมสามคฺคี ยาย โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปชฺชมานาย ลีนุทฺธจฺจปติฏฺฐานายูหนกามสุขตฺตกิลมถานุโยคอุจฺเฉทสสฺสตาภินิเวสาทีนํ อเนเกสํ อุปทฺทวานํ ปฏิปกฺขภูตาย สติธมฺมวิจยวีริยปีติปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสงฺขาตาย ธมฺมสามคฺคิยา อริยสาวโก พุชฺฌตีติ กตฺวา ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, พุชฺฌตีติ กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหติ, จตฺตาริ วา อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, นิพฺพานเมว วา สจฺฉิกโรติ, ตสฺสา ธมฺมสามคฺคิสงฺขาตาย โพธิยา องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา ฌานงฺคมคฺคงฺคาทีนิ วิยฯ โย ปเนส ยถาวุตฺตปฺปการาย เอตาย ธมฺมสามคฺคิยา พุชฺฌตีติ กตฺวา อริยสาวโก ‘‘โพธี’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส โพธิสฺส องฺคาติปิ โพชฺฌงฺคา เสนงฺครถงฺคาทโย วิยฯ

เตนาหุ อฏฺฐกถาจริยา ‘‘พุชฺฌนกสฺส ปุคฺคลสฺส องฺคาติ โพชฺฌงฺคา’’ติฯ เตสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํฯ

อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺสาติ อริโยติ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ อารกตฺตา อริยภาวกรตฺตา อริยผลปฏิลาภกรตฺตา จ อริโยฯ อฏฺฐงฺคานิ อสฺสาติ อฏฺฐงฺคิโกฯ สฺวายํ จตุรงฺคิกา วิย เสนา, ปญฺจงฺคิกํ วิย จ ตูริยํ องฺคมตฺตเมว โหติ, องฺควินิมุตฺโต นตฺถิฯ นิพฺพานํ มคฺคติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค, ตสฺส อริยสฺส อฏฺฐงฺคิกสฺส มคฺคสฺส ภาวนานุโยคสฺสฯ อิเมสํ กุสลานํ ธมฺมานนฺติ วุตฺตปฺปการานํ โลกิยโลกุตฺตรกุสลธมฺมานํฯ อนฺตรายายาติ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ อนฺตรายาย อนฺตรธานาย โลกิยกุสลธมฺมานํ ปริจฺจาคายฯ

เตสุ โลกุตฺตรกุสลธมฺมานํ อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานฏฺเฐน ปริสฺสยา นามฯ เต หิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌมานา อุปทฺทวํ นาวหนฺติฯ ตตฺเถเตติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว เอเตฯ ปาปกาติ ลามกาฯ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาติ อตฺตภาวํ อุปนิสฺสาย อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสยาฯ ทเกติ อุทเกฯ

วุตฺตํ เหตนฺติ กถิตญฺหิ เอตํฯ สานฺเตวาสิโกติ อนฺเตวาสิกสงฺขาเตน กิเลเสน สห วสตีติ สานฺเตวาสิโกฯ สาจริยโกติ สมุทาจรณสงฺขาเตน กิเลเสน สห วสตีติ สาจริยโกฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ปสฺสิตฺวาฯ อุปริ โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อุปฺปชฺชนฺตีติ สมุทาจรนฺติฯ สรสงฺกปฺปาติ นานารมฺมเณ สํสรณวเสน อุปฺปนฺนา ปริกปฺปาฯ สํโยชนิยาติ อารมฺมณภาวํ อุปคนฺตฺวา สํโยชนสมฺพนฺธเนน สํโยชนานํ หิตาฯ ตฺยสฺสาติ เต ปาปกา อสฺส ปุคฺคลสฺสฯ อนฺโต วสนฺตีติ อพฺภนฺตเร จิตฺเต นิวสนฺติฯ อนฺวาสวนฺตีติ กิเลสสนฺตานํ อนุคนฺตฺวา ภุสํ สวนฺติ อนุพนฺธนฺติฯ เต นนฺติ ตํ ปุคฺคลํ เอเต อกุสลา ธมฺมาฯ สมุทาจรนฺตีติ สมฺมา อาจรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ

กิลิสฺสนฏฺเฐน มลาฯ สตฺตุอตฺเถน อมิตฺตาฯ เวริอตฺเถน สปตฺตาฯ หนนฏฺเฐน วธกาฯ ปจฺจามิตฺตฏฺเฐน ปจฺจตฺถิกาฯ อถ วา มลา สูริยสฺโสปกฺกิเลสวลาหกา วิยฯ อมิตฺตา สูริยสฺส ธูมํ วิยฯ

สปตฺตา สูริยสฺส หิมํ วิยฯ วธกา สูริยสฺส รชํ วิยฯ ปจฺจตฺถิกา สูริยสฺส ราหุ วิยฯ ‘‘มลา สุวณฺณสฺส มลํ วิย จิตฺตปฺปภานาสกาฯ อมิตฺตา กาฬโลหมลํ วิย จิตฺเต สินิทฺธภาวนาสกา, สปตฺตา ยุคนทฺธํ ยุชฺฌนฺตา สปตฺตา วิย จิตฺเต ปติฏฺฐิตธมฺมธํสกาฯ วธกา มนุสฺสฆาตกา วิย ธมฺมฆาตกาฯ ปจฺจตฺถิกา รญฺญา อุปคตสฺส วินาโส วิย โมกฺขมคฺคสฺส ปฏิเสธกา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

อนตฺถชนโนติ น อตฺถํ อนตฺถํ, ตํ อนตฺถํ อุปฺปาเทตีติ อนตฺถชนโนฯ โก โส? โลโภฯ จิตฺตปฺปโกปโนติ จิตฺตสฺส ปโกปโน จลโน, กุสลํ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ รุนฺธตีติ อตฺโถฯ ภยมนฺตรโต ชาตนฺติ อพฺภนฺตเร อตฺตโน จิตฺเตเยว ชาตํ, อนตฺถชนนาทิภยเหตุฯ ตํ ชโน นาวพุชฺฌตีติ ตํ ภยํ พาลมหาชโน อวคนฺตฺวา โอตริตฺวา น ชานาติฯ อตฺถนฺติ ลุทฺโธ ปุคฺคโล โลกิยโลกุตฺตรอตฺถํ น ชานาติฯ ธมฺมนฺติ ตสฺส เหตุํฯ อนฺธตมนฺติ พหลนฺธการํฯ นฺติ ยสฺมา, ยํ นรํ วาฯ สหเตติ อภิภวติฯ

อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตาเนฯ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชมานา อหิตาย อุปฺปชฺชนฺติ ทุกฺขาย ฯ ตทุภเยน อผาสุวิหารายฯ อหิตายาติ เจตสิกทุกฺขตฺถายฯ ทุกฺขายาติ กายิกทุกฺขตฺถายฯ อผาสุวิหารายาติ ตทุภเยน น สุขวิหารตฺถายฯ อถ วา ‘‘อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชนฺตีติ ภวงฺคจลนโต ปฏฺฐาย ยาว โวฏฺฐพฺพนา, ตาว อุปฺปชฺชมานา นามฯ โวฏฺฐพฺพนํ ปน ปตฺวา อนิวตฺตนภาเวน อุปฺปชฺชนฺติ นามา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

ตจสารํว สมฺผลนฺติ อตฺตโน ผเลน นาสิตํ ตจสารสงฺขาตํ เวฬุ วิยฯ อรตีติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ อุกฺกณฺฐิตตาฯ รตีติ ปญฺจกามคุเณ อภิรติฯ โลมหํโสติ กณฺฏกสทิโส หุตฺวา อุทฺธคฺคโลโมฯ อิโตนิทานาติ อยํ อตฺตภาโว นิทานํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิโตนิทานาฯ อิโตชาติ อิโต อตฺตภาวโต ชาตาฯ

อิโต สมุฏฺฐาย มโนวิตกฺกาติ ยถา ทีฆสุตฺตเกน ปาเท พทฺธํ กากํ กุมารกา ตสฺส สุตฺตสฺส ปริยนฺตํ องฺคุลิํ เวเฐตฺวา โอสฺสชฺชนฺติ, โส ทูรํ คนฺตฺวาปิ ปุน เตสํ ปาทมูเลเยว ปตติ, เอวเมว อิโต อตฺตภาวโต สมุฏฺฐาย ปาปวิตกฺกา จิตฺตํ โอสฺสชฺชนฺติฯ

‘‘สานฺเตวาสิโก’’ติอาทิกํ ปฐมสุตฺตํ กิเลเสน สหวาสํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, อนฺตรามลา’’ติอาทิกํ ทุติยํ กุสลธมฺมมลีนกรณวเสน อตฺถานตฺถสฺส อชานนวเสน จฯ ‘‘ตโย โข, มหาราช, ปุริสสฺส ธมฺมา อชฺฌตฺตํ อุปฺปชฺชมานา’’ติอาทิกํ ตติยํ อตฺตโน นิสฺสยฆาตนวเสนฯ ‘‘ราโค จ โทโส จ อิโตนิทานา’’ติอาทิกํ จตุตฺถํ กิเลสานํ ปติฏฺฐาทสฺสนวเสน วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํฯ

ตโต ตโต ปริสฺสยโตติ ตมฺหา ตมฺหา อุปทฺทวาฯ ตํ ปุคฺคลนฺติ วุตฺตปฺปการกิเลสสมงฺคีปุคฺคลํฯ ทุกฺขํ อนฺเวตีติ ทุกฺขํ อนุ เอติ มาตุ ปจฺฉโต ขีรปิวโก วิยฯ อนุคจฺฉตีติ สมีปํ คจฺฉติ โจรฆาตโก วิย วชฺฌปฺปตฺตสฺส อนฺวายิกํ โหตีติ สมฺปตฺตํ โหติ ธมฺมคนฺถิกาย ปริจฺเฉโท วิยฯ ชาติทุกฺขนฺติ ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา ปเวทิตาฯ ยถา –

ภโว กุลํ นิกาโย จ, สีลํ ปญฺญตฺติ ลกฺขณํ;

ปสูติ สนฺธิ เจวาติ, ชาติอตฺถา ปเวทิตาฯ

ตถา หิสฺส ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ (ปารา. 12; ที. นิ. 1.31; ม. นิ. 2.257) ภโว อตฺโถฯ ‘‘อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา’’ติ (ที. นิ. 1.303) เอตฺถ กุลํฯ ‘‘อตฺถิ, วิสาเข, นิคณฺฐา นาม สมณชาตี’’ติ (อ. นิ. 3.71) เอตฺถ นิกาโยฯ ‘‘ยโตหํ, ภคินิ, อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี’’ติ (ม. นิ. 2.351) เอตฺถ อริยสีลํฯ ‘‘ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสี’’ติ (อ. นิ. 5.196) เอตฺถ ปญฺญตฺติฯ ‘‘ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ (ธาตุ. 71) เอตฺถ สงฺขตลกฺขณํฯ ‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต’’ติ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207) เอตฺถ ปสูติฯ ‘‘ภวปจฺจยา ชาตี’’ติ (มหาว. 1; อุทา. 1; ม. นิ. 1.403; สํ. นิ. 2.53; วิภ. 225; กถา. 450) จ, ‘‘ชาติปิ ทุกฺขา’’ติ (มหาว. 14; วิภ. 190; ที. นิ. 2.387; ม. นิ. 2.373; สํ. นิ. 5.1081; ปฏิ. ม. 2.30) จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิกฺขโณ, นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมปาตุภาโว ชาติ นามฯ

กสฺมา ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโตฯ อเนกานิ หิ ทุกฺขานิฯ เสยฺยถิทํ – ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติฯ

ตตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขเวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติ วุจฺจติฯ

สุขเวทนา วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํฯ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกา สงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ

กณฺณสูลทนฺตสูลราคชปริฬาหโทสโมหชปริฬาหาทิ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํฯ อปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติฯ

ทฺวตฺติํสกมฺมการณาทิสมุฏฺฐาโน อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํฯ ปากฏทุกฺขนฺติปิ วุจฺจติฯ

ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ ทุกฺขสจฺจวิภงฺเค อาคตํ ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํฯ ทุกฺขทุกฺขํ ปน นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติฯ

ตตฺรายํ ชาติ ยํ ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ (ม. นิ. 3.246 อาทโย) ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขาฯ

ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ – อยญฺหิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตติ, อถ โข เหฏฺฐา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺฐิกณฺฏกานํ เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิเต อสุจิปรมทุคฺคนฺธปวนวิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย นิพฺพตฺตติฯ

โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิญฺชนปสารณาทิวิรหิโต อธิมตฺตํ ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนวุฏฺฐานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺตหตฺถคโต เอฬโก วิย อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒนปริกฑฺฒนโอธุนนทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อนุภวติ, ยญฺจ มาตุ สีตุทกปานกาเล สีตนรกุปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺฐิสมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราปฏิจฺฉกาทิกมฺมการณปตฺโต วิย ติพฺพํ ทุกฺขํ อนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปปาตํ วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาติยมานสฺส ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน ตาฬจฺฉิคฺคเฬน วิย มหานาคสฺส นิกฑฺฒิยมานสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสุขุมาลสรีรสฺส หตฺถคฺคหณนฺหาปนโธวนโจฬปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราหิ วิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหินิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํฯ

ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส ทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ

อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ, อิทํ ชาติทุกฺขํ อนฺเวติฯ

ชราทุกฺขนฺติ ทุวิธา ชรา – สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺโน ขนฺธปุราณภาโว จ, สา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา ปเนสา ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จฯ ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลภาวโต อินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปจฺจยํ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘องฺคานํ สิถิลภาวา, อินฺทฺริยานํ วิการโต;

โยพฺพนสฺส วินาเสน, พลสฺส อุปฆาตโตฯ

‘‘วิปฺปวาสา สตาทีนํ, ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน;

อปฺปสาทนียโต เจว, ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยาฯ

‘‘ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ, กายิกํ มานสํ ตถา;

สพฺพเมตํ ชราเหตุ, ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 192; วิสุทฺธิ. 2.542);

อิทํ ชราทุกฺขํ อนฺเวตีติ สมฺพนฺโธฯ พฺยาธีติ วิวิธํ ทุกฺขํ อาทหติ วิทหตีติ พฺยาธิฯ พฺยาธยติ ตาปยติ กมฺปยตีติ วา พฺยาธิ

มรณทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณญฺจ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิต’’นฺติ (ธาตุ. 71)ฯ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิจฺจํ มรณโต ภย’’นฺติ (สุ. นิ. 581; ชา. 1.11.88)ฯ ตํ อิธ อธิปฺเปตํฯ ชาติปจฺจยา มรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขยมรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํฯ ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺปิ เภโท เวทิตพฺโพฯ ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นามฯ ติสฺโส มโต ผุสฺโส มโตติ อิทํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาวา, สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโตติ อิทมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา สมฺมุติมรณํ นามฯ ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นามฯ พาหิรสมฺมุติมรณํ ฐเปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณญฺจ อิธ ยถาวุตฺตปฺปพนฺธวิจฺเฉทนภาเวน สงฺคหิตํ, ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต ทุกฺขํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-นิมิตฺตมนุปสฺสโต;

ภทฺทสฺสาปสหนฺตสฺส, วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ;

มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ, มานสํ อวิเสสโตฯ

‘‘สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ-พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ;

วิตุชฺชมานมมฺมานํ, โหติ ทุกฺขํ สรีรชํฯ

‘‘อสยฺหมปฺปติการํ, ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต;

มรณํ วตฺถุ เตเนตํ, ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิต’’นฺติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 193; วิสุทฺธิ. 2.543);

โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสทุกฺขนฺติ เอตฺถ โสกาทีสุ โสโก นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ จิตฺตสนฺตาโปฯ ทุกฺโข ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว ทุกฺขสฺส จ วตฺถุภาวโตฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘สตฺตานํ หทยํ โสโก, สลฺลํ วิย วิตุชฺชติ;

อคฺคิตตฺโตว นาราโจ, ภุสญฺจ ฑหเต ปุนฯ

‘‘สมาวหติ จ พฺยาธิ-ชรามรณเภทนํ;

ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา, ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 194; วิสุทฺธิ. 2.544);

ปริเทโว นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส วจีปลาโปฯ ทุกฺโข ปนสฺส สํสารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน, กณฺโฐฏฺฐตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ;

ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ, ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 195; วิสุทฺธิ. 2.545);

ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกํ ทุกฺขํฯ ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว มานสทุกฺขาวหนโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปีเฬติ กายิกมิทํ, ทุกฺขํ ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย;

ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา, ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺต’’นฺติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 196-197; วิสุทฺธิ. 2.546);

โทมนสฺสํ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํฯ ทุกฺขํ ปนสฺส ทุกฺขทุกฺขตฺตา เจว กายิกทุกฺขาวหนโต จฯ เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ ปติปิเสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ, ฉินฺนปปาตํ ปปตนฺติ, สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคิํ ปวิสนฺติ, นานปฺปการํ ทุกฺขํ อนุภวนฺติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ, กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ;

ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสมฺปิ, โทมนสฺสํ ตโต อหู’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 196-197; วิสุทฺธิ. 2.547);

อุปายาโส นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต โทโสเยวฯ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโมติ เอเกฯ ทุกฺโข ปนสฺส สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตํ ปริทหนโต กายสฺส วิหนนโต จฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘จิตฺตสฺส จ ปริทหนา, กายสฺส วิหนนโต จ อธิมตฺตํ;

ยํ ทุกฺขมุปายาโส, ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 198; วิสุทฺธิ. 2.548);

เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส ภาชนโต พหิ นิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหิ นิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพฯ

เนรยิกํ ทุกฺขนฺติ นิรเย ปญฺจวิธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ตํ เทวทูตสุตฺเตน ทีเปตพฺพํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต, ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ;

ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหิํ ปติฏฺฐํ, อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาติ’’นฺติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 191; วิสุทฺธิ. 2.541);

ติรจฺฉานโยนิกํ ทุกฺขนฺติ ติรจฺฉาเนสุ กสาปโตทตาฬนวิชฺฌนาทิกํ อเนกวิธํ ทุกฺขํ อนฺเวติ, ตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตโต คเหตพฺพํฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตททณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ;

ยํ ตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาติํ, วินา ตหิํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 191; วิสุทฺธิ. 2.541);

เปตฺติวิสยิกํ ทุกฺขนฺติ เปเตสุ ปน ขุปฺปิปาส วาตาตปาทินิพฺพตฺตํ ทุกฺขญฺจ โลกนฺตเร ติพฺพนฺธกาเร อสยฺหสีตาทิทุกฺขญฺจ อนฺเวติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสาวาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ;

ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ, ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาหฯ

‘‘ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต, โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ;

น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ, ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา’’ติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 191; วิสุทฺธิ. 2.541);

มานุสิกํ ทุกฺขนฺติ มนุสฺเสสุ วธพนฺธนาทิกํ ทุกฺขํฯ คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขนฺติ ‘‘อยญฺหิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑริกาทีสุ นิพฺพตฺตตี’’ติอาทินา นเยน ยํ ชาติทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ คพฺเภ ฐิติมูลกํ ทุกฺขนฺติ ยํ ปน ‘‘โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนา’’ติอาทินา นเยน ยํ ติพฺพํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ คพฺเภ ฐิติมูลกํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ คพฺภา วุฏฺฐานมูลกํ ทุกฺขนฺติ ‘‘ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน’’ติอาทินา นเยน ยํ ทุกฺขํ วุตฺตํ, อิทํ มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขนฺตมูลกํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ,

สตฺโต วสํ จิรมโต พหิ นิกฺขมนญฺจ;

ปปฺโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ,

ชาติํ วินา อิติปิ ชาติ อยญฺหิ ทุกฺขาฯ

‘‘กิํ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ,

อตฺถีธ กิญฺจิรปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ;

เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสิ,

ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาติ’’นฺติฯ (วิภ. อฏฺฐ. 191; วิสุทฺธิ. 2.541);

ชาตสฺสูปนิพนฺธกํ ทุกฺขนฺติ ชาตสฺส อุปนิพนฺธนํ นฺหานเลปนขาทนปิวนาทิชคฺคนทุกฺขํ อนฺเวติฯ ชาตสฺส ปราเธยฺยกํ ทุกฺขนฺติ ปรสฺส อญฺญสฺส อายตฺตํ อิสฺสริยทุกฺขํ อนฺเวติฯ ‘‘สพฺพํ ปรวสํ ทุกฺข’’นฺติ หิ วุตฺตํฯ อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขนฺติ ยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส อเจลกวตาทิวเสน อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ ปรูปกฺกมํ ทุกฺขนฺติ ยํ ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ ทุกฺขทุกฺขนฺติ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา เวทนา สภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขํ, อิทํ ทุกฺขทุกฺขํ อนฺเวติฯ สงฺขารทุกฺขนฺติ อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ, อิทํ สงฺขารทุกฺขํ อนฺเวติฯ วิปริณามทุกฺขนฺติ สุขเวทนา วิปริณามทุกฺขสฺส เหตุโต วิปริณามทุกฺขํ, อิทํ วิปริณามทุกฺขํ อนฺเวติฯ

มาตุมรณนฺติ มาตุยา มรณํฯ ปิตุมรณนฺติ ปิตุโน มรณํฯ ภาตุมรณนฺติ เชฏฺฐกนิฏฺฐภาตูนํ มรณํฯ ภคินิมรณนฺติ เชฏฺฐกนิฏฺฐภคินีนํ มรณํฯ ปุตฺตมรณนฺติ ปุตฺตานํ มรณํฯ ธีตุมรณนฺติ ธีตูนํ มรณํฯ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขนฺติ ญาตีนํ พฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย, ญาติวินาโสติ อตฺโถฯ เตน ญาติพฺยสเนน ผุฏฺฐสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ, ตํ ญาติพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย, โภควินาโสติ อตฺโถฯ วุตฺตนเยน ตํ โภคพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ โรคพฺยสนนฺติ โรโค เอว พฺยสนํ โรคพฺยสนํฯ โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ โรคพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ สีลพฺยสนํ ทุกฺขนฺติ สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ นามํฯ

วุตฺตนเยน ตํ สีลพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ สมฺมาทิฏฺฐิํ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ, วุตฺตนเยน ตํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ ทุกฺขํ อนฺเวติฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ทฺเว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณาหตานิฯ ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิฯ สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํฯ

ยถาติ โอปมฺเมฯ ภินฺนํ นาวนฺติ สิถิลพนฺธนํ นาวํ, ชชฺชรีภูตํ วา ปทรุคฺฆาฏิมํ วาฯ ทกเมสินฺติ อุทกทายิํ อุทกปฺปเวสนิํฯ ตโต ตโต อุทกํ อนฺเวตีติ ตโต ตโต ภินฺนฏฺฐานโต อุทกํ ปวิสติฯ ปุรโตปีติ นาวาย ปุริมภาคโตปิฯ ปจฺฉโตปีติ ตสฺสา ปจฺฉิมภาคโตปิฯ เหฏฺฐโตปีติ อโธภาคโตปิฯ ปสฺสโตปีติ อุภยปสฺสโตปิฯ ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาฐานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ

ตสฺมา กายคตาสติอาทิภาวนาย ชนฺตุ, สทา สโต หุตฺวา วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวเสน รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปฺปการมฺปิ กิเลสกามํ ปริวชฺเชนฺโต กามานิ ปริวชฺเชยฺยฯ เอวํ เต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย ตริตุํ สกฺกุเณยฺยฯ ตโต ยถา ปุริโส ครุกํ นาวํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมวํ อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิญฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺยฯ สพฺพธมฺมปารํ นิพฺพานํ คโต ภเวยฺย, อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

ตสฺมาติ ยสฺมา ชาติอาทิกํ ทุกฺขํ เอตํ ปุคฺคลํ อนฺเวติ, ตสฺมาฯ ตํการณา ตํเหตูติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยสฺมา วุตฺตปฺปการทุกฺขํ เอตํ อนฺเวติ, ตํเหตุฯ ยสฺมา อนฺเวติ ตปฺปจฺจยา, ยสฺมา อนฺเวติ ตํนิทานนฺติ เอวํ ปทโยชนา กาตพฺพาฯ เหตูติอาทีนิ การณเววจนานิฯ การณญฺหิ เตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุฯ ตํ ตํ ปฏิจฺจ ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโยฯ ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํ

‘‘ตํการณาติ อการณนิกฺการณปฏิเสโธฯ ตํเหตูติ อเหตุมหาภูตเหตุปฏิเสโธฯ

ตปฺปจฺจยาติ อปฺปจฺจเยน สทฺธิํ อสาธารณปจฺจยปฏิเสโธ ตํนิทานาติ อนิทาเนน สห อาคมาธิคมนิทานปฏิเสโธ’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ เอตํ อาทีนวํ สมฺปสฺสมาโนติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ อุปทฺทวํ วิปสฺสนาญาเณน สมฺมา ปสฺสมาโน ทกฺขมาโนฯ

สทาติ มูลปทํฯ ปุน สทาติ อตฺถปทํฯ สทาติ สพฺพทิวเสฯ สพฺพทาติ สพฺพสฺมิํ กาเลฯ สพฺพกาลนฺติ ปุพฺพณฺหาทิสพฺพกาลํฯ นิจฺจกาลนฺติ ทิวเส ทิวเสฯ ธุวกาลนฺติ อพฺโพจฺฉินฺนกาลํฯ สตตนฺติ นิรนฺตรํฯ สมิตนฺติ เอกีภูตํฯ อพฺโพกิณฺณนฺติ อญฺเญน อสมฺมิสฺสํฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ ปฏิปาฏิยา ฆฏิตํ ‘‘โปงฺขานุโปงฺขํ อวิราธิตํ อุปฏฺฐาตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.1115) วิยฯ อุทกูมิกชาตนฺติ นิพฺพตฺตอุทกอูมิตรงฺคํ วิยฯ อวีจีติ อวิรฬํฯ สนฺตตีติ อนุปจฺฉินฺนํฯ สหิตนฺติ ฆฏิตํ เอกีภูตํ วา ‘‘สหิตํ เม, อสหิตํ เต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 1.202) วิยฯ ผสฺสิตนฺติ ผุสิตํ ‘‘นิวาเต ผุสิตคฺคเล’’ติอาทีสุ วิยฯ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทฺเว ปทานิ ทิวากาลวิภาควเสนฯ ปุริมํ ยามํ มชฺฌิมํ ยามํ ปจฺฉิมํ ยามนฺติ ตีณิ รตฺติวิภาควเสนฯ กาเฬ ชุณฺเหติ อฑฺฒมาสวเสนฯ วสฺเส…เป.… คิมฺเหติ ตีณิ อุตุวเสนฯ ปุริเม วโยขนฺเธ…เป.… ปจฺฉิเม วโยขนฺเธติ ตีณิ วโยวิภาควเสน วุตฺตานีติ ญาตพฺพํฯ

สโตติ จตูหิ การเณหิ สโตฯ ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺฐานํ ภาเวนฺโต สโต’’ติอาทีนิ ‘‘เอวํ สมุจฺเฉทโต กาเม ปริวชฺเชยฺยา’’ติ ปริโยสานานิ วุตฺตตฺถาเนวฯ อปิ สตฺตตฺตา สโตติ ตีสุ วตฺถูสุ สตฺตภาเวน วา ตโย กิเลเส ปฏิกฺกมาเปตุํ สตฺติภาเวน วา สตตฺตา สโตฯ สนฺตตฺตาติ กิเลโสปกฺกิเลเส ปลาเปตฺวา ฐาเนน จ อารมฺมเณน จ ปโมเจตฺวา สนฺตตฺตา สโตฯ สมิตตฺตาติ อิฏฺฐผลทายกปุญฺเญน จ อนิฏฺฐผลทายกปาเปน จ สมิตตฺตา สโตฯ สนฺตธมฺมสมนฺนาคโตติ สปฺปุริสธมฺเม ภชนโต พุทฺธาทิอริยปุคฺคเล เสวนโต สนฺตธมฺมสมนฺนาคตตฺตา สโต

วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เอเต วุตฺตปฺปกาเร เตภูมเก วตฺถุกาเม ตีรณปริญฺญาย ชานิตฺวาฯ

ปหายาติ กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ปริจฺจชิตฺวาฯ ปชหิตฺวาติ ฉฑฺเฑตฺวาฯ กิํ กจวรํ วิย ปิฏเกนาติ? น หิ, อปิ จ โข ตํ วิโนเทตฺวา ตริตฺวา วิชฺฌิตฺวา นีหริตฺวาฯ กิํ พลิพทฺทมิว ปโตเทนาติ ? น หิ, อถ โข ตํ พฺยนฺติํ กริตฺวา วิคตนฺตํ กริตฺวาฯ ยถาสฺส อนฺโตปิ นาวสิสฺสติ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ, ตถา ตํ กริตฺวาฯ กถํ ปน ตํ ตถา กตนฺติ? อนภาวํ คเหตฺวา อนุ อภาวํ คเมตฺวาฯ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ยถา สมุจฺฉินฺนา โหติ, ตถา กริตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ เอส นโย กามจฺฉนฺทนีวรณาทีสุฯ

กาโมฆนฺติอาทีสุ ปญฺจกามคุณิกราโค อวสีทนฏฺเฐน ‘‘กาโมโฆ’’ติ วุจฺจติฯ ภโวโฆติ รูปารูปภเวสุ ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จฯ ทิฏฺโฐโฆติ สสฺสตทิฏฺฐาทิสหคตา ภเว ปตฺถนาเยว, ทิฏฺโฐโฆ ภโวเฆ เอว สโมธานํ คจฺฉติฯ อวิชฺโชโฆ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํฯ ตตฺถ กามคุเณ อสฺสาทโต มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กาโมโฆ สํวฑฺฒติฯ มหคฺคตธมฺเม อสฺสาทโต มนสิ กโรโต อนุปฺปนฺโน จ ภโวโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สํวฑฺฒติฯ เตภูมกธมฺเมสุ จตุวิปลฺลาสปทฏฺฐานภาเวน อนุปฺปนฺโน จ อวิชฺโชโฆ อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ สํวฑฺฒตีติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตนยปจฺจนีกโต สุกฺกปกฺโข วิตฺถาเรตพฺโพฯ

อปฺปณิหิตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน กาโมฆํ, อนิมิตฺตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน ภโวฆํ, สุญฺญตวิโมกฺขํ ปฏิปนฺโน อวิชฺโชฆญฺจ ตเรยฺยฯ ปฐมมคฺควเสน ตเรยฺย, ทุติยมคฺควเสน อุตฺตเรยฺย, ตติยมคฺควเสน ปตเรยฺย, จตุตฺถมคฺควเสน สมติกฺกเมยฺย, ผลวเสน วีติวตฺเตยฺยาติฯ อถ วา ‘‘กาโมฆวเสน ตเรยฺย, ภโวฆวเสน อุตฺตเรยฺย, ทิฏฺโฐฆวเสน ปตเรยฺย, อวิชฺโชฆวเสน สมติกฺกเมยฺย, สพฺโพฆวเสน วีติวตฺเตยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

ครุกนฺติ น สลฺลหุกํฯ ภาริกนฺติ ภารภณฺฑํ เอตฺถ ฐปยนฺตีติ ภาริกํฯ อุทกํ สิตฺวาติ อุทกํ สิญฺจิตฺวาฯ โอสิญฺจิตฺวาติ อติเรกํ สิญฺจิตฺวาฯ ฉฑฺเฑตฺวาติ ปาเตตฺวาฯ ลหุกายาติ สลฺลหุกายฯ ขิปฺปนฺติ สีฆํฯ ลหุนฺติ ตํขณํฯ อปฺปกสิเรเนวาติ นิทุกฺเขเนวฯ ปารํ วุจฺจติ อมตํ นิพฺพานนฺติ สกฺกายโอรโต ปารภูตํ ปารํฯ

ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ กถียติฯ โยโสติ โย เอโสฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพํ นิพฺพานเมวฯ ยสฺมา หิ ตํ อาคมฺม สพฺพสงฺขารวิปฺผนฺทิตานิ สมนฺติ วูปสมนฺติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมา เจตํ อาคมฺม สพฺเพ อุปธโย ปฏินิสฺสฏฺฐา โหนฺติ, สพฺพา ตณฺหา ขียนฺติ, สพฺเพ กิเลสรชฺชา วิรชฺชนฺติ, สพฺพํ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, ตสฺมา ‘‘สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค, ตณฺหกฺขโย, วิราโค, นิโรโธ’’ติ วุจฺจติฯ ยา ปเนสา ตณฺหา ภเวน ภวํ, ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ วินติ สํสิพฺพตีติ กตฺวา วานนฺติ วุจฺจติ, ตโต นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํฯ ปารํ คจฺเฉยฺย นิมิตฺตวเสน เอกโต วุฏฺฐานโคตฺรภุญาเณน นิพฺพานปารํ ปาปุเณยฺยฯ อธิคจฺเฉยฺย นิมิตฺตปวตฺเตหิ อุภโตวุฏฺฐานมคฺคญาเณน นิพฺพานปารํ วิเสเสน ปาปุเณยฺยฯ ผุเสยฺย นิพฺพานารมฺมณผลจิตฺตวเสน นิพฺพานปารํ ผุเสยฺยฯ สจฺฉิกเรยฺย คุณวเสน ผุสิตฺวา ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิพฺพานปารํ ปจฺจกฺขํ กเรยฺยฯ อถ วา ‘‘ปฐมมคฺเคน ปารํ คจฺเฉยฺย, ทุติเยน อธิคจฺเฉยฺย, ตติเยน ผุเสยฺย, จตุตฺเถน สจฺฉิ กเรยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ โยปิ ปารํ คนฺตุกาโมติ โย โกจิ วิปสฺสนาญาเณ ฐิโต ปุคฺคโล นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม, โสปิ อวสฺสํ ตตฺถ คมิสฺสตีติ ปารคูฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘โอติณฺโณมฺหิ ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหี’’ติอาทิ ฯ ปุพฺพภาเค อชฺฌาสยวเสน วิปสฺสนาโยเคน จ, โสปิ ปารคู นามฯ โยปิ ปารํ คจฺฉตีติ โยปิ มคฺคสมงฺคี นิพฺพานปารํ คจฺฉติ, โสปิ ปารคู นามฯ โยปิ ปารํ คโตติ โยปิ มคฺเคน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ผเล ฐิโต นิพฺพานปารงฺคโต, โสปิ ปารคู นามฯ

ตํ ชินวจเนน ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เหตํ ภควตา – ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ’’ติอาทิมาหฯ อภิญฺญาปารคูติ อธิคเตน ญาเณน ญาตปริญฺญาย นิพฺพานปารํ คนฺตุกาโม คจฺฉติ, คโตติ ปารคูฯ ปริญฺญาปารคูติ สพฺพธมฺมานํ ตีรณปริญฺญาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคูฯ ปหานปารคูติ สมุทยปกฺขิกานํ กิเลสานํ ปหานปริญฺญาย สมติกฺกมิตฺวา วุตฺตนเยน ปารคูฯ โย หิ สพฺพธมฺมํ ปริชานาติ, โส ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติ ญาตปริญฺญาย ตีรณปริญฺญาย ปหานปริญฺญายาติฯ

ตตฺถ กตมา ญาตปริญฺญา? สพฺพธมฺมํ ชานาติ ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา, อิเม พาหิรา, อิทมสฺส ลกฺขณํ, อิมานิ รสปจฺจุปฏฺฐานปทฏฺฐานานี’’ติ, อยํ ญาตปริญฺญาฯ กตมา ตีรณปริญฺญา? เอวํ ญาตํ กตฺวา ลพฺภมานวเสน สพฺพธมฺมํ ตีเรติ ‘‘อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต’’ติอาทินา (สํ. นิ. 3.122), อยํ ตีรณปริญฺญาฯ กตมา ปหานปริญฺญา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน ธมฺเมสุ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริญฺญาติฯ อิมา ปริญฺญาโย สนฺธาย ‘‘โส อภิญฺญาปารคู ปริญฺญาปารคู ปหานปารคู’’ติ อาหฯ

ภาวนาปารคูติ ภาวนาย โกฏิํ ปตฺวา มคฺควเสน นิพฺพานปารํ คโตฯ สจฺฉิกิริยาปารคูติ ผลนิพฺพานวเสน สจฺฉิ กิริยาผลนิพฺพานปารํ คโตฯ สมาปตฺติปารคูติ อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปารํ ปตฺโตฯ สพฺพธมฺมานนฺติ ปญฺจกฺขนฺธาทิสพฺพธมฺมานํฯ สพฺพทุกฺขานนฺติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํฯ สพฺพกิเลสานนฺติ กายทุจฺจริตาทิสพฺพกิเลสานํฯ อริยมคฺคานนฺติ โสตาปตฺติมคฺคาทิจตุนฺนํ อริยมคฺคานํ นิโรธสฺสาติ นิพฺพานสฺสฯ สพฺพสมาปตฺตีนนฺติ สพฺพาสมฺปิ อฏฺฐนฺนํ รูปารูปสมาปตฺตีนํฯ โสติ โส อริโยฯ วสิปฺปตฺโตติ วสีภาวปฺปตฺโตฯ อถ วา กนฺตภาวํ อิสฺสริยภาวํ นิปฺผนฺนภาวํ ปตฺโตฯ ปารมิปฺปตฺโตติ ปารมีติ อวสานํ นิฏฺฐานํ, อุตฺตมภาวํ วา ตํ ปตฺโตฯ กตฺถ ปตฺโตติ อาห ‘‘อริยสฺมิํ สีลสฺมิ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ อริยสฺมิํ สีลสฺมินฺติ นิทฺโทเส สีลสฺมิํฯ อริยสฺมิํ สมาธิสฺมินฺติ นิทฺโทเส สมาธิสฺมิํฯ อริยาย ปญฺญายาติ นิทฺโทสาย ปญฺญายฯ อริยาย วิมุตฺติยาติ นิทฺโทสาย ผลวิมุตฺติยาฯ ปุริเมน วาจากมฺมนฺตาชีวา คหิตา, ทุติเยน วายามสติสมาธโย คหิตา, ตติเยน วิตกฺกสมฺมาทิฏฺฐิโย คหิตา, จตุตฺเถน ตํสมฺปยุตฺตา เสสธมฺมา คหิตาติ เวทิตพฺพาฯ

อนฺตคโตติ มคฺเคน สงฺขารโลกนฺตํ คโตฯ อนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกนฺตํ ผเลน ปตฺโตฯ โกฏิคโตติ มคฺเคน สงฺขารโกฏิํ คโตฯ โกฏิปฺปตฺโตติ ตเมว โกฏิํ ผเลน ปตฺโตฯ ปริยนฺตคโตติ มคฺเคน ขนฺธายตนาทิโลกปริยนฺตํ ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ กตฺวา คโตฯ ปริยนฺตปฺปตฺโตติ ตเมว โลกํ ผเลน ปริยนฺตํ กตฺวา ปตฺโตฯ โวสานคโตติ มคฺเคน อวสานํ คโตฯ โวสานปฺปตฺโตติ ผเลน อวสานํ ปตฺโตฯ ตาณคโตติ มคฺเคน ตายนํ คโตฯ ตาณปฺปตฺโตติ ผเลน ตายนํ ปตฺโตฯ เลณคโตติ มคฺเคน นิลียนํ คโตฯ เลณปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน นิลียนํ ปตฺโตฯ สรณคโตติ มคฺเคน ปติฏฺฐํ คโตฯ

สรณปฺปตฺโตติ ผเลน สรณํ ปตฺโต อภยคโตติ มคฺเคน นิพฺภยํ คโตฯ อภยปฺปตฺโตติ ผเลน นิพฺภยํ นิพฺพานํ ปตฺโตฯ อจฺจุตคโตติ จุติวิรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโตฯ อจฺจุตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโตฯ อมตคโตติ มรณรหิตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโตฯ อมตปฺปตฺโตติ ตํ ผเลน ปตฺโตฯ นิพฺพานคโตติ ตณฺหาวานโต นิกฺขนฺตํ นิพฺพานํ มคฺเคน คโตฯ นิพฺพานปฺปตฺโตติ ตเมว ผเลน ปตฺโตฯ โส วุฏฺฐวาโสติ โส อรหา ทสสุ อริยวาเสสุ วสิ ปริวสิ วุฏฺโฐ วุฏฺฐาติ จ วุฏฺฐวาโสฯ จิณฺณจรโณติ สีเลน สห อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสีติ จิณฺณจรโณฯ คตทฺโธติ สํสารทฺธานํ อติกฺกนฺโตฯ คตทิโสติ สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพํ นิพฺพานทิสํ คโตฯ คตโกฏิโกติ อนุปาทิเสสนิพฺพานโกฏิํ คโต หุตฺวา ฐิโตฯ ปาลิตพฺรหฺมจริโยติ รกฺขิตพฺรหฺมจริโยฯ อุตฺตมทิฏฺฐิปฺปตฺโตติ อุตฺตมํ สมฺมาทิฏฺฐิํ ปตฺโตฯ ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ อกุปฺปํ อจลนํ อรหตฺตผลํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตฯ สจฺฉิกตนิโรโธติ นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกตฺวา ฐิโตฯ

ทุกฺขํ ตสฺส ปริญฺญาตนฺติ ติวิธํ ทุกฺขํ เตน สมติกฺกมิตฺวา ปริจฺฉินฺนํฯ อภิญฺเญยฺยนฺติ สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภเนน อากาเรน ชานิตพฺพํฯ อภิญฺญาตนฺติ อธิเกน ญาเณน ญาตํฯ ปริญฺเญยฺยนฺติ สามญฺญลกฺขณาวโพธวเสน กิจฺจสมาปนฺนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ปริชานิตพฺพํฯ ปริญฺญาตนฺติ สมนฺตโต ญาตํฯ ภาเวตพฺพนฺติ วฑฺเฒตพฺพํฯ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํฯ ทุวิธา หิ สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จาติฯ

อุกฺขิตฺตปลิโฆติ เอตฺถ ปลิโฆติ วฏฺฏมูลิกา อวิชฺชาฯ อยญฺหิ ทุกฺขิปนฏฺเฐน ‘‘ปลิโฆ’’ติ วุจฺจติฯ เตเนส ตสฺสา อุกฺขิตฺตตฺตา ‘‘อุกฺขิตฺตปลิโฆ’’ติ วุตฺโตฯ สํกิณฺณปริโขติ ปริขา วุจฺจติ ปุนพฺภวทายโก ภเวสุ ชายนวเสน เจว สํสรณวเสน จ ‘‘ชาติสํสาโร’’ติ ลทฺธนามานํ ปุนพฺภวกฺขนฺธานํ ปจฺจโย กมฺมาภิสงฺขาโรฯ โส หิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติกรณวเสน ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘ปริขา’’ติ วุจฺจติฯ เตเนส ตสฺสา สํกิณฺณตฺตา วิกิณฺณตฺตา ‘‘สํกิณฺณปริโข’’ติ วุตฺโตฯ อพฺพูฬฺเหสิโกติ เอสิกาติ วฏฺฏมูลิกา ตณฺหาฯ อยญฺหิ คมฺภีรานุคตฏฺเฐน ‘‘เอสิกา’’ติ วุจฺจติฯ

เตเนส ตสฺสา อพฺพูฬฺหตฺตา ลุญฺจิตฺวา ฉฑฺฑิตตฺตา ‘‘อพฺพูฬฺเหสิโก’’ติ วุจฺจติฯ นิรคฺคโฬติ อคฺคฬํ วุจฺจนฺติ โอรมฺภาคชนกานิ กามภเว อุปฺปตฺติปจฺจยานิ โอรมฺภาคิยานิฯ เอตานิ หิ มหากวาฏํ วิย นครทฺวารํ จิตฺตํ ปิทหิตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘อคฺคฬ’’นฺติ วุจฺจนฺติ ฯ เตเนส เตสํ นิรคฺคฬตฺตา ภินฺนตฺตา ‘‘นิรคฺคโฬ’’ติ วุตฺโตฯ อริโยติ นิกฺกิเลโส ปริสุทฺโธฯ ปนฺนทฺธโชติ ปาติตมานทฺธโชฯ ปนฺนภาโรติ ขนฺธภารกิเลสภารอภิสงฺขารภารปญฺจกามคุณภารา ปนฺนา โอโรปิตา อสฺสาติ ปนฺนภาโรฯ อปิ จ อิธ มานภารสฺเสว โอโรปิตตฺตา ‘‘ปนฺนภาโร’’ติ อธิปฺเปโตฯ วิสํยุตฺโตติ จตูหิ โยเคหิ สพฺพกิเลเสหิ จ วิสํยุตฺโตฯ อิธ ปน มานโยเคเนว วิสํยุตฺตตฺตา ‘‘วิสํยุตฺโต’’ติ อธิปฺเปโตฯ

เอตฺตาวตา เถเรน มคฺเคน กิเลเส เขเปตฺวา นิโรธสยนวรคตสฺส ขีณาสวสฺส นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา วิหรณกาโล ทสฺสิโตฯ ยถา หิ ทฺเว นครานิ เอกํ โจรนครํ, เอกํ เขมนครํฯ อถ เอกสฺส มหาโยธสฺส เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺเชยฺย ‘‘ยาวิมํ โจรนครํ ติฏฺฐติ, ตาว เขมนครํ ภยโต น มุจฺจติฯ โจรนครํ อนครํ กริสฺสามี’’ติ สนฺนาหํ กตฺวา ขคฺคํ คเหตฺวา โจรนครํ อุปสงฺกมิตฺวา นครทฺวาเร อุสฺสาปิเต เอสิกตฺถมฺเภ ขคฺเคน ฉินฺทิตฺวา สทฺธิํ ทฺวารพาหาหิ กวาฏํ ภินฺทิตฺวา ปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ สํกิริตฺวา นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช ปาเตตฺวา นครํ อคฺคินา ฌาเปตฺวา เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทมารุยฺห ญาติคณปริวุโต สุรสโภชนํ ภุญฺเชยฺยฯ เอวํ โจรนครํ วิย สกฺกาโย, เขมนครํ วิย นิพฺพานํ, มหาโยโธ วิย โยคาวจโรฯ ตสฺเสวํ โหติ ‘‘ยาว สกฺกายวฏฺฏํ วฏฺฏติ, ตาว ทฺวตฺติํสกมฺมการเณหิ อฏฺฐนวุติโรเคหิ ปญฺจวีสติมหพฺภเยหิ จ ปริมุจฺจนํ นตฺถี’’ติฯ

โส มหาโยโธ วิย สนฺนาหํ สีลสนฺนาหํ กตฺวา ปญฺญาติณฺหขคฺคํ คเหตฺวา ขคฺเคน เอสิกตฺถมฺเภ วิย อรหตฺตมคฺเคน ตณฺเหสิกํ ฉินฺทิตฺวา, โส โยโธ สทฺวารพาหกํ นครกวาฏํ วิย ปญฺโจรมฺภาคิยสํโยชนคฺคฬํ อุคฺโฆเฏตฺวา, โส โยโธ ปลิฆํ วิย อวิชฺชาปลิฆํ อุกฺขิปิตฺวา, โส โยโธ ปาการํ ภินฺทนฺโต ปริขํ วิย กมฺมาภิสงฺขารปาการํ ภินฺทนฺโต ชาติสํสารปริขํ สํกิริตฺวา, โส โยโธ นครโสภนตฺถาย อุสฺสาปิเต ธเช วิย มานทฺธเช ปาเตตฺวา สกฺกายนครํ ฌาเปตฺวา, โส โยโธ เขมนครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาเท สุรสโภชนํ ภุญฺชนฺโต วิย นิพฺพานนครํ ปวิสิตฺวา อมตนิโรธารมฺมณํ ผลสมาปตฺติสุขํ อนุภวมาโน กาลํ วีตินาเมติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา (อ. นิ. 5.71) –

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อวิชฺชา ปหีนา โหติ อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายติํ อนุปฺปาทธมฺมาฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อุกฺขิตฺตปลิโฆ โหติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สํกิณฺณปริโข โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โปโนภวิโก ชาติสํสาโร ปหีโน โหติ…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สํกิณฺณปริโข โหติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อพฺพูฬฺเหสิโก โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา ปหีนา โหติ…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อพฺพูฬฺเหสิโก โหติฯ

‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ โหนฺติ…เป.… เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิรคฺคโฬ โหติฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อสฺมิมาโน ปหีโน โหติ อุจฺฉินฺนมูโล ตาลาวตฺถุกโต อนภาวํกโต อายติํ อนุปฺปาทธมฺโมฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อริโย ปนฺนทฺธโช ปนฺนภาโร วิสํยุตฺโต โหติ (อ. นิ. 5.71)ฯ

‘‘เอวํ วิมุตฺตจิตฺตํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุํ สอินฺทา เทวา สพฺรหฺมกา สปชาปติกา อนฺเวสํ นาธิคจฺฉนฺติ ‘อิทํนิสฺสิตํ ตถาคตสฺส วิญฺญาณ’’’นฺติ (ม. นิ. 1.246)ฯ

ปญฺจงฺควิปฺปหีโนติ กามจฺฉนฺทาทิปญฺจงฺคานิ วิวิเธหิ อุปาเยหิ ปชหิตฺวา ฐิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กถญฺจาวุโส , ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุโน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหติ, พฺยาปาโท ปหีโน โหติ, ถินมิทฺธํ ปหีนํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ, วิจิกิจฺฉา ปหีนา โหติฯ เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ปญฺจงฺควิปฺปหีโน โหตี’’ติ (ที. นิ. 3.348, 360)ฯ

ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ ฉนฺนํ องฺคานํ ปูเรตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ รูปาทิอารมฺมเณ ปฏิฆานุนยํ วชฺเชตฺวา อุเปกฺขาวเสน สโต สมฺปชาโน หุตฺวา วิหรณวเสน ฉฬงฺคานิ ปูเรตฺวา ปริปุณฺณํ กตฺวา ฐิตตฺตา ‘‘ฉฬงฺคสมนฺนาคโต’’ติ วุตฺโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กถญฺจาวุโส, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป.… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา, ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา, กาเยน โผฏฺฐพฺพํ ผุสิตฺวา, มนสา ธมฺมํ วิญฺญาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโนฯ เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 3.348, 360)ฯ

เอการกฺโขติ สติอารกฺเขน เอโก อุตฺตโม อารกฺโข อสฺสาติ เอการกฺโขฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กถญฺจาวุโส, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สตารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต วิหรติฯ เอวํ โข, อาวุโส, ภิกฺขุ เอการกฺโข โหตี’’ติ (ที. นิ. 3.348, 360)ฯ

จตุราปสฺเสโนติ ปญฺญาย ปฏิเสวนปริวชฺชนวิโนทนปชหนานํ วเสน จตุนฺนํ อปสฺสยานํ อิโต จิโต จ อปริวตฺตมานานํ วเสน จตุราปสฺเสโน, เตสํ ปาปุณิตฺวา ฐิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘กถญฺจาวุโส, ภิกฺขุ จตุราปสฺเสโน โหติ? อิธาวุโส, ภิกฺขุ สงฺขาเยกํ ปฏิเสวติ, สงฺขาเยกํ ปริวชฺเชติฯ

สงฺขาเยกํ วิโนเทติ, สงฺขาเยกํ ปชหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 3.348, 360) นเยน วิตฺถาเรตพฺพํฯ

ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจติ ‘‘อิทเมว ทสฺสนํ สจฺจํ, อิทเมว สจฺจ’’นฺติ เอวํ ปาฏิเอกฺกํ คหิตตฺตา ปจฺเจกสงฺขาตานิ ทิฏฺฐิสจฺจานิ ปณุนฺนานิ นิหฏานิ ปหีนานิ อสฺสาติ ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจฯ

สมวยสฏฺเฐสโนติ เอตฺถ อวยาติ อนูนาฯ สฏฺฐาติ วิสฺสฏฺฐาฯ สมฺมา อวยา สฏฺฐา เอสนา อสฺสาติ สมวยสฏฺเฐสโนฯ สมฺมา วิสฺสฏฺฐสพฺพเอสโนติ อตฺโถฯ เกวลีติ ปริปุณฺโณฯ วุสิตวาติ วุสิตพฺรหฺมจริโย, ครุสํวาเส อริยมคฺเคปิ ทสสุ อริยวาเสสุปิ วุสิตวนฺโตฯ อุตฺตมปุริโสติ ขีณกิเลสตฺตา วิเสสปุริโส อาชญฺญปุริโสฯ ปรมปุริโสติ อุตฺตมปุริโส, ปรมํ วา ปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา อุตฺตมํ ปตฺตพฺพํ อรหตฺตปฏิลาภํ ปตฺโต อนุตฺตรปุญฺญกฺเขตฺตภูโต อุตฺตมปุริโส, เตเนวตฺเถน ปรมปุริโสฯ อนุตฺตรํ สมาปตฺติํ สมาปชฺชิตุํ อมตํ ปฏิลาภํ ปตฺตตฺตา ปรมปตฺติปฺปตฺโตฯ อถ วา ‘‘ฆราวาเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา สาสนปวิสนวเสน อุตฺตมปุริโสฯ อตฺตภาเว อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา วิปสฺสนาปวิสนวเสน ปรมปุริโสฯ กิเลเส อาทีนวํ สญฺชานิตฺวา อริยภูมนฺตรํ ปวิฏฺโฐ ปรมปตฺติปฺปตฺโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

เนวาจินตีติ กุสลากุสลานํ ปหีนตฺตา เตสํ วิปากํ น วฑฺเฒติฯ นาปจินตีติ ผเล ฐิตตฺตา น วิทฺธํเสติฯ อปจินิตฺวา ฐิโตติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหาเน ฐิตตฺตา กิเลเส วิทฺธํเสตฺวา ฐิโตฯ อิโต ปรํ ตีหิปิ ปเทหิ มคฺคผลวเสเนว โยเชตพฺพํฯ เนว ปชหตีติ ปหาตพฺพาภาเวน กิเลเส น ปชหติฯ น อุปาทิยตีติ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ คเหตพฺพาภาวโต เตหิ น คณฺหาติฯ ปชหิตฺวา ฐิโตติ จชิตฺวา ฐิโตฯ เนว สํสิพฺพตีติ ตณฺหาวเสน เนว สํสิพฺพติฯ น อุสฺสิเนตีติ มานวเสน น อุกฺกํสติฯ วิสินิตฺวา ฐิโตติ ตณฺหาสํสีวนํ อกตฺวา ฐิโตติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ เนว วิธูเปตีติ กิเลสคฺคิํ น นิพฺพาเปติฯ น สนฺธูเปตีติ กิเลสคฺคิํ น ชาลาเปติฯ วิธูเปตฺวา ฐิโตติ ตํ นิพฺพาเปตฺวา ฐิโตฯ

อเสกฺเขน สีลกฺขนฺเธนาติ สิกฺขิตพฺพาภาเวน อเสกฺเขน วาจากมฺมนฺตาชีวสีลกฺขนฺเธน สีลราสินา สมนฺนาคตตฺตา ฐิโต, อปริหีนภาเวน ฐิโตฯ สมาธิกฺขนฺเธนาติ วายามสตีหิ สมฺปยุตฺเตน สมาธินาฯ วิมุตฺติกฺขนฺเธนาติ ผลวิมุตฺติสมฺปยุตฺตกฺขนฺเธนฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธนาติ ปจฺจเวกฺขณญาเณนฯ สจฺจํ สมฺปฏิปาทิยิตฺวาติ จตุอริยสจฺจํ สภาววเสน สกสนฺตาเน สมฺปาทิยิตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา ฐิโตฯ เอชํ สมติกฺกมิตฺวาติ กมฺปนตณฺหํ อติกฺกมิตฺวาฯ กิเลสคฺคินฺติ ราคาทิกิเลสคฺคิํฯ ปริยาทิยิตฺวาติ เขเปตฺวา นิพฺพาเปตฺวาฯ อปริคมนตายาติ สํสาเร อคมนภาเวน ปุนาคมนาภาเวนาติ อตฺโถฯ กฏํ สมาทายาติ ชยคฺคาหํ คเหตฺวาฯ มุตฺติปฏิเสวนตายาติ สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺวา รูปาทิอารมฺมณเสวนวเสนฯ อถ วา สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตผลสมาปตฺติเสวนวเสนฯ เมตฺตาย ปาริสุทฺธิยาติ อุปกฺกิเลสมุตฺตาย ปริสุทฺธภาเว ฐิตาย เมตฺตาย ฐิโตฯ กรุณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อจฺจนฺตปาริสุทฺธิยาติ อติกฺกนฺตปริสุทฺธภาเวน ปริสุทฺธิยา อนฺตํ ปาปุณิตฺวา ฐิโตฯ อตมฺมยตายาติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานา ‘‘ตมฺมยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตสํ อภาโว อตมฺมยตา, ตาย ตณฺหาทิฏฺฐิมานวิรหิตตาย ฐิโตฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘โส ตาทิโส โลกวิทู สุเมโธ, สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อตมฺมโย มุนี’’ติ (อ. นิ. 3.40)ฯ เอตฺถาปิ ตณฺหามานทิฏฺฐิวิรหิโตติ อตฺโถฯ วิมุตฺตตฺตาติ สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตภาเวนฯ สนฺตุสฺสิตตฺตาติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสวเสน สนฺตุฏฺฐภาเวน ฐิโตฯ

ขนฺธปริยนฺเตติ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ ตีหิ ปริญฺญคฺคีหิ ฌาเปตฺวา อนฺเต อวสาเน ฐิโต , นตฺถิ เอตสฺส อนฺโตติ วา ปริยนฺตํ, ตสฺมิํ ปริยนฺเตฯ ธาตุปริยนฺตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – ธาตุปริยนฺเตติ อฏฺฐารสนฺนํ ธาตูนํ ปริยนฺเตฯ อายตนปริยนฺเตติ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํฯ คติปริยนฺเตติ นิรยาทิปญฺจนฺนํ คตีนํฯ อุปปตฺติปริยนฺเตติ สุคติทุคฺคตีสุ นิพฺพตฺติยาฯ

ปฏิสนฺธิปริยนฺเตติ กามรูปารูปภเวสุ ปฏิสนฺธิยา ภวปริยนฺเตติ เอกโวการจตุปญฺจสญฺญาอสญฺญาเนวสญฺญานาสญฺญากามรูปอรูปภวานํฯ สํสารปริยนฺเตติ ขนฺธธาตุอายตนานํ อพฺโพจฺฉินฺนปวตฺติยาฯ วฏฺฏปริยนฺเตติ กมฺมวิปากกิเลสวฏฺฏานํ ปริยนฺเตฯ อนฺติเม ภเวติ อวสาเน อุปปตฺติภเวฯ อนฺติเม สมุสฺสเย ฐิโตติ อวสาเน สมุสฺสเย สรีเร ฐิโตฯ อนฺติมเทหธโรติ อนฺติมํ อวสานเทหํ สรีรํ ธาเรตีติ อนฺติมเทหธโรฯ อรหาติ อารกตฺตา อรีนํ, อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา อรหาฯ

ตสฺสายํ ปจฺฉิมโกติ ตสฺส ขีณาสวสฺส อยํ สมุสฺสโย อตฺตภาโว อวสาโนฯ จริโมติ อปฺโป มนฺโท จริโม อาโลโป, จริมํ กพฬํ วิยฯ ปุน ปฏิสนฺธิยา นตฺถิภาวํ สนฺธาย ‘‘ชาติมรณสํสาโร, นตฺถิ ตสฺส ปุนพฺภโว’’ติ อาหฯ ชนนํ ชาติ, มรนฺติ เตนาติ มรณํ, ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนา สํสารปวตฺติ จ ตสฺส ขีณาสวสฺส ปุน นตฺถีติ วุตฺตํ คาถํ นิคเมนฺโต อาห เตนาห ภควา

‘‘ตสฺมา ชนฺตุ…เป.… นาวํ สิตฺวาว ปารคู’’ติฯ

อิมสฺมิํ สุตฺเต ยํ อนฺตรนฺตรา น วุตฺตํ, ตํ ปาฐานุสาเรน คเหตพฺพํฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

กามสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[7] ทุติเย สตฺโตติ ลคฺโคฯ คุหายนฺติ กาเยฯ กาโย หิ ราคาทีนํ วาฬานํ วสโนกาสโต ‘‘คุหา’’ติ วุจฺจติฯ พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเตน อภิจฺฉนฺโนฯ เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํฯ ติฏฺฐนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺฐนฺโตฯ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุโณฯ เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ เตสุ อชฺโฌคาฬฺหา หุตฺวา; เอเตน พาหิรพนฺธนํ วุตฺตํฯ ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิวิเวกา ทูเร , อนาสนฺเนฯ กิํการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา น โหนฺติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ

สตฺโตติ หิ โข วุตฺตนฺติ ‘‘สตฺโต, นโร, มานโว’’ติ เอวมาทินา นเยน กถิโตเยวฯ คุหา ตาว วตฺตพฺพาติ คุหา ตาว กเถตพฺพาฯ กาโยติ วาติอาทีสุ อยํ ตาว ปทโยชนา – กาโย อิติ วา คุหา อิติ วา…เป.… กุมฺโภ อิติ วาติฯ ตตฺถ กาโยติ ‘‘กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย’’ติอาทินา เหฏฺฐา สติปฏฺฐานกถายํ วุตฺโตเยวฯ ราคาทิวาฬานํ วสโนกาสฏฺเฐน คุหา, ‘‘ปฏิจฺฉาทนฏฺเฐนา’’ติปิ เอเกฯ ‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสย’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 37) วิยฯ ราคาทีหิ ฌาปนฏฺเฐน เทโห ‘‘เต หิตฺวา มานุสํ เทห’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.332 โถกํ วิสทิสํ) วิยฯ ปมตฺตกรณฏฺเฐน สนฺเทโห ‘‘ภิชฺชติ ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตญฺหิ ชีวิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 148) วิยฯ สํสาเร สญฺจรณฏฺเฐน นาวา ‘‘สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 369) วิยฯ อิริยาปถสฺส อตฺถิภาวฏฺเฐน รโถ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) วิยฯ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ธโช ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ (ชา. 2.22.1841) วิยฯ

กิมิกุลานํ อาวาสภาเวน วมฺมิโก ‘‘วมฺมิโกติ โข, ภิกฺขุ, อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.251) วิยฯ ยเถว หิ พาหิรโก วมฺมิโก, วมติ วนฺตโก วนฺตุสฺสโย วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ จตูหิ การเณหิ ‘‘วมฺมิโก’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกหิ อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโกฯ