เมนู

2. คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[7] ทุติเย สตฺโตติ ลคฺโคฯ คุหายนฺติ กาเยฯ กาโย หิ ราคาทีนํ วาฬานํ วสโนกาสโต ‘‘คุหา’’ติ วุจฺจติฯ พหุนาภิฉนฺโนติ พหุนา ราคาทิกิเลสชาเตน อภิจฺฉนฺโนฯ เอเตน อชฺฌตฺตพนฺธนํ วุตฺตํฯ ติฏฺฐนฺติ ราคาทิวเสน ติฏฺฐนฺโตฯ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺโหติ โมหนํ วุจฺจติ กามคุโณฯ เอตฺถ หิ เทวมนุสฺสา มุยฺหนฺติ เตสุ อชฺโฌคาฬฺหา หุตฺวา; เอเตน พาหิรพนฺธนํ วุตฺตํฯ ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ โสติ โส ตถารูโป นโร ติวิธาปิ กายวิเวกาทิวิเวกา ทูเร , อนาสนฺเนฯ กิํการณา? กามา หิ โลเก น หิ สุปฺปหายาติ ยสฺมา โลเก กามา สุปฺปหายา น โหนฺติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติฯ

สตฺโตติ หิ โข วุตฺตนฺติ ‘‘สตฺโต, นโร, มานโว’’ติ เอวมาทินา นเยน กถิโตเยวฯ คุหา ตาว วตฺตพฺพาติ คุหา ตาว กเถตพฺพาฯ กาโยติ วาติอาทีสุ อยํ ตาว ปทโยชนา – กาโย อิติ วา คุหา อิติ วา…เป.… กุมฺโภ อิติ วาติฯ ตตฺถ กาโยติ ‘‘กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย’’ติอาทินา เหฏฺฐา สติปฏฺฐานกถายํ วุตฺโตเยวฯ ราคาทิวาฬานํ วสโนกาสฏฺเฐน คุหา, ‘‘ปฏิจฺฉาทนฏฺเฐนา’’ติปิ เอเกฯ ‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสย’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 37) วิยฯ ราคาทีหิ ฌาปนฏฺเฐน เทโห ‘‘เต หิตฺวา มานุสํ เทห’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. 2.332 โถกํ วิสทิสํ) วิยฯ ปมตฺตกรณฏฺเฐน สนฺเทโห ‘‘ภิชฺชติ ปูติสนฺเทโห, มรณนฺตญฺหิ ชีวิต’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 148) วิยฯ สํสาเร สญฺจรณฏฺเฐน นาวา ‘‘สิญฺจ ภิกฺขุ อิมํ นาวํ, สิตฺตา เต ลหุเมสฺสตี’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 369) วิยฯ อิริยาปถสฺส อตฺถิภาวฏฺเฐน รโถ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) วิยฯ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ธโช ‘‘ธโช รถสฺส ปญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ (ชา. 2.22.1841) วิยฯ

กิมิกุลานํ อาวาสภาเวน วมฺมิโก ‘‘วมฺมิโกติ โข, ภิกฺขุ, อิมสฺเสตํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส อธิวจน’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. 1.251) วิยฯ ยเถว หิ พาหิรโก วมฺมิโก, วมติ วนฺตโก วนฺตุสฺสโย วนฺตสิเนหสมฺพทฺโธติ จตูหิ การเณหิ ‘‘วมฺมิโก’’ติ วุจฺจติฯ โส หิ อหินกุลอุนฺทูรฆรโคฬิกาทโย นานปฺปกาเร ปาณเก วมตีติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วนฺตโกติ วมฺมิโกฯ อุปจิกาหิ วมิตฺวา มุขตุณฺฑเกหิ อุกฺขิตฺตปํสุจุณฺเณน กฏิปฺปมาเณนปิ โปริสปฺปมาเณนปิ อุสฺสิโตติ วมฺมิโกฯ

อุปจิกาหิ วนฺตเขฬสิเนเหน อาพทฺธตาย สตฺตสตฺตาหํ เทเว วสฺสนฺเตปิ น วิปฺปกิรียติ, นิทาเฆปิ ตโต ปํสุมุฏฺฐิํ คเหตฺวา ตสฺมิํ มุฏฺฐินา ปีฬิยมาเน สิเนโห นิกฺขมติ, เอวํ วนฺตสิเนเหน สมฺพทฺโธติ วมฺมิโกฯ เอวมยํ กาโยปิ ‘‘อกฺขิมฺหา อคฺคิคูถโก’’ติอาทินา นเยน นานปฺปการํ อสุจิกลิมลํ วมตีติ วมฺมิโกฯ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสวา อิมสฺมิํ อตฺตภาเว นิกนฺติปริยาทาเนน อตฺตภาวํ ฉฑฺเฑตฺวา คตาติ อริเยหิ วนฺตโกติปิ วมฺมิโกฯ เยหิ จายํ ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ อุสฺสิโต นหารุสมฺพทฺโธ มํสาวเลปโน อลฺลจมฺมปริโยนทฺโธ ฉวิรญฺชิโต สตฺเต วญฺเจติ, ตํ สพฺพํ อริเยหิ วนฺตเมวาติ วนฺตุสฺสโยติปิ วมฺมิโกฯ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ, จิตฺตมสฺส วิธาวตี’’ติ (สํ. นิ. 1.55-57) เอวํ ตณฺหาย ชนิตตฺตา อริเยหิ วนฺเตเนว ตณฺหาสิเนเหน สมฺพทฺโธ อยนฺติ วนฺตสิเนเหน สมฺพทฺโธติปิ วมฺมิโกฯ ยถา จ วมฺมิกสฺส อนฺโต นานปฺปการา ปาณกา ตตฺเถว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, คิลานา สยนฺติ, มตา นิปตนฺติฯ อิติ โส เตสํ สูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ โหติฯ เอวํ ขตฺติยมหาสาลาทีนมฺปิ กาโย ‘‘อยํ โคปิตรกฺขิโต มณฺฑิตปสาทิโต มหานุภาวานํ กาโย’’ติ อจินฺเตตฺวา ฉวินิสฺสิตา ปาณา จมฺมนิสฺสิตา ปาณา มํสนิสฺสิตา ปาณา นหารุนิสฺสิตา ปาณา อฏฺฐินิสฺสิตา ปาณา อฏฺฐิมิญฺชนิสฺสิตา ปาณาติ เอวํ กุลคณนาย อสีติมตฺตานิ กิมิกุลสหสฺสานิ อนฺโตกายสฺมิํเยว ชายนฺติ, อุจฺจารปสฺสาวํ กโรนฺติ, เคลญฺเญน อาตุริตานิ สยนฺติ, มตามตา นิปตนฺติฯ อิติ อยมฺปิ เตสํ ปาณานํ สูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ โหตีติ ‘‘วมฺมิโก’’ติ สงฺขํ คโตฯ

มนาปามนาปปตนฏฺเฐน นครํ ‘‘สกฺกายนคร’’นฺติอาทีสุ วิยฯ โรคาทีนํ นีฬภาเวน กุลาวกภาเวน นีฬํ ‘‘โรคนีฬํ ปภงฺคุร’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. 148) วิยฯ ปฏิสนฺธิยา นิวาสเคหฏฺเฐน กุฏิ ‘‘ปญฺจทฺวารายํ กุฏิกายํ ปสกฺกิยา’’ติอาทีสุ (เถรคา. 125) วิยฯ ปูติภาเวน คณฺโฑ ‘‘โรโคติ ภิกฺขเว, คณฺโฑติ ภิกฺขเว, สลฺโลติ ภิกฺขเว, กายสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 9.15) วิยฯ ภิชฺชนฏฺเฐน กุมฺโภ ‘‘กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 40) วิยฯ กายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตํ วุตฺตปฺปการํ จตุมหาภูตมยสฺส กุจฺฉิตธมฺมานํ อายสฺส อธิวจนํ, กถนนฺติ อตฺโถฯ

คุหายนฺติ สรีรสฺมิํ สตฺโตติ อลฺลีโนฯ วิสตฺโตติ วณฺณราคาทิวเสน วิวิโธ อลฺลีโนฯ สณฺฐานราควเสน อาสตฺโตฯ ตตฺเถว ‘‘สุภํ สุข’’นฺติ คหณวเสน ลคฺโคฯ อตฺตคฺคหณวเสน ลคฺคิโตฯ ปลิพุทฺโธติ ผสฺสราควเสน อมุญฺจิตฺวา ฐิโตฯ ภิตฺติขิเลติ ภิตฺติยํ อาโกฏิตขาณุเกฯ นาคทนฺเตติ ตเถว หตฺถิทนฺตสทิเส วงฺกทณฺฑเกฯ สตฺตนฺติ ภิตฺติขิเล ลคฺคํฯ วิสตฺตนฺติ นาคทนฺเต ลคฺคํฯ อาสตฺตนฺติ จีวรวํเส ลคฺคํฯ ลคฺคนฺติ จีวรรชฺชุยา ลคฺคํฯ ลคฺคิตนฺติ ปีฐปาเท ลคฺคํฯ ปลิพุทฺธนฺติ มญฺจปาเท ลคฺคนฺติ เอวมาทินา นเยน โยเชตพฺพํฯ

ลคฺคนาธิวจนนฺติ วิเสเสน อลฺลียนกถนํฯ ฉนฺโนติ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลเสหิ ฉาทิโตฯ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน อุปรูปริ ฉนฺโนติ อุจฺฉนฺโนฯ อาวุโตติ อาวริโตฯ นิวุโตติ วาริโตฯ โอผุโตติ อวตฺถริตฺวา ฉาทิโตฯ ปิหิโตติ ภาชเนน อุกฺขลิมุขํ วิย ปลิคุณฺฐิโตฯ ปฏิจฺฉนฺโนติ อาวโฏฯ ปฏิกุชฺชิโตติ อโธมุขํ ฐปิโตฯ ตตฺถ ติณปณฺณาทีหิ ฉาทิตํ วิย ฉนฺโนฯ อุจฺฉนฺโน นทิํ อาวรณเสตุ วิยฯ อาวุโต ชนสญฺจรณมคฺคาวรณํ วิยฯ

วินิพทฺโธ มานวเสนาติ นานาวิเธน มานาติมานวเสน นานาวิเธ อารมฺมเณ พทฺโธ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ ปรามฏฺโฐ ทิฏฺฐิวเสนาติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐีนํ วเสน ปรามฏฺโฐ อามสิตฺวา คหิโตฯ วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจวเสนาติ อารมฺมเณ อสนฺติฏฺฐนวเสน จิตฺตวิกฺเขปํ ปตฺโต อุปคโตฯ อนิฏฺฐงฺคโต วิจิกิจฺฉาวเสนาติ รตนตฺตยาทีสุ กงฺขาสงฺขาตาย วิจิกิจฺฉาย วเสน สนฺนิฏฺฐานํ อปฺปตฺโตฯ ถามคโต อนุสยวเสนาติ ทุนฺนีหรณอปฺปหีนานุสยวเสน ถิรภาวํ ปตฺโต อุปคโต หุตฺวา ติฏฺฐติฯ

รูปูปยนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐูปยวเสน รูปํ อุปคนฺตฺวา อารมฺมณํ กตฺวาฯ วิญฺญาณํ ติฏฺฐมานํ ติฏฺฐตีติ ตสฺมิํ อารมฺมเณ รูปารมฺมณํ วิญฺญาณํ ติฏฺฐนฺตํ ติฏฺฐติฯ รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺฐนฺติ รูปเมว อารมฺมณํ อาลมฺพิตฺวา รูปเมว ปติฏฺฐํ กตฺวาฯ นนฺทูปเสจนนฺติ สปฺปีติกตณฺโหทเกน อาสิตฺตํ วิญฺญาณํฯ วุทฺธินฺติ วุทฺธิภาวํฯ วิรูฬฺหินฺติ ชวนวเสน อุปริโต วิรูฬฺหิภาวํฯ เวปุลฺลนฺติ ตทารมฺมณวเสน เวปุลฺลํฯ

อตฺถิ ราโคติอาทีนิ โลภสฺเสว นามานิฯ โส หิ รญฺชนวเสน ราโค, นนฺทนวเสน นนฺที, ตณฺหายนวเสน ตณฺหาติ วุจฺจติฯ ปติฏฺฐิตํ ตตฺถ วิญฺญาณํ วิรูฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย ปติฏฺฐิตญฺเจว วิรูฬฺหญฺจฯ ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ ภุมฺมํฯ สพฺพตฺถ วา ปุริมปเท เอตํ ภุมฺมํฯ อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธีติ อิทํ อิมสฺมิํ วิปากวฏฺเฏ ฐิตสฺส อายติํ วฏฺฏเหตุเก สงฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํฯ ยตฺถ อตฺถิ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ ยสฺมิํ ฐาเน อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิฯ ตตฺถ ปุริมสุตฺตํ รูปาทิอารมฺมณลคฺคนวเสน วุตฺตํ, ทุติยสุตฺตํ ตเทวารมฺมณํ อภินนฺทนวเสน วุตฺตํ, ตติยํ วิญฺญาณปติฏฺฐานวเสน วุตฺตํ, จตุตฺถํ จตุพฺพิธอาหารวเสน, กุสลากุสลวิญฺญาณปติฏฺฐานวเสน วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํฯ

เยภุยฺเยนาติ ปาเยนฯ มุยฺหนฺตีติ โมหํ อาปชฺชนฺติฯ สมฺมุยฺหนฺตีติ วิเสเสน มุยฺหนฺติฯ สมฺปมุยฺหนฺตีติ สพฺพากาเรน มุยฺหนฺติฯ อถ วา รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ มุยฺหนฺติ, สทฺทารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺมุยฺหนฺติ, มุตารมฺมณํ ปฏิจฺจ สมฺปมุยฺหนฺติฯ อวิชฺชาย อนฺธีกตาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ อญฺญาณาย อวิชฺชาย อนฺธีกตาฯ ‘‘คตา’’ติ วา ปาโฐ, อนฺธภาวํ อุปคตาติ อตฺโถฯ ปคาฬฺโหติ ปวิฏฺโฐฯ โอคาฬฺโหติ เหฏฺฐาภาคํ ปวิฏฺโฐฯ อชฺโฌคาฬฺโหติ อธิโอคาหิตฺวา อวตฺถริตฺวา วิเสเสน ปวิฏฺโฐ นิมุคฺโคติ อโธมุขํ หุตฺวา ปวิฏฺโฐฯ อถ วา ทสฺสนสํสคฺเคน โอคาฬฺโหฯ สวนสํสคฺเคน อชฺโฌคาฬฺโหฯ วจนสํสคฺเคน นิมุคฺโคฯ สปฺปุริสสํสคฺควิรหิโต วา โอคาฬฺโหฯ สทฺธมฺมเสวนวิรหิโต วา อชฺโฌคาฬฺโหฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติวิรหิโต วา นิมุคฺโค

วิเวกาติ วิวิตฺติ, วิวิจฺจนํ วา วิเวโกฯ ตโยติ คณนปริจฺเฉโทฯ กายวิเวโกติ กาเยน วิวิตฺติ, วินา อปสกฺกนํฯ จิตฺตวิเวกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ สาสเนฯ สํสาเร ภยํ อิกฺขนโต ภิกฺขุฯ วิวิตฺตนฺติ สุญฺญํ, อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ สนฺธาย วิภงฺเค ‘‘วิวิตฺตนฺติ สนฺติเก เจปิ เสนาสนํ โหติ, ตญฺจ อนากิณฺณํ คหฏฺเฐหิ ปพฺพชิเตหิ, เตน ตํ วิวิตฺต’’นฺติ (วิภ. 526) วุตฺตํฯ เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนํ, มญฺจปีฐาทีนเมตมธิวจนํฯ เตนาห –

‘‘เสนาสนนฺติ มญฺโจปิ เสนาสนํ, ปีฐมฺปิ… ภิสิปิ… พิพฺโพหนมฺปิ… วิหาโรปิ… อฑฺฒโยโคปิ… ปาสาโทปิ… อฏฺโฏปิ… มาโฬปิ… เลณมฺปิ… คุหาปิ… รุกฺขมูลมฺปิ… เวฬุคุมฺโพปิ… ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, สพฺพเมตํ เสนาสน’’นฺติ (วิภ. 527)ฯ

อปิ จ วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหาติ อิทํ วิหารเสนาสนํ นามฯ มญฺโจ ปีฐํ ภิสิ พิพฺโพหนนฺติ อิทํ มญฺจปีฐเสนาสนํ นามฯ จิมิลิกา จมฺมขณฺโฑ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ อิทํ สนฺถตเสนาสนํ นามฯ ยตฺถ วา ปน ภิกฺขู ปฏิกฺกมนฺติ, อิทํ โอกาสเสนาสนํ นามาติ เอวํ จตุพฺพิธํ เสนาสนํ โหติฯ ตํ สพฺพมฺปิ เสนาสนคฺคหเณน คหิตเมวฯ

อิธ ปนสฺส สกุณสทิสสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุโน อนุจฺฉวิกเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อรญฺญํ รุกฺขมูล’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อรญฺญนฺติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) อิทํ ภิกฺขุนีนํ วเสน อาคตํฯ ‘‘อารญฺญกํ นาม เสนาสนํ ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) อิทํ ปน อิมสฺส ภิกฺขุโน อนุรูปํฯ ตสฺส ลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค ธุตงฺคนิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. 1.31) วุตฺตํฯ รุกฺขมูลนฺติ ยํกิญฺจิ สนฺตจฺฉายํ วิวิตฺตํ รุกฺขมูลํฯ ปพฺพตนฺติ เสลํฯ ตตฺถ หิ อุทกโสณฺฑีสุ อุทกกิจฺจํ กตฺวา สีตาย รุกฺขจฺฉายาย นิสินฺนสฺส นานาทิสาสุ ขายมานาสุ สีเตน วาเตน พีชิยมานสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ กนฺทรนฺติ กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริตํ, อุทเกน ภินฺนํ ปพฺพตปเทสํฯ ยํ ‘‘นทีตุมฺพ’’นฺติปิ ‘‘นทีกุญฺช’’นฺติปิ วทนฺติฯ ตตฺถ หิ รชตปฏฺฏสทิสา วาลุกา โหติ, มตฺถเก มณิวิตานํ วิย วนคหนํ, มณิขนฺธสทิสํ อุทกํ สนฺทติฯ เอวรูปํ กนฺทรํ โอรุยฺห ปานียํ ปิวิตฺวา คตฺตานิ สีตานิ กตฺวา วาลุกํ อุสฺสาเปตฺวา ปํสุกูลจีวรํ ปญฺญเปตฺวา นิสินฺนสฺส สมณธมฺมํ กโรโต จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติฯ คิริคุหนฺติ ทฺวินฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรํ, เอกสฺมิํเยว วา อุมงฺคสทิสํ มหาวิวรํฯ สุสานลกฺขณํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.34) วุตฺตํฯ

วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ ยตฺถ น กสนฺติ น วปนฺติฯ เตเนวาห ‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจน’’นฺติอาทิ (วิภ. 531)ฯ อพฺโภกาสนฺติ อจฺฉนฺนํฯ

อากงฺขมาโน ปเนตฺถ จีวรกุฏิํ กตฺวา วสติฯ ปลาลปุญฺชนฺติ ปลาลราสิํฯ มหาปลาลปุญฺชโต หิ ปลาลํ นิกฺกฑฺฒิตฺวา ปพฺภารเลณสทิเส อาลเย กโรนฺติ, คจฺฉคุมฺพาทีนมฺปิ อุปริ ปลาลํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺฐา นิสินฺนา สมณธมฺมํ กโรนฺติฯ สพฺพเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาเยน วิวิตฺโต วิหรตี’’ติอาทิฯ เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ ปวตฺตยตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิริยตีติ อิริยาปถํ วตฺตยติฯ วตฺตตีติ อิริยาปถวุตฺติํ อุปฺปาเทติฯ ปาเลตีติ อิริยาปถํ รกฺขติฯ ยเปตีติ ยปยติฯ ยาเปตีติ ยาปยติฯ

ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ กุสลชฺฌานสมงฺคิสฺสฯ นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตนฺติ อุปจาเรน นีวรเณหิ วิวิตฺตมฺปิ สมานํ อนฺโตอปฺปนายํ สุฏฺฐุ วิวิตฺตํ นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรเณหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตี’’ติ วุตฺตํฯ เอเสว นโย วิตกฺกวิจารปีติสุขทุกฺเขหิ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานานิ สมาปนฺนานนฺติฯ รูปสญฺญายาติ กุสลวิปากกิริยวเสน ปญฺจทสนฺนํ รูปาวจรชฺฌานานํ สญฺญายฯ ปฏิฆสญฺญายาติ จกฺขุรูปาทิสงฺฆฏฺฏเนน อุปฺปนฺนาย กุสลากุสลวิปากวเสน ทฺวิปญฺจวิญฺญาณสงฺขาตาย ปฏิฆสญฺญาย จฯ นานตฺตสญฺญายาติ นานารมฺมเณ ปวตฺตาย จตุจตฺตาลีสกามาวจรสญฺญาย จ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ สุญฺญํ โหติฯ

อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺสาติ เอตฺถ นาสฺส อนฺโตติ อนนฺตํ, อากาสํ อนนฺตํ อากาสานนฺตํ, อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, ตํ อากาสานญฺจํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺส สสมฺปยุตฺตธมฺมสฺส ฌานสฺส เทวานํ เทวายตนมิวาติ อากาสานญฺจายตนํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสารมฺมณฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส กุสลกิริยฌานํ สมาปนฺนสฺสฯ รูปสญฺญายาติ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานโต เจว ตทารมฺมณโต จฯ รูปาวจรชฺฌานมฺปิ หิ ‘‘รูป’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีสุ (ปฏิ. ม. 1.209), ตสฺส อารมฺมณมฺปิ ‘‘พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ สุวณฺณทุพฺพณฺณานี’’ติอาทีสุปิ (ปฏิ. ม. 1.209)ฯ ตสฺมา อิธ รูเป สญฺญา รูปสญฺญาติ เอวํ สญฺญาสีเสน รูปาวจรชฺฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ รูเป สญฺญา อสฺสาติ รูปสญฺญํ, รูปมสฺส นามนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ ปถวีกสิณาทิเภทสฺส ตทารมฺมณสฺส เจตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตาย กุสลวิปากกิริยาวเสน ปญฺจทสวิธาย ฌานสงฺขาตาย รูปสญฺญายฯ เอตาย จ ปถวีกสิณาทิวเสน อฏฺฐวิธาย อารมฺมณสงฺขาตาย รูปสญฺญายฯ

ปฏิฆสญฺญายาติ จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ รูปาทีนํ อารมฺมณานญฺจ ปฏิฆาเตน สมุปฺปนฺนา สญฺญา ปฏิฆสญฺญา, รูปสญฺญาทีนํ เอตํ อธิวจนํฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา ปฏิฆสญฺญา? รูปสญฺญา สทฺทสญฺญา คนฺธสญฺญา รสสญฺญา โผฏฺฐพฺพสญฺญา, อิมา วุจฺจนฺติ ปฏิฆสญฺญาโย’’ติ (วิภ. 603)ฯ ตา กุสลวิปากา ปญฺจ อกุสลวิปากา ปญฺจาติ เอตาย ปฏิฆสญฺญายฯ

นานตฺตสญฺญายาติ นานตฺเต โคจเร ปวตฺตาย สญฺญาย, นานตฺตาย วา สญฺญายฯ ยถาห – ‘‘ตตฺถ กตมา นานตฺตสญฺญา? อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุสมงฺคิสฺส วา มโนวิญฺญาณธาตุสมงฺคิสฺส วา สญฺญา สญฺชานนา สญฺชานิตตฺตํ, อิมา วุจฺจนฺติ นานตฺตสญฺญาโย’’ติ (วิภ. 604) เอวํ วิภงฺเค วิภชิตฺวา วุตฺตาฯ ตา อิธ อธิปฺเปตาฯ อสมาปนฺนสฺส มโนธาตุมโนวิญฺญาณธาตุสงฺคหิตา สญฺญา รูปสทฺทาทิเภเท นานตฺเต นานาสภาเว โคจเร ปวตฺตนฺติฯ ยสฺมา เจสา อฏฺฐ กามาวจรกุสลสญฺญา, ทฺวาทส อกุสลสญฺญา, เอกาทส กามาวจรกุสลวิปากสญฺญา, ทฺเว อกุสลวิปากสญฺญา , เอกาทส กามาวจรกิริยสญฺญาติ เอวํ จตุจตฺตาลีสมฺปิ สญฺญา นานตฺตา นานาสภาวา อญฺญมญฺญํ อสทิสา, ตสฺมา ‘‘นานตฺตสญฺญา’’ติ วุตฺตา, ตาย นานตฺตสญฺญายฯ

จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสญฺญาปฏิฆสญฺญานานตฺตสญฺญาสงฺขาตาหิ สญฺญาหิ ฌานจิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติ วินา โหติ อปสกฺกนํ โหติฯ วิญฺญาณญฺจายตนนฺติ เอตเทว วิญฺญาณํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺสาติ วิญฺญาณญฺจายตนํ, อากาเส ปวตฺตวิญฺญาณารมฺมณสฺส ฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วุตฺตปฺปการาย อากาสานญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหติฯ

อากิญฺจญฺญายตนนฺติ เอตฺถ ปน นาสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อนฺตมโส ภงฺคมตฺตมฺปิ อสฺส อวสิฏฺฐํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติฯ อกิญฺจนสฺส ภาโว อากิญฺจญฺญํ, อากาสานญฺจายตนวิญฺญาณาปคมสฺเสตํ อธิวจนํฯ

ตํ อากิญฺจญฺญํ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนมสฺสาติ อากิญฺจญฺญายตนํ, อากาเส ปวตฺติตวิญฺญาณาปคมารมฺมณฌานสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตํ อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส ตาย วิญฺญาณญฺจายตนสญฺญาย จิตฺตํ วิวิตฺตํฯ

เนวสญฺญานาสญฺญายตนนฺติ เอตฺถ ปน ยาย สญฺญาย ภาวโต ตํ ‘‘เนวสญฺญานาสญฺญายตน’’นฺติ วุจฺจติ, ยถาปฏิปนฺนสฺส สา สญฺญา โหติ, ตํ ตาว ทสฺเสตุํ วิภงฺเค (วิภ. 620) ‘‘เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ อุทฺธริตฺวา ตญฺเญว ‘‘อากิญฺจญฺญายตนํ สนฺตโต มนสิ กโรติ, สงฺขาราวเสสสมาปตฺติํ ภาเวติ, เตน วุจฺจติ เนวสญฺญีนาสญฺญี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สนฺตโต มนสิ กโรตีติ ‘‘สนฺโตวตายํ สมาปตฺติ, ยตฺร หิ นาม นตฺถิภาวมฺปิ อารมฺมณํ กริตฺวา วสตี’’ติ เอวํ สนฺตารมฺมณตาย นํ ‘‘สนฺตา’’ติ มนสิ กโรติฯ ตํ เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อปฺเปตฺวา นิสินฺนสฺส ตาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญาย ฌานจิตฺตํ สุญฺญํ โหติฯ

โสตาปนฺนสฺสาติ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตสฺสฯ สกฺกายทิฏฺฐิยาติ วีสติวตฺถุกาย สกฺกายทิฏฺฐิยาฯ วิจิกิจฺฉายาติ อฏฺฐสุ ฐาเนสุ กงฺขายฯ สีลพฺพตปรามาสาติ ‘‘สีเลน สุทฺธิ, วเตน สุทฺธี’’ติ ปรามสิตฺวา อุปฺปชฺชนกทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเฐน สนฺตาเน อนุสยกา ทิฏฺฐานุสยาฯ ตถา วิจิกิจฺฉานุสยาฯ ตเทกฏฺเฐหิ จาติ เตหิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีหิ เอกโต ฐิเตหิ จฯ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺติ จาติ กิเลสา, เตหิ สกฺกายทิฏฺฐิยาทิกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สุญฺญํ โหติฯ เอตฺถ ‘‘ตเทกฏฺฐ’’นฺติ ทุวิธํ เอกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐญฺจฯ อปายคมนียา หิ กิเลสา ยาว โสตาปตฺติมคฺเคน น ปหียนฺติ, ตาว ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาหิ สห เอกสฺมิํ ปุคฺคเล ฐิตาติ ปหาเนกฏฺฐาฯ ทสสุ หิ กิเลเสสุ อิธ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉา เอว อาคตาฯ อนุสเยสุ ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยา อาคตาฯ เสสา ปน อปายคมนีโย โลโภ โทโส โมโห มาโน ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อฏฺฐ กิเลสา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาหิ สห ปหาเนกฏฺฐา หุตฺวา ทฺวีหิ อนุสเยหิ สทฺธิํ โสตาปตฺติมคฺเคน ปหียนฺติฯ ราคโทสโมหปมุเขสุ วา ทิยฑฺเฒสุ กิเลสสหสฺเสสุ โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺฐิยา ปหียมานาย ทิฏฺฐิยา สห วิจิกิจฺฉา ปหีนา, ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสเยหิ สห อปายคมนียา สพฺพกิเลสา ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติฯ

สหเชกฏฺฐา ปน ทิฏฺฐิยา สห วิจิกิจฺฉาย จ สห เอเกกสฺมิํ จิตฺเต ฐิตา อวเสสกิเลสาฯ

โสตาปตฺติมคฺเคน หิ จตฺตาริ ทิฏฺฐิสหคตานิ วิจิกิจฺฉาสหคตญฺจาติ ปญฺจ จิตฺตานิ ปหียนฺติฯ ตตฺถ ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตอสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, ทฺวีสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺตสสงฺขาริกจิตฺเตสุ ปหียมาเนสุ เตหิ สหชาโต โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ, วิจิกิจฺฉาสหคตจิตฺเต ปหียมาเน เตน สหชาโต โมโห อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา สหเชกฏฺฐวเสน ปหียนฺติฯ เตหิ ทุวิเธกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ โหตีติ มคฺคจิตฺตํ วิวิจฺจติ, ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกิตํ สุญฺญํ โหตีติ อตฺโถฯ

สกทาคามิสฺส โอฬาริกา กามราคสญฺโญชนาติ โอฬาริกภูตา กายทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตา เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโญชนาฯ โส หิ กามภเว สญฺโญเชตีติ ‘‘สญฺโญชน’’นฺติ วุจฺจติฯ ปฏิฆสญฺโญชนาติ พฺยาปาทสญฺโญชนาฯ โส หิ อารมฺมเณ ปฏิหญฺญตีติ ‘‘ปฏิฆ’’นฺติ วุจฺจติฯ เต เอว ถามคตฏฺเฐน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ อณุสหคตาติ สุขุมภูตา กามราคสญฺโญชนา ปฏิฆสญฺโญชนา อณุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยาติ อปฺปหีนฏฺเฐน สนฺตาเน อนุสยนวเสน สุขุมภูตา กามราคปฏิฆานุสยาฯ ตเทกฏฺเฐหิ จาติ วุตฺตตฺเถหิ ทุวิเธกฏฺเฐหิ กิเลเสหิ จิตฺตํ วิวิตฺตํ สุญฺญํ โหติฯ

อรหโตติ กิเลสารีนํ หตตฺตา ‘‘อรหา’’ติ ลทฺธนามสฺสฯ รูปราคาติ รูปภเว ฉนฺทราคา อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคาฯ มานาติ อรหตฺตมคฺควชฺฌา มานา เอวฯ ตถา อุทฺธจฺจอวิชฺชามานานุสยาทโย อรหตฺตมคฺควชฺฌาฯ เอเตสุ อุณฺณติลกฺขโณ มาโนฯ อวูปสมลกฺขณํ อุทฺธจฺจํฯ อนฺธภาวลกฺขณา อวิชฺชาฯ รูปราคอรูปราควเสน ปวตฺตา ภวราคานุสยาฯ

ตเทกฏฺเฐหิ จาติ เตหิ เอกโต ฐิเตหิ จ กิเลเสหิฯ พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ อชฺฌตฺตจิตฺตสนฺตาเน อกุสลกฺขนฺเธ อุปาทาย ‘‘พหิทฺธา’’ติ สงฺขํ คเตหิ อชฺฌตฺตํ มุญฺจิตฺวา พหิทฺธา ปวตฺเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ มคฺคจิตฺตํ วิวิจฺจติ วินา โหติ อปสกฺกติ, ผลจิตฺตํ วิวิตฺตํ วิยุตฺตํ อปสกฺกิตํ โหติฯ

ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยา จาติ ทฺวิธา อนุสยานํ อภาโว เวทิตพฺโพฯ กิเลสปฏิปาฏิยา หิ กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตติยมคฺเคน อภาโว โหติ, มานานุสยสฺส จตุตฺถมคฺเคน, ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ ปฐมมคฺเคน, ภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ จตุตฺถมคฺเคเนวฯ มคฺคปฏิปาฏิยา ปน ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐานุสยวิจิกิจฺฉานุสยานํ อภาโว โหติ, ทุติยมคฺเคน กามราคานุสยปฏิฆานุสยานํ ตนุภาโว, ตติยมคฺเคน สพฺพโส อภาโว, จตุตฺถมคฺเคน มานานุสยภวราคานุสยาวิชฺชานุสยานํ อภาโว โหติฯ จิตฺตวิเวโกติ มหคฺคตโลกุตฺตรจิตฺตานํ กิเลเสหิ สุญฺญภาโว, ตุจฺฉภาโวติ อตฺโถฯ

อุปธิวิเวโกติ กิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารสงฺขาตานํ อุปธีนํ สุญฺญภาโวฯ อุปธิํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘อุปธิ วุจฺจนฺติ กิเลสา จา’’ติอาทิมาหฯ ราคาทโย ยสฺส อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ อุปตาเปนฺติ วิพาเธนฺตีติ กิเลสา จฯ อุปาทานโคจรา รูปาทโย ปญฺจกฺขนฺธา จฯ อุปาทานสมฺภูตา ปุญฺญาปุญฺญอาเนญฺชาภิสงฺขารา จฯ อมตนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํ, กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํฯ สํสารโยนิคติอุปปตฺติวิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สํสิพฺพติ วินตีติ ตณฺหา ‘‘วาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํฯ วิเวกฏฺฐกายานนฺติ คณสงฺคณิกาย อปคตสรีรานํฯ เนกฺขมฺมาภิรตานนฺติ เนกฺขมฺเม กามาทิโต นิกฺขนฺเต ปฐมชฺฌานาทิเก อภิรตานํ ตนฺนินฺนานํฯ ปรมโวทานปฺปตฺตานนฺติ อุตฺตมปริสุทฺธภาวผลํ ปาปุณิตฺวา ฐิตานํฯ ‘‘อุปกฺกิเลสาภาเวน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, กิเลเสหิ มุตฺตภาเวน ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺตานํ, สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปรมโวทานปฺปตฺตาน’’นฺติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ นิรูปธีนนฺติ วิคตูปธีนํฯ วิสงฺขารคตานนฺติ สงฺขารารมฺมณํ จชิตฺวา วิคตสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณวเสน อุปคตานํฯ วิสงฺขารคตํ จิตฺตนฺติ เอตฺถปิ หิ นิพฺพานเมว ‘‘วิสงฺขาร’’นฺติ วุตฺตํฯ

วิทูเรติ วิวิเธ ทูเรฯ สุวิทูเรติ สุฏฺฐุ วิทูเรฯ น สนฺติเกติ น สมีเปฯ น สามนฺตาติ น เอกปสฺเสฯ อนาสนฺเนติ อนจฺจนฺตสมีเปฯ วิเวกฏฺเฐติ อติทูเร, วิคเตติ อตฺโถฯ ตาทิโสติ ตํสทิโสฯ ตสฺสณฺฐิโตติ เตน อากาเรน ฐิโตฯ ตปฺปกาโรติ เตน ปกาเรน ฐิโตฯ ตปฺปฏิภาโคติ ตํโกฏฺฐาสิโกฯ อถ วา ‘‘อตฺตภาวคุหาย ลคฺคภาเวน ตาทิโสฯ กิเลเสหิ ฉนฺนภาเวน ตสฺสณฺฐิโตฯ โมหนสฺมิํ ปคาฬฺหภาเวน ตปฺปกาโรฯ ตีหิ วิเวเกหิ ทูรภาเวน ตปฺปฏิภาโคติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

ทุปฺปหายาติ สุเขน ปหาตพฺพา น โหนฺติฯ ทุจฺจชฺชาติ สุเขน ชหิตุํ น สกฺกาฯ ทุปฺปริจฺจชฺชาติ สพฺพากาเรน ชหิตุํ น สกฺกาฯ ทุนฺนิมฺมทยาติ นิมฺมทํ อมทํ กาตุํ น สกฺกาฯ ทุพฺพินิเวฐยาติ วินิเวฐนํ โมจนํ กาตุํ น สกฺกาฯ ทุตฺตราติ อุตฺตริตฺวา อติกฺกนฺตุํ น สกฺกาฯ ทุปฺปตราติ วิเสเสตฺวา ตริตุํ น สกฺกาฯ ทุสฺสมติกฺกมาติ ทุกฺเขน อติกฺกมิตพฺพาฯ ทุพฺพินิวตฺตาติ นิวตฺเตตุํ ทุกฺขาฯ อถ วา ‘‘ปกติวเสน ทุปฺปริจฺจชฺชาฯ โคณปตาสํ วิย ทุนฺนิมฺมทยาฯ นาคปาสํ วิย ทุพฺพินิเวฐยาฯ คิมฺหสมเย มรุกนฺตารํ วิย ทุตฺตรา ทุปฺปตราฯ พฺยคฺฆปริคฺคหิตา อฏวี วิย ทุสฺสมติกฺกมาฯ สมุทฺทวีจิ วิย ทุพฺพินิวตฺตาติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

[8] เอวํ ปฐมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ปุน ตถาวิธานํ สตฺตานํ ธมฺมตํ อาวิ กโรนฺโต ‘‘อิจฺฉานิทานา’’ติอาทิคาถมาหฯ ตตฺถ อิจฺฉานิทานาติ ตณฺหาเหตุกาฯ ภวสาตพทฺธาติ สุขเวทนาทิมฺหิ ภวสาเตน พทฺธาฯ เต ทุปฺปมุญฺจาติ เต ภวสาตวตฺถุภูตา ธมฺมาฯ เต วา ตตฺถ พทฺธา อิจฺฉานิทานา สตฺตา ทุปฺปโมจยาฯ น หิ อญฺญโมกฺขาติ อญฺเญ จ โมเจตุํ น สกฺโกนฺติฯ การณวจนํ วา เอตํฯ เต สตฺตา ทุปฺปมุญฺจาฯ กสฺมา? ยสฺมา อญฺเญน โมเจตพฺพา น โหนฺติฯ ยทิ สตฺตา มุญฺเจยฺยุํ, สเกน ถาเมน มุญฺเจยฺยุนฺติ อยมสฺส อตฺโถฯ ปจฺฉา ปุเร วาปิ อเปกฺขมานาติ อนาคเต อตีเต วา กาเม อเปกฺขมานาฯ อิเม ว กาเม ปุริเม ว ชปฺปนฺติ อิเม วา ปจฺจุปฺปนฺเน กาเม ปุริเม วา ทุวิเธปิ อตีตานาคเต พลวตณฺหาย ปตฺถยมานาฯ

อิเมสญฺจ ทฺวินฺนํ ปทานํ ‘‘เต ทุปฺปมุญฺจา น หิ อญฺญโมกฺขา’’ติ อิมินาว สห สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อิตรถา อเปกฺขมานา ชปฺปํ กิํ กโรนฺติ, กิํ วา กตาติ น ปญฺญาเยยฺยุํฯ

ภวสาตพทฺธาติ ภเว สาตํ ภวสาตํ, เตน ภวสาเตน สุขสฺสาเทน พทฺธา หุตฺวา ฐิตาฯ ตํ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภวสาตํ – สุขา เวทนา’’ติอาทิมาหฯ โยพฺพนภาโว โยพฺพญฺญํฯ อโรคภาโว อาโรคฺยํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปวตฺตภาโว ชีวิตํฯ ลาโภติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาโภฯ ยโสติ ปริวาโรฯ ปสํสาติ กิตฺติฯ สุขนฺติ กายิกเจตสิกํ สุขํฯ มนาปิกา รูปาติ มนวฑฺฒนกา รูปาฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

จกฺขุสมฺปทาติ จกฺขุสฺส สมฺปทาฯ ‘‘มยฺหํ จกฺขุ สมฺปนฺนํ มณิวิมาเน อุคฺฆาฏิตสีหปญฺชรํ วิย ขายตี’’ติ อุปฺปนฺนํ สุขสฺสาทํ สนฺธาย ‘‘จกฺขุสมฺปทา’’ติ วุตฺตํฯ โสตสมฺปทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สุขาย เวทนาย สาตพทฺธา…เป.… วิพทฺธาติ วิวิธากาเรน พทฺธาฯ อาพทฺธาติ วิเสเสน อาทิโต พทฺธาฯ ลคฺคาติ อารมฺมเณน สทฺธิํ อปฺปิตาฯ ลคฺคิตาติ นาคทนฺเต ผาณิตวารโก วิย ลคฺคิตาฯ ยเมตฺถ จ อวุตฺตํ, ตํ สตฺโต วิสตฺโตติอาทิมฺหิ วุตฺตนเยน คเหตพฺพํฯ

น หิ อญฺญโมกฺขาติ น ปเรหิ โมกฺขาฯ เต วา ภวสาตวตฺถู ทุปฺปมุญฺจาติ ภเว สุขสฺสาทวตฺถุภูตา ธมฺมา เต มุญฺจิตุํ ทุกฺขาฯ สตฺตา วา เอตฺโต ทุมฺโมจยาติ สตฺตา เอว วา เอตสฺมา ภวสาตวตฺถุโต โมเจตุํ ทุกฺขาฯ

ทุรุทฺธราติ อุทฺธริตุํ ทุกฺขาฯ ทุสฺสมุทฺธราติ สมนฺตโต ฉินฺนตเฏ นรกาวาเฏ ปติโต วิย อุทฺธํ กตฺวา อุทฺธริตุํ ทุกฺขาฯ ทุพฺพุฏฺฐาปยาติ อุฏฺฐาเปตุํ ทุกฺขาฯ ทุสฺสมุฏฺฐาปยาติ สุขุมอตฺตภาวํ ปถวิยํ ปติฏฺฐาปนํ วิย อุสฺสาเปตุํ อติวิย ทุกฺขาฯ

เต อตฺตนา ปลิปปลิปนฺนาติ คมฺภีรกทฺทเม ยาว สีสโต นิมุคฺคา น สกฺโกนฺติฯ ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริตุนฺติ อปรํ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ โส วต จุนฺทาติ โสติ วตฺตพฺพาการปุคฺคลนิทฺเทโสฯ

ตสฺส ‘‘โย’’ติ อิมํ อุทฺเทสวจนํ อาหริตฺวา โย อตฺตนา ปลิปปลิปนฺโน, โส วต , จุนฺท, ปรํ ปลิปปลิปนฺนํ อุทฺธริสฺสตีติฯ เอวํ เสสปเทสุ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปลิปปลิปนฺโนติ คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค วุจฺจติฯ ยถา, จุนฺท, โกจิ ปุริโส ยาว สีสโต คมฺภีรกทฺทเม นิมุคฺโค, ปรมฺปิ ตเถว นิมุคฺคํ หตฺเถ วา สีเส วา คเหตฺวา อุทฺธริสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ น หิ ตํ การณมตฺถิ, เยน โส ตํ อุทฺธริตฺวา ถเล ปติฏฺฐาเปยฺยาติฯ อทนฺโต อวินีโต อปรินิพฺพุโตติ เอตฺถ ปน อนิพฺพิเสวนตาย อทนฺโตฯ อสิกฺขิตวินยตาย อวินีโตฯ อนิพฺพุตกิเลสตาย อปรินิพฺพุโตติ เวทิตพฺโพฯ โส ตาทิโส ปรํ ทเมสฺสติ นิพฺพิเสวนํ กริสฺสติ, วิเนสฺสติ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขาเปสฺสติฯ ปรินิพฺพาเปสฺสติ ตสฺส กิเลเส นิพฺพาเปสฺสติฯ

นตฺถญฺโญ โกจีติ อญฺโญ โกจิ ปุคฺคโล โมเจตุํ สมตฺโถ นตฺถิฯ สเกน ถาเมนาติ อตฺตโน ญาณถาเมนฯ พเลนาติ ญาณพเลนฯ วีริเยนาติ ญาณสมฺปยุตฺตเจตสิกวีริเยนฯ ปุริสปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมเนน มหนฺตวีริเยนฯ

นาหํ สหิสฺสามีติ อหํ น สหิสฺสามิ น สกฺโกมิ, น วายมิสฺสามีติ วุตฺตํ โหติฯ ปโมจนายาติ ปโมเจตุํฯ กถํกถินฺติ สกงฺขํฯ โธตกาติ อาลปนํฯ ตเรสีติ ตเรยฺยาสิฯ

‘‘อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ, อตฺตนา สํกิลิสฺสติ;

อตฺตนา อกตํ ปาปํ, อตฺตนาว วิสุชฺฌติ;

สุทฺธี อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ, นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย’’ติฯ (ธ. ป. 165; กถา. 743) –

เอตฺถายมตฺโถ – เยน อตฺตนา อกุสลํ กมฺมํ กตํ โหติ, โส จตูสุ อปาเยสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต อตฺตนาว สํกิลิสฺสติฯ เยน ปน อตฺตนา อกตํ ปาปํ, โส สุคติญฺเจว อคติญฺจ คจฺฉนฺโต อตฺตนาว วิสุชฺฌติฯ กุสลกมฺมสงฺขาตา สุทฺธิ อกุสลกมฺมสงฺขาตา จ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ การกสตฺตานํ อตฺตนิเยว วิปจฺจติฯ อญฺโญ ปุคฺคโล อญฺญํ ปุคฺคลํ น วิโสธเย เนว วิโสเธติ, น กิเลเสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

ติฏฺฐเตว นิพฺพานนฺติ อมตมหานิพฺพานํ ติฏฺฐติเยวฯ นิพฺพานคามิมคฺโคติ ปุพฺพภาควิปสฺสนาโต ปฏฺฐาย อริยมคฺโคฯ ติฏฺฐามหํ สมาทเปตาติ อหํ คณฺหาเปตา ปติฏฺฐาเปตา ติฏฺฐามิฯ

เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานาติ มยา เอวํ โอวทิยมานา เอวํ อนุสาสิยมานาฯ เอตฺถ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ อนุสาสนฺโต ‘‘อยโสปิ เต ภวิสฺสตี’’ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นามฯ สมฺมุขา วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตสาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นามฯ สกิํ วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นามฯ โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นามฯ อปฺเปกจฺเจติ อปิ เอกจฺเจ, เอเกติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ นิพฺพานํ อาราเธนฺตีติ ขยวยสงฺขาตํ อนฺตํ อตีตนฺติ อจฺจนฺตํ, อจฺจนฺตญฺจ ตํ สพฺพสงฺขารานํ อปฺปวตฺติฏฺฐานตฺตา นิฏฺฐญฺจาติ อจฺจนฺตนิฏฺฐํ, เอกนฺตนิฏฺฐํ, สตตนิฏฺฐนฺติ อตฺโถฯ ตํ อจฺจนฺตนิพฺพานํ อาราเธนฺติ สมฺปาเทนฺติฯ นาราเธนฺตีติ น สมฺปาเทนฺติ, น ปฏิลภนฺตีติ อตฺโถฯ เอตฺถ กฺยาหนฺติ เอเตสุ กิํ อหํ, กิํ กโรมีติ อตฺโถฯ มคฺคกฺขายีติ ปฏิปทามคฺคกฺขายี อาจิกฺขติ กเถติฯ อตฺตนา ปฏิปชฺชมานา มุญฺเจยฺยุนฺติ ปฏิปชฺชนฺตา มยํ มุญฺเจยฺยุํฯ

อตีตํ อุปาทายาติ อตีตํ ปฏิจฺจฯ กถํ ปุเร อเปกฺขํ กโรตีติ เกน ปกาเรน อิกฺขํ โอโลกนํ กโรติฯ เอวํรูโป อโหสินฺติ ทีฆรสฺสอณุกถูลาทิวเสน เอวํชาติโก เอวรูโป อภวิํฯ ตตฺถ นนฺทิํ สมนฺนาเนตีติ ตสฺมิํ รูปารมฺมเณ ตณฺหํ สมฺมา อานยติ อุปเนติฯ เวทนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

‘‘อิติ เม จกฺขู’’ติอาทโย วตฺถุอารมฺมณวเสน ตณฺหุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ อิติ รูปาตีติ เอวํ รูปา อิติฯ ตตฺถ ฉนฺทราคปฏิพทฺธนฺติ เตสุ จกฺขุรูเปสุ ทุพฺพลสงฺขาโต ฉนฺโท จ พลวสงฺขาโต ราโค จ, เตน ฉนฺทราเคน ปฏิพทฺธํ อลฺลีนํฯ วิญฺญาณนฺติ ชวนจิตฺตํฯ ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิญฺญาณสฺสาติ ตสฺส ชวนวิญฺญาณสฺส ฉนฺทราเคน พทฺธภาวาฯ ตทภินนฺทตีติ ตํ อารมฺมณํ ตณฺหาวเสน อภินนฺทติฯ

ยานิสฺส ตานีติ ยานิ อสฺส ตานิฯ ปุพฺเพติ อตีเตฯ สทฺธินฺติ เอกโตฯ หสิตลปิตกีฬิตานีติ ทนฺตวิทํสาทิหสิตานิ จ, วจีเภทํ กตฺวา ลปิตานิ จ, กายขิฑฺฑาทิกีฬิตานิ จฯ ตทสฺสาเทตีติ ตํ อสฺสาทยติ อสฺสาทํ วินฺทติ สาทิยติฯ ตํ นิกาเมตีติ ตํ นิกามยติ ปจฺจาสีสติฯ วิตฺติํ อาปชฺชตีติ ตุฏฺฐิํ ปาปุณาติฯ

สิยนฺติ ภเวยฺยํฯ อปฺปฏิลทฺธสฺส ปฏิลาภายาติ อปฺปตฺตสฺส ปาปุณนตฺถายฯ จิตฺตํ ปณิทหตีติ จิตฺตํ ฐเปติฯ เจตโส ปณิธานปจฺจยาติ จิตฺตสฺส ฐปนการณาฯ

สีเลน วาติ ปญฺจสีลาทิสีเลน วาฯ วเตน วาติ ธุตงฺคสมาทาเนน วาฯ ตเปน วาติ วีริยสมาทาเนน วาฯ พฺรหฺมจริเยน วาติ เมถุนวิรติยา วาฯ เทโว วาติ มหานุภาโว เทวราชา วาฯ เทวญฺญตโร วาติ เตสํ อญฺญตโร วาฯ

ชปฺปนฺตาติ คุณวเสน กเถนฺตาฯ ปชปฺปนฺตาติ ปกาเรน กเถนฺตาฯ อภิชปฺปนฺตาติ วิเสเสน กเถนฺตา, อุปสคฺควเสน วา วฑฺฒิตํฯ

[9] เอวํ ปฐมคาถาย ‘‘ทูเร วิเวกา หิ ตถาวิโธ’’ติ สาเธตฺวา ทุติยคาถาย จ ตถาวิธานํ ธมฺมตํ อาวิ กตฺวา อิทานิ เตสํ ปาปกรณํ อาวิ กโรนฺโต ‘‘กาเมสุ คิทฺธา’’ติ คาถมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – เต สตฺตา กาเมสุ ปริโภคตณฺหาย คิทฺธา, ปริเยสนาทิมนุยุตฺตตฺตา ปสุตา, สมฺโมหมาปนฺนตฺตา ปมูฬฺหา, อวคมนตาย มจฺฉริยตาย พุทฺธาทีนํ วจนํ อนาทิยตาย จ อวทานิยา, กายวิสมาทิมฺหิ วิสเม นิวิฏฺฐา, อนฺตกาเล มรณทุกฺขูปนีตา, ‘‘กิํสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส’’ติ ปริเทวยนฺตีติฯ

คิทฺธาติ กามราเคน คิทฺธาฯ คธิตาติ สงฺกปฺปราเคน ปจฺจาสีสมานา หุตฺวา คธิตาฯ มุจฺฉิตาติ กามตณฺหาย มุจฺฉาปเรตาฯ อชฺโฌสนฺนาติ กามนนฺทิยา อธิโอสนฺนา อชฺโฌตฺถฏาฯ ลคฺคาติ กามสิเนเหน อลฺลีนาฯ ลคฺคิตาติ กามปริฬาเหน เอกีภูตาฯ ปลิพุทฺธาติ กามสญฺญาย อาวฏฺฏิตาฯ อถ วา ‘‘ทิฏฺฐิทสฺสเน คิทฺธาฯ อภิณฺหทสฺสเน คธิตาฯ สํสคฺคกิริยสฺมิํ มุจฺฉิตาฯ วิสฺสาสกิริยสฺมิํ อชฺโฌสนฺนาฯ สิเนหวฬญฺชสฺมิํ ลคฺคาฯ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติมฺหิ ลคฺคิตาฯ อปราปรํ อมุญฺจมานา หุตฺวา ปลิพุทฺธา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

เอสนฺตีติ ปจฺจาสีสนฺติฯ คเวสนฺตีติ มคฺคยนฺติฯ ปริเยสนฺตีติ สพฺพากาเรน อิจฺฉนฺติ ปตฺเถนฺติฯ อถ วา ทิฏฺฐารมฺมเณ สุภาสุภํ อตฺถิ, นตฺถีติ เอสนฺติ

สุภาสุภารมฺมเณ ปจฺจกฺขํ กตฺวา วฬญฺชนตฺถาย ปิยํ กโรนฺตา คเวสนฺติ ฯ จิตฺตวเสน เอสนฺติฯ ปโยควเสน คเวสนฺติฯ กรณวเสน ปริเยสนฺติฯ เต ทุวิเธ กาเม ปฏิจฺจ โอตริตฺวา จรนฺตีติ ตจฺจริตาฯ เต จ กาเม พหุลํ เยภุยฺเยน วฑฺเฒนฺติ ปวตฺตยนฺตีติ ตพฺพหุลาฯ เต จ กาเม ครุํ กตฺวา รหนฺตีติ ตคฺครุกาฯ เตสุ กาเมสุ นินฺนา นมิตา หุตฺวา วสนฺตีติ ตนฺนินฺนาฯ เตสุ กาเมสุ สนฺนินฺนา หุตฺวา วสนฺตีติ ตปฺโปณาฯ เตสุ กาเมสุ อวลมฺพิตา หุตฺวา เตสุเยว นมิตา วสนฺตีติ ตปฺปพฺภาราฯ เตสุ กาเมสุ อวตฺถริตฺวา มุจฺฉาปเรตปฺปสงฺคา หุตฺวา วทนฺตีติ ตทธิมุตฺตาฯ เต จ กาเม อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา วสนฺตีติ ตทธิปเตยฺยาฯ อถ วา ‘‘อารมฺมณสฺส อิฏฺฐภาเวน ตจฺจริตาฯ อารมฺมณสฺส กนฺตภาเวน ตพฺพหุลาฯ อารมฺมณสฺส มนาปภาเวน ตคฺครุกาฯ อารมฺมณสฺส ปิยภาเวน ตนฺนินฺนาฯ อารมฺมณสฺส กามุปสํหิตภาเวน ตปฺโปณาฯ อารมฺมณสฺส รชนียภาเวน ตปฺปพฺภาราฯ อารมฺมณสฺส มุจฺฉนียภาเวน ตทธิมุตฺตาฯ อารมฺมณสฺส พนฺธนียภาเวน ตทธิปเตยฺยา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

รูเป ปริเยสนฺตีติอาทีสุ ปริเยสนฺตีติ อลทฺธสฺส ลาภาย เอสนวเสนฯ ปฏิลภนฺตีติ หตฺถคตวเสนฯ ปริภุญฺชนฺตีติ วฬญฺชนวเสน วุตฺตนฺติ ญาตพฺพํฯ กลหํ วิวาทํ กโรตีติ กลหการโกฯ ตสฺมิํ นิยุตฺโตติ กลหปสุโตฯ กมฺมการกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โคจเร จรนฺโตติ เวสิยาทิโคจเร, สติปฏฺฐานาทิโคจเร วา จรมาโนฯ เตสุ นิยุตฺโต โคจรปสุโตฯ อารมฺมณูปนิชฺฌานวเสน ฌานํ อสฺส อตฺถีติ ฌายีฯ ตสฺมิํ นิยุตฺโต ฌานปสุโต

อวคจฺฉนฺตีติ อปายํ คจฺฉนฺติฯ มจฺฉริโนติ สกสมฺปตฺติํ นิคุหนฺตาฯ วจนนฺติ กถนํฯ พฺยปถนฺติ วากฺยปถํฯ เทสนนฺติ วิสฺสชฺชนโอวาทํฯ อนุสิฏฺฐินฺติ อนุสาสนิํฯ นาทิยนฺตีติ น คณฺหนฺติ น ครุํ กโรนฺติฯ ‘‘น ปฏิสฺสนฺตี’’ติ วา ปาโฐ, โสเยว อตฺโถฯ วตฺถุโต มจฺฉริยทสฺสนตฺถํ ‘‘ปญฺจ มจฺฉริยานิ อาวาสมจฺฉริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ อาวาเส มจฺฉริยํ อาวาสมจฺฉริยํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อาวาโส นาม สกลาราโมปิ ปริเวณมฺปิ เอโกวรโกปิ รตฺติฏฺฐานาทีนิปิฯ เตสุ วสนฺตา สุขํ วสนฺติ, ปจฺจเย ลภนฺติฯ เอโก ภิกฺขุ วตฺตสมฺปนฺนสฺเสว เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺถ อาคมนํ น อิจฺฉติ, อาคโตปิ ‘‘ขิปฺปํ คจฺฉตู’’ติ จินฺเตสิ, อิทํ อาวาสมจฺฉริยํ นามฯ ภณฺฑนการกาทีนํ ปน ตตฺถ วาสํ อนิจฺฉโต อาวาสมจฺฉริยํ นาม น โหติฯ

กุลนฺติ อุปฏฺฐากกุลมฺปิ ญาติกุลมฺปิฯ ตตฺถ อญฺญสฺส อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต กุลมจฺฉริยํ โหติฯ ปาปปุคฺคลสฺส ปน อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโตปิ มจฺฉริยํ นาม น โหติฯ โส หิ เตสํ ปสาทเภทาย ปฏิปชฺชติฯ ปสาทํ รกฺขิตุํ สมตฺถสฺเสว ปน ภิกฺขุโน ตตฺถ อุปสงฺกมนํ อนิจฺฉโต มจฺฉริยํ นาม โหติฯ

ลาโภติ จตุปจฺจยลาโภวฯ ตํ อญฺญสฺมิํ สีลวนฺเตเยว ลภนฺเต ‘‘มา ลภตู’’ติ จินฺเตนฺตสฺส ลาภมจฺฉริยํ โหติฯ โย ปน สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตติ, อปริโภคทุปฺปริโภคาทิวเสน วินาเสติ, ปูติภาวํ คจฺฉนฺตมฺปิ อญฺญสฺส น เทติ, ตํ ทิสฺวา ‘‘สเจ อิมํ เอส น ลเภยฺย, อญฺโญ สีลวา ลเภยฺย, ปริโภคํ คจฺเฉยฺยา’’ติ จินฺเตนฺตสฺส มจฺฉริยํ นาม นตฺถิฯ

วณฺโณ นาม สรีรวณฺโณปิ คุณวณฺโณปิฯ ตตฺถ สรีรวณฺเณ มจฺฉรี ‘‘ปโร ปาสาทิโก รูปวา’’ติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม โหติฯ คุณวณฺณมจฺฉรี ปรสฺส สีเลน ธุตงฺเคน ปฏิปทาย อาจาเรน วณฺณํ น กเถตุกาโม โหติฯ

ธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโม จ ปฏิเวธธมฺโม จฯ ตตฺถ อริยสาวกา ปฏิเวธธมฺมํ น มจฺฉรายนฺติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธธมฺเม สเทวกสฺส โลกสฺส ปฏิเวธํ อิจฺฉนฺติฯ ตํ ปน ปฏิเวธํ ‘‘ปเร ชานนฺตู’’ติ อิจฺฉนฺติ, ตนฺติธมฺเมเยว ปน ธมฺมมจฺฉริยํ นาม โหติฯ เตน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ยํ คุฬฺหํ คนฺถํ วา กถามคฺคํ วา ชานาติ, ตํ อญฺเญ น ชานาเปตุกาโม โหติฯ โย ปน ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน ธมฺมํ วา อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม น โหติฯ

ตตฺถ เอกจฺโจ ปุคฺคโล โลโล โหติ, กาเลน สมโณ โหติ , กาเลน พฺราหฺมโณ, กาเลน นิคณฺโฐฯ โย หิ ภิกฺขุ ‘‘อยํ ปุคฺคโล ปเวณิอาคตํ ตนฺติํ สณฺหํ สุขุมํ ธมฺมนฺตรํ ภินฺทิตฺวา อาลุเฬสฺสตี’’ติ น เทติ, อยํ ปุคฺคลํ อุปปริกฺขิตฺวา ธมฺมานุคฺคเหน น เทติ นามฯ โย ปน ‘‘อยํ ธมฺโม สณฺโห สุขุโม, สจายํ ปุคฺคโล คณฺหิสฺสติ, อญฺญํ พฺยากริตฺวา อตฺตานํ อาวิ กตฺวา นสฺสิสฺสตี’’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมํ อุปปริกฺขิตฺวา ปุคฺคลานุคฺคเหน น เทติ นามฯ โย ปน ‘‘สจายํ อิมํ ธมฺมํ คณฺหิสฺสติ, อมฺหากํ สมยํ ภินฺทิตุํ สมตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ น เทติ, อยํ ธมฺมมจฺฉรี นาม โหติฯ

อิเมสุ ปญฺจสุ มจฺฉริเยสุ อาวาสมจฺฉริเยน ตาว ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา วิจรติฯ กุลมจฺฉริเยน ตสฺมิํ กุเล อญฺเญสํ ทานมานนาทีนิ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘ภินฺนํ วติทํ กุลํ มมา’’ติ จินฺตยโต โลหิตมฺปิ มุขโต อุคฺคจฺฉติ, กุจฺฉิวิเรจนมฺปิ โหติ, อนฺตานิปิ ขณฺฑาขณฺฑานิ หุตฺวา นิกฺขมนฺติฯ ลาภมจฺฉริเยน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา สนฺตเก ลาเภ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภคํ วิย ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ สรีรวณฺณคุณวณฺณมจฺฉเรน ปน ปริยตฺติธมฺมมจฺฉริเยน จ อตฺตโนว วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺเณ ‘‘กิํ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทนฺโต ปริยตฺติธมฺมญฺจ กสฺสจิ กิญฺจิ อเทนฺโต ทุพฺพณฺโณ เจว เอฬมูโค จ โหติฯ

อปิ จ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ, กุลมจฺฉริเยน อปฺปลาโภ โหติ, ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ, วณฺณมจฺฉริเยน ภเว ภเว นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติ, ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตตีติฯ

มจฺฉรายนวเสน มจฺฉริยํฯ มจฺฉรายนากาโร มจฺฉรายนาฯ มจฺฉเรน อยิตสฺส มจฺเฉรสมงฺคิโน ภาโว มจฺฉรายิตตฺตํฯ ‘‘มยฺหเมว โหนฺตุ, มา อญฺญสฺสา’’ติ สพฺพาปิ อตฺตโน สมฺปตฺติโย พฺยาเปตุํ น อิจฺฉตีติ วิวิจฺโฉ, วิวิจฺฉสฺส ภาโว เววิจฺฉํ, มุทุมจฺฉริยสฺเสตํ นามํฯ กทริโย วุจฺจติ อนาทโร, ตสฺส ภาโว กทริยํ, ถทฺธมจฺฉริยสฺเสตํ นามํฯ เตน หิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปรมฺปิ ปเรสํ ททมานํ นิวาเรติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘กทริโย ปาปสงฺกปฺโป, มิจฺฉาทิฏฺฐิอนาทโร;

ททมานํ นิวาเรติ, ยาจมานาน โภชน’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.132);

ยาจเก ทิสฺวา กฏุกภาเวน จิตฺตํ อญฺจติ สงฺโกเจตีติ กฏุกญฺจุโก, ตสฺส ภาโว กฏุกญฺจุกตาฯ อปโร นโย – กฏุกญฺจุกตา วุจฺจติ กฏจฺฉุคฺคาโหฯ สมติตฺติกปุณฺณาย หิ อุกฺขลิยา ภตฺตํ คณฺหนฺโต สพฺพโตภาเคน สงฺกุฏิเตน อคฺคกฏจฺฉุนา คณฺหาติ ปูเรตฺวา คเหตุํ น สกฺโกติ, เอวํ มจฺฉริปุคฺคลสฺส จิตฺตํ สงฺกุจติ, ตสฺมิํ สงฺกุจิเต กาโยปิ ตเถว สงฺกุจติ ปฏิกุฏติ ปฏินิวฏฺฏติ น สมฺปสารียตีติ มจฺเฉรํ ‘‘กฏุกญฺจุกตา’’ติ วุตฺตํฯ

อคฺคหิตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ ปเรสํ อุปการกรเณ ทานาทินา อากาเรน ยถา น สมฺปสารียติ, เอวํ อาวริตฺวา คหิตภาโว จิตฺตสฺสฯ ยสฺมา ปน มจฺฉริปุคฺคโล อตฺตโน สนฺตกํ ปเรสํ อทาตุกาโม โหติ, ปรสนฺตกํ คณฺหิตุกาโมฯ ตสฺมา ‘‘อิทํ อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺสา’’ติ ปวตฺติวเสนสฺส อตฺตสมฺปตฺตินิคูหนลกฺขณตา ปรสมฺปตฺติคฺคหณลกฺขณตา จ เวทิตพฺพาฯ

ขนฺธมจฺฉริยมฺปิ มจฺฉริยนฺติ อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ อุปปตฺติภวํ อญฺเญหิ อสาธารณํ ‘‘อจฺฉริยํ มยฺหเมว โหตุ, มา อญฺญสฺสา’’ติ ปวตฺตํ มจฺฉริยํ ขนฺธมจฺฉริยํ นามฯ ธาตุอายตนมจฺฉริเยสุปิ เอเสว นโยฯ คาโหติ คาหนิจฺฉยวเสน คหณํฯ อวทญฺญุตายาติ สพฺพญฺญุพุทฺธานมฺปิ กถิตํ อชานนภาเวนฯ ยาจกานํ อททมาโน หิ เตหิ กถิตํ น ชานาติ นามฯ ชนา ปมตฺตาติ สติวิปฺปวาสา ชนาฯ วจนนฺติ สงฺเขปวจนํฯ พฺยปฺปถนฺติ วิตฺถารวจนํฯ เทสนนฺติ อุปมํ ทสฺเสตฺวา อตฺถสนฺทสฺสนวจนํฯ อนุสิฏฺฐินฺติ ปุนปฺปุนํ สํลกฺขาปนวจนํฯ อถ วา ทสฺเสตฺวา กถนํ วจนํ นามฯ คณฺหาเปตฺวา กถนํ พฺยปฺปถํ นามฯ โตเสตฺวา กถนํ เทสนํ นามฯ ปทสฺเสตฺวา กถนํ อนุสิฏฺฐิ นามฯ อถ วา ปริตาปทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ วจนํ นามฯ ปริฬาหทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ พฺยปฺปถํ นามฯ อปายทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ เทสนํ นามฯ ภวทุกฺขํ นาเสตฺวา กถนํ อนุสิฏฺฐิ นามฯ อถ วา ทุกฺขสจฺจปริญฺญาปฏิเวธยุตฺตํ วจนํฯ สมุทยสจฺจปหานปฏิเวธยุตฺตํ พฺยปฺปถํฯ นิโรธสจฺจสจฺฉิกิริยปฏิเวธยุตฺตํ เทสนํฯ มคฺคสจฺจภาวนาปฏิเวธยุตฺตํ อนุสิฏฺฐีติ เอวมาทินา นเยน เอเก วณฺณยนฺติฯ

สุสฺสุสนฺตีติ น สุณนฺติฯ น โสตํ โอทหนฺตีติ สวนตฺถํ กณฺณโสตํ น ฐเปนฺติฯ น อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปนฺตีติ ชานนตฺถํ จิตฺตํ น ปติฏฺฐเปนฺติฯ อนสฺสวาติ โอวาทํ อสุณมานาฯ อวจนกราติ สุณมานาปิ วจนํ น กโรนฺตีติ อวจนกราฯ ปฏิโลมวุตฺติโนติ ปฏาณี หุตฺวา ปวตฺตนกา อญฺเญเนว มุขํ กโรนฺตีติ กโรนฺตาปิ มุขํ น เทนฺตีติ อตฺโถฯ

วิสเมติ กายสุจริตาทิสมฺมตสฺส สมสฺส ปฏิปกฺขตฺตา วิสมํ, ตสฺมิํ วิสเมฯ นิวิฏฺฐาติ ปวิฏฺฐา ทุนฺนีหราฯ กายกมฺเมติ กายโต ปวตฺเต, กาเยน วา ปวตฺเต กายกมฺเมฯ วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ กายกมฺมวจีกมฺมมโนกมฺมานิ ทุจฺจริตวเสน วิภตฺตานิ, ปาณาติปาตาทโย ทสอกุสลกมฺมปถวเสน วิภตฺตาติ ญาตพฺพํฯ อยํ ตาเวตฺถ สาธารณปทวณฺณนา, อสาธารเณสุ ปน ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติฯ ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตสฺมิํ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิตา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปวตฺตา วธกเจตนา ปาณาติปาโตฯ โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโชฯ กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย, ปโยคสมตฺเตปิ วตฺถุมหนฺตตายฯ คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ มหาสาวชฺโชฯ สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ – ปาโณ ปาณสญฺญิตา วธกจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน มรณนฺติฯ ฉปฺปโยคา – สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติฯ อิมสฺมิํ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน อติปปญฺโจ โหติ, ตสฺมา นํ น วิตฺถารยิสฺสามฯ อญฺญญฺจ เอวรูปํ , อตฺถิเกหิ ปน สมนฺตปาสาทิกํ วินยฏฺฐกถํ (ปารา. อฏฺฐ. 2.172) โอโลเกตฺวา คเหตพฺพํฯ

อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมิํ ปน ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ ตํ หีเน ปรสนฺตเก วตฺถุสฺมิํ อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํฯ กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย, วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ มหาสาวชฺชํฯ ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ อปฺปสาวชฺชํฯ

ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ – ปรปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา เถยฺยจิตฺตํ อุปกฺกโม เตน หรณนฺติฯ ฉปฺปโยคา สาหตฺถิกาทโยวฯ เต จ โข ยถานุรูปํ เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร กุสาวหาโรติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อวหารานํ วเสน ปวตฺตนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโตฯ

กาเมสุมิจฺฉาจาโรติ เอตฺถ ปน กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุฯ มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโรฯ ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมเสวนาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา กาเมสุมิจฺฉาจาโรฯ

ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา ญาติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภตจุมฺพฏกา ทาสี จ ภริยา กมฺมการี จ ภริยา ธชาหฏา มุหุตฺติกาติ เอตา ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโยฯ อิตฺถีสุ ปน ทฺวีนฺนํ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ อญฺเญ ปุริสา, อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นามฯ

โส ปเนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช, สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโชฯ

ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา – อคมนียวตฺถุ ตสฺมิํ เสวนจิตฺตํ เสวนปโยโค มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโก เอวฯ

มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก วจีปโยโค กายปโยโค วาฯ วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ อปโร นโย – มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุฯ วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํฯ ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโชฯ อปิ จ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย ‘‘นตฺถี’’ติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโชฯ ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปิํ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน ‘‘อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเญ สนฺทตี’’ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํเยว ปน ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโชฯ

ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวฯ โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺฐาปิกา เจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติฯ

ปิสุณวาจาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณวาจาฯ ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา, อยํ ผรุสวาจาฯ เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโปฯ เตสํ มูลภูตาปิ เจตนา ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว อิธ อธิปฺเปตาติฯ

ตตฺถ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา

สา ยสฺส เภทํ กโรติ , ตสฺส อปฺปคุณาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาฯ

ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – ภินฺทิตพฺโพ ปโร ‘‘อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เภทปุเรกฺขารตา วา, ‘‘อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก’’ติ วิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติฯ

ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจาฯ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติฯ มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู’’ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติฯ อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ ‘‘กิํ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน’’ติฯ อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติํ อิจฺฉนฺติฯ ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติฯ น หิ มาราเปตุกามสฺส ‘‘อิมํ สุขํ สยาเปถา’’ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตาฯ ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาฯ ตสฺสา ตโย สมฺภารา – อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนนฺติฯ

อนตฺถวิญฺญาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโปฯ โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโชฯ ตสฺส ทฺเว สมฺภารา โหนฺติ – ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถาปุเรกฺขารตา ตถารูปีกถากถนญฺจาติฯ

อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ สา ‘‘อโห วต อิทํ มมาสฺสา’’ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณาฯ อทินฺนาทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จฯ ตสฺสา ทฺเว สมฺภารา โหนฺติ – ปรภณฺฑํ อตฺตโน ปริณามนญฺจาติฯ ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว ‘‘อโห วติทํ มมาสฺสา’’ติ อตฺตโน น ปริณาเมติฯ

หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท, โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณฯ ผรุสวาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จฯ ตสฺส ทฺเว สมฺภารา โหนฺติ – ปรสตฺโต จ ตสฺส จ วินาสจินฺตาติฯ ปรสตฺตวตฺถุเก หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว ‘‘อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา’’ติ ตสฺส วินาสํ น จินฺเตสิฯ

ยถาภุจฺจคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณาฯ สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จฯ

สญฺญี, อสญฺญี, เนวสญฺญีนาสญฺญี ภวิสฺสามาติ รูปาทิวเสน กงฺขนฺติฯ ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติอาทินา อตฺตานํ กงฺขนฺติฯ ตตฺถ ภวิสฺสาม นุ โขฯ น นุ โข ภวิสฺสามาติ ตสฺส สสฺสตาการญฺจ อุจฺเฉทาการญฺจ นิสฺสาย อนาคเต อตฺตานํ วิชฺชมานตญฺจ อวิชฺชมานตญฺจ กงฺขนฺติฯ กิํ นุ โข ภวิสฺสามาติ ชาติลิงฺคุปปตฺติโย นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยา นุ โข ภวิสฺสาม, พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทคหฏฺฐปพฺพชิตเทวมนุสฺสานํ อญฺญตรา’’ติ กงฺขนฺติฯ กถํ นุ โข ภวิสฺสามาติ สณฺฐานาการํ นิสฺสาย ‘‘ทีฆา นุ โข ภวิสฺสาม, รสฺสโอทาตกณฺหปมาณิกอปฺปมาณิกาทีนํ อญฺญตรา’’ติ กงฺขนฺติฯ เกจิ ปน ‘‘อิสฺสรนิมฺมานาทีนิ นิสฺสาย ‘เกน นุ โข การเณน ภวิสฺสามา’ติ เหตุโต กงฺขนฺตี’’ติ วทนฺติฯ กิํ หุตฺวา กิํ ภวิสฺสาม นุ โข มยนฺติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘ขตฺติยา หุตฺวา นุ โข พฺราหฺมณา ภวิสฺสาม…เป.… เทวา หุตฺวา มนุสฺสา’’ติ อตฺตโน ปรมฺปรํ กงฺขนฺติฯ สพฺพตฺเถว ปน อทฺธานนฺติ กาลาธิวจนเมตํฯ

[10] ยสฺมา เอตเทว ตสฺมา หิ สิกฺเขถ…เป.… อาหุ ธีราติฯ ตตฺถ สิกฺเขถาติ ติสฺโส สิกฺขา อาวชฺเชยฺยฯ อิเธวาติ อิมสฺมิํเยว สาสเนฯ ตตฺถ สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขาฯ ติสฺโสติ คณนปริจฺเฉโทฯ อธิสีลสิกฺขาติ อธิกํ อุตฺตมํ สีลนฺติ อธิสีลํ, อธิสีลญฺจ ตํ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิกฺขา จาติ อธิสีลสิกฺขาฯ เอส นโย อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขาสุฯ

กตมํ ปเนตฺถ สีลํ, กตมํ อธิสีลํ, กตมํ จิตฺตํ, กตมํ อธิจิตฺตํ, กตมา ปญฺญา, กตมา อธิปญฺญาติ? วุจฺจเต – ปญฺจงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว ฯ ตญฺหิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติ ฯ อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺมิํ สีเล พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ กมฺมวาทิโน จ ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺตี จ มหาราชาโน มหาโพธิสตฺตา จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา สมาทิยนฺติฯ เต ตํ กุสลํ ธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺติํ อนุโภนฺติฯ

ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน ‘‘อธิสีล’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ สิเนรุ วิย ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทาฯ น หิ ตํ ปญฺญตฺติํ อุทฺธริตฺวา อญฺโญ สตฺโต ฐเปตุํ สกฺโกติฯ พุทฺธาเยว ปน สพฺพโส กายวจีทฺวารอชฺฌาจารโสตํ ฉินฺทิตฺวา ตสฺส ตสฺส วีติกฺกมสฺส อนุจฺฉวิกํ ตํ สีลสํวรํ ปญฺญเปนฺติฯ ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํฯ

กามาวจรานิ ปน อฏฺฐ กุสลจิตฺตานิ โลกิยอฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตานิ จ เอกชฺฌํ กตฺวา จิตฺตเมวาติ เวทิตพฺพานิฯ พุทฺธุปฺปาทานุปฺปาเท จสฺส ปวตฺติ, สมาทปนํ สมาทานญฺจ สีเล วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ ปน ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ อธิสีลํ วิย สีลานํ, สพฺพโลกิยจิตฺตานํ อธิกญฺเจว อุตฺตมญฺจ, พุทฺธุปฺปาเทเยว จ โหติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทาฯ ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํฯ

‘‘อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. 2.94) ปน กมฺมสฺสกตาญาณํ ปญฺญาฯ สา หิ พุทฺเธ อุปฺปนฺเนปิ อนุปฺปนฺเนปิ โลเก ปวตฺตติฯ อุปฺปนฺเน พุทฺเธ ตสฺสา ปญฺญาย พุทฺธาปิ สาวกาปิ มหาชนํ สมาทเปนฺติ, อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปจฺเจกพุทฺธา จ กมฺมวาทิโน จ ธมฺมิกา สมณพฺราหฺมณา จ จกฺกวตฺตี จ มหาราชาโน มหาโพธิสตฺตา จ สมาทเปนฺติ, สามมฺปิ ปณฺฑิตา สตฺตา สมาทิยนฺติฯ ตถา หิ องฺกุโร ทสวสฺสสหสฺสานิ มหาทานํ อทาสิฯ เวลาโม เวสฺสนฺตโร อญฺเญ จ พหู ปณฺฑิตมนุสฺสา มหาทานานิ อทํสุฯ เต ตํ กุสลํ ธมฺมํ ปริปูเรตฺวา เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ สมฺปตฺติํ อนุภวิํสุฯ

ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาญาณํ ‘‘อธิปญฺญา’’ติ วุจฺจติฯ สา หิ อธิสีลอธิจิตฺตานิ วิย สีลจิตฺตานํ, สพฺพโลกิยปญฺญานํ อธิกา เจว อุตฺตมา จ, น จ วินา พุทฺธุปฺปาทา โลเก ปวตฺตติฯ ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺญาว อธิปญฺญาฯ

อิทานิ เอเกกํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กตมา อธิสีลสิกฺขา – อิธ ภิกฺขุ สีลวา โหติ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติอาทิมาหฯ อิธาติ วจนํ ปุพฺพภาคกรณียสมฺปทาย สมฺปนฺนสฺส สพฺพปการสีลปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิสฺสยภูตสาสนปริทีปนํ, อญฺญสาสนสฺส จ ตถาภาวปฏิเสธนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ…เป.… สุญฺญา ปรปฺปวาทา สมเณภิ อญฺเญหี’’ติ (ม. นิ. 1.139-140)ฯ ภิกฺขูติ ตสฺส สีลสฺส ปริปูรกสฺส ปุคฺคลสฺส ปริทีปนํฯ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวเร ปติฏฺฐิตภาวปริทีปนํฯ วิหรตีติ อิทมสฺส ตทนุรูปวิหารสมงฺคีภาวปริทีปนํฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขสํวรสฺส อุปการกธมฺมปริทีปนํฯ อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อิทมสฺส ปาติโมกฺขโต อจวนธมฺมตาปริทีปนํฯ สมาทายาติ อิทมสฺส สิกฺขาปทานํ อนวเสสโต อาทานปริทีปนํฯ สิกฺขตีติ อิทมสฺส สิกฺขาย สมงฺคีภาวปริทีปนํฯ สิกฺขาปเทสูติ อิทมสฺส สิกฺขิตพฺพธมฺมปริทีปนํฯ

ตตฺถ ภิกฺขูติ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ภิกฺขุฯ สีลมสฺส อตฺถีติ สีลวาติ เอตฺถ สีลนฺติ สีลนฏฺเฐน สีลํฯ กิมิทํ สีลนํ นาม? สมาธานํ วา, กายกมฺมาทีนํ สุสีลฺยวเสน อวิปฺปกิณฺณตาติ อตฺโถฯ อุปธารณํ วา, กุสลานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน อาธารภาโวติ อตฺโถฯ เอตเทว หิ เอตฺถ อตฺถทฺวยํ สทฺทลกฺขณวิทู อนุชานนฺติฯ อญฺเญ ปน ‘‘อธิเสวนฏฺเฐน อาจารฏฺเฐน สีลนฏฺเฐน สิรฏฺเฐน สีตลฏฺเฐน สิวฏฺเฐน สีล’’นฺติ วณฺณยนฺติฯ

สีลนํ ลกฺขณํ ตสฺส, ภินฺนสฺสาปิ อเนกธา;

สนิทสฺสนตฺตํ รูปสฺส, ยถา ภินฺนสฺสเนกธาฯ

ยถา หิ นีลปีตาทิเภเทนเนกธา ภินฺนสฺสาปิ รูปายตนสฺส สนิทสฺสนตฺตํ ลกฺขณํ นีลาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สนิทสฺสนภาวานติกฺกมนโตฯ

ตถา สีลสฺส เจตนาทิเภเทน อเนกธา ภินฺนสฺสาปิ ยเทตํ กายกมฺมาทีนํ สมาธานวเสน, กุสลานญฺจ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาวเสน วุตฺตํ สีลนํ, ตเทว ลกฺขณํ เจตนาทิเภเทน ภินฺนสฺสาปิ สมาธานปติฏฺฐาภาวานติกฺกมนโตฯ เอวํ ลกฺขณสฺส ปนสฺส –

ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนตา, อนวชฺชคุโณ ตถา;

กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน, รโส นาม ปวุจฺจติฯ

ตสฺมา อิทํ สีลํ นาม กิจฺจฏฺเฐน รเสน ทุสฺสีลฺยวิทฺธํสนรสํ, สมฺปตฺติอตฺเถน รเสน อนวชฺชรสนฺติ เวทิตพฺพํฯ

โสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, ตยิทํ ตสฺส วิญฺญุภิ;

โอตฺตปฺปญฺจ หิรี เจว, ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํฯ

ตญฺหิทํ สีลํ ‘‘กายโสเจยฺยํ วจีโสเจยฺยํ มโนโสเจยฺย’’นฺติ เอวํ วุตฺตโสเจยฺยปจฺจุปฏฺฐานํ, โสเจยฺยภาเวน ปจฺจุปฏฺฐาติ คหณภาวํ คจฺฉติฯ หิโรตฺตปฺปญฺจ ปน ตสฺส วิญฺญูหิ ปทฏฺฐานนฺติ วณฺณิตํ, อาสนฺนการณนฺติ อตฺโถฯ หิโรตฺตปฺเป หิ สติ สีลํ อุปฺปชฺชติ เจว ติฏฺฐติ จ, อสติ เนว อุปฺปชฺชติ เจว น ติฏฺฐติ จาติ เอวํวิเธน สีเลน สีลวา โหติฯ เอตํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส, วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาทโย ธมฺมา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ ‘‘กิํ สีลนฺติ? เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. 1.39)ฯ

ตตฺถ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วา วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺติํ วา ปูเรนฺตสฺส เจตนาฯ เจตสิกํ สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติฯ อปิ จ เจตนา สีลํ นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺตกมฺมปถเจตนาฯ เจตสิกํ สีลํ นาม ‘‘อภิชฺฌํ ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.217) นเยน สํยุตฺตมหาวคฺเค วุตฺตา อนภิชฺฌาพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมาฯ สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิเธน สํวโร เวทิตพฺโพ – ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรฯ ตสฺส นานากรณํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโมฯ

เอตฺถ จ สํวรสีลํ, อวีติกฺกมสีลนฺติ อิทเมว นิปฺปริยายโต สีลํฯ เจตนาสีลํ, เจตสิกํ สีลนฺติ ปริยายโต สีลนฺติ เวทิตพฺพํฯ

ปาติโมกฺขนฺติ สิกฺขาปทสีลํฯ ตญฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ วุตฺตํฯ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโตติ ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคโตฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ อาจาเรน เจว โคจเรน จ สมฺปนฺโนฯ อณุมตฺเตสูติ อปฺปมตฺตเกสุฯ วชฺเชสูติ อกุสลธมฺเมสุฯ ภยทสฺสาวีติ ภยทสฺสีฯ สมาทายาติ สมฺมา อาทิยิตฺวาฯ สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมาทิยิตฺวา สิกฺขติฯ อปิ จ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํกิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขาโกฏฺฐาเสสุ สิกฺขิตพฺพํ กายิกํ วา เจตสิกํ วา, ตํ สพฺพํ สมาทาย สิกฺขติฯ

ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธติ สงฺฆาทิเสสาทิสาวเสโส สีลกฺขนฺโธฯ มหนฺโตติ ปาราชิกาทินิรวเสโสฯ ยสฺมา ปน ปาติโมกฺขสีเลน ภิกฺขุ สาสเน ปติฏฺฐาติ นาม , ตสฺมา ตํ ‘‘ปติฏฺฐา’’ติ วุตฺตํฯ ปติฏฺฐหติ วา เอตฺถ ภิกฺขุ, กุสลา ธมฺมา เอว วา เอตฺถ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐาฯ อยมตฺโถ ‘‘สีเล ปติฏฺฐาย นโร สปญฺโญ’’ติ (สํ. นิ. 1.23, 192) จ, ‘‘ปติฏฺฐานลกฺขณํ, มหาราช, สีลํ สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมาน’’นฺติ (มิ. ป. 2.1.9) จ , ‘‘สีเล ปติฏฺฐิโต โข, มหาราช…เป.… สพฺเพ กุสลา ธมฺมา น ปริหายนฺตี’’ติ (มิ. ป. 2.1.9) จ อาทิสุตฺตวเสน เวทิตพฺโพฯ

ตเทตํ ปุพฺพุปฺปตฺติอตฺเถน อาทิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ อุตฺติย อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.382)ฯ ยถา หิ นครวฑฺฒกี นครํ มาเปตุกาโม ปฐมํ นครฏฺฐานํ โสเธติ, ตโต อปรภาเค วีถิจตุกฺกสิงฺฆาฏกาทิปริจฺเฉเทน วิภชิตฺวาว นครํ มาเปติฯ เอวเมว โยคาวจโร อาทิโต สีลํ วิโสเธติ, ตโต อปรภาเค สมาธิวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานานิ สจฺฉิกโรติฯ ยถา วา ปน รชโก ปฐมํ ตีหิ ขาเรหิ วตฺถํ โธวิตฺวา ปริสุทฺเธ วตฺเถ ยทิจฺฉกํ รงฺคชาตํ อุปเนติ, ยถา วา ปน เฉโก จิตฺตกาโร รูปํ ลิขิตุกาโม อาทิโตว ภิตฺติปริกมฺมํ กโรติ, ตโต อปรภาเค รูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ

เอวเมว โยคาวจโร อาทิโตว สีลํ วิโสเธตฺวา อปรภาเค สมถวิปสฺสนาทโย ธมฺเม สจฺฉิกโรติฯ ตสฺมา สีลํ ‘‘อาที’’ติ วุตฺตํฯ

ตเทตํ จรณสริกฺขตาย จรณํฯ จรณาติ หิ ปาทา วุจฺจนฺติฯ ยถา หิ ฉินฺนจรณสฺส ปุริสสฺส ทิสํ คมนาภิสงฺขาโร น ชายติ, ปริปุณฺณปาทสฺเสว ชายติ, เอวเมว ยสฺส สีลํ ภินฺนํ โหติ ขณฺฑํ อปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย ญาณคมนํ น สมฺปชฺชติฯ ยสฺส ปน ตํ อภินฺนํ โหติ อขณฺฑํ ปริปุณฺณํ, ตสฺส นิพฺพานคมนาย ญาณคมนํ สมฺปชฺชติฯ ตสฺมา สีลํ ‘‘จรณ’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตเทตํ สํยมนวเสน สํยโมฯ สํวรณวเสน สํวโรติ อุภเยนาปิ สีลสํยโม เจว สีลสํวโร จ กถิโตฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ สํยเมติ วีติกฺกมวิปฺผนฺทนํ , ปุคฺคลํ วา สํยเมติ วีติกฺกมวเสน ตสฺส วิปฺผนฺทิตุํ น เทตีติ สํยโมฯ วีติกฺกมสฺส ปเวสนทฺวารํ สํวรติ ปิทหตีติ สํวโรฯ

โมกฺขนฺติ อุตฺตมํ มุขภูตํ วาฯ ยถา หิ สตฺตานํ จตุพฺพิโธ อาหาโร มุเขน ปวิสิตฺวา องฺคมงฺคานิ ผรติ, เอวํ โยคิโนปิ จตุภูมกกุสลํ สีลมุเขน ปวิสิตฺวา อตฺถสิทฺธิํ สมฺปาเทติฯ เตน ‘‘โมกฺข’’นฺติฯ ปมุเข สาธูติ ปาโมกฺขํ, ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ อตฺโถฯ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยาติ จตุภูมกกุสลานํ ปฏิลาภตฺถาย ปาโมกฺขํ ปุพฺพงฺคมํ เสฏฺฐํ ปธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

วิวิจฺเจว กาเมหีติ กาเมหิ วิวิจฺจ วินา หุตฺวา อปกฺกมิตฺวาฯ โย ปนายเมตฺถ เอวกาโร, โส นิยมตฺโถติ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา จ นิยมตฺโถ, ตสฺมา ตสฺมิํ ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรณสมเย อวิชฺชมานานมฺปิ กามานํ ตสฺส ปฐมชฺฌานสฺส ปฏิปกฺขภาวํ กามปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคมํ ทีเปติฯ กถํ? ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ เอวญฺหิ นิยเม กริยมาเน อิทํ ปญฺญายติ, นูนิมสฺส ฌานสฺส กามา ปฏิปกฺขภูตา, เยสุ สติ อิทํ น ปวตฺตติ อนฺธกาเร สติ ปทีโปภาโส วิย, เตสํ ปริจฺจาเคเนว จสฺส อธิคโม โหติ โอริมตีรปริจฺจาเคน ปาริมตีรสฺเสวฯ ตสฺมา นิยมํ กโรตีติฯ

ตตฺถ สิยา ‘‘กสฺมา ปเนส ปุพฺพปเทเยว วุตฺโต น อุตฺตรปเท, กิํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจาปิ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺยา’’ติ? น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํนิสฺสรณโต หิ ปุพฺพปเท เอว เอส วุตฺโตฯ กามธาตุสมติกฺกมนโต หิ กามราคปฏิปกฺขโต จ อิทํ ฌานํ กามานเมว นิสฺสรณํฯ ยถาห – ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. 72)ฯ อุตฺตรปเทปิ ปน ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ’’ติ (ม. นิ. 1.139) เอตฺถ เอวกาโร อาเนตฺวา วุจฺจติ, เอวํ วตฺตพฺโพฯ น หิ สกฺกา อิโต อญฺเญหิปิ นีวรณสงฺขาเตหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อวิวิจฺจ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํฯ ตสฺมา วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺเจว อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ เอวํ ปททฺวเยปิ เอส ทฏฺฐพฺโพฯ ปททฺวเยปิ จ กิญฺจาปิ วิวิจฺจาติ อิมินา สาธารณวจเนน ตทงฺควิเวกาทโย กายวิเวกาทโย จ สพฺเพปิ วิเวกา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตถาปิ ปุพฺพภาเค กายวิเวกจิตฺตวิเวกวิกฺขมฺภนวิเวกา ทฏฺฐพฺพาฯ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ กายวิเวกจิตฺตวิเวกสมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสรณวิเวกาฯ

กาเมหีติ อิมินา ปน ปเทน เย จ อิธ ‘‘กตเม วตฺถุกามา มนาปิกา รูปา’’ติอาทินา นเยน วตฺถุกามา วุตฺตา, เย จ อิเธว วิภงฺเค ‘‘ฉนฺโท กาโม ราโค กาโม ฉนฺทราโค กาโม สงฺกปฺโป กาโม ราโค กาโม สงฺกปฺปราโค กาโม’’ติ เอวํ กิเลสกามา วุตฺตา, เต สพฺเพปิ สงฺคหิตา อิจฺเจว ทฏฺฐพฺพาฯ เอวญฺหิ สติ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วตฺถุกาเมหิปิ วิวิจฺเจวาติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ เตน กายวิเวโก วุตฺโต โหติฯ

วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ กิเลสกาเมหิ สพฺพากุสเลหิ วา วิวิจฺจาติ อตฺโถ ยุชฺชติฯ เตน จิตฺตวิเวโก วุตฺโต โหติฯ ปุริเมน เจตฺถ วตฺถุกาเมหิ วิเวกวจนโต เอว กามสุขปริจฺจาโค, ทุติเยน กิเลสกาเมหิ วิเวกวจนโต เนกฺขมฺมสุขปริคฺคโห วิภาวิโต โหติ ฯ เอวํ วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกวจนโตเยว จ เอเตสํ ปฐเมน สํกิเลสวตฺถุปฺปหานํ, ทุติเยน สํกิเลสปฺปหานํฯ ปฐเมน โลลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโค, ทุติเยน พาลภาวสฺสฯ

ปฐเมน จ ปโยคสุทฺธิ, ทุติเยน อาสยโปสนํ วิภาวิตํ โหตีติ ญาตพฺพํ ฯ เอส ตาว นโย ‘‘กาเมหี’’ติ เอตฺถ วุตฺตกาเมสุ วตฺถุกามปกฺเข

กิเลสกามปกฺเข ปน ฉนฺโทติ จ ราโคติ จ เอวมาทีหิ อเนกเภโท กามจฺฉนฺโทว ‘‘กาโม’’ติ อธิปฺเปโตฯ โส จ อกุสลปริยาปนฺโนปิ สมาโน ‘‘ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท, กาโม’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค ฌานปฏิปกฺขโต วิสุํ วุตฺโตฯ กิเลสกามตฺตา วา ปุริมปเท วุตฺโต, อกุสลปริยาปนฺนตฺตา ทุติยปเทฯ อเนกเภทโต จสฺส กามโตติ อวตฺวา กาเมหีติ วุตฺตํฯ อญฺเญสมฺปิ จ ธมฺมานํ อกุสลภาเว วิชฺชมาเน ‘‘ตตฺถ กตเม อกุสลา ธมฺมา, กามจฺฉนฺโท’’ติอาทินา นเยน วิภงฺเค (วิภ. 564) อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต นีวรณาเนว วุตฺตานิฯ นีวรณานิ หิ ฌานงฺคปจฺจนีกานิ เตสํ ฌานงฺคาเนว ปฏิปกฺขานิ, วิทฺธํสกานิ วิฆาตกานีติ วุตฺตํ โหติฯ ตถา หิ ‘‘สมาธิ กามจฺฉนฺทสฺส ปฏิปกฺโข, ปีติ พฺยาปาทสฺส, วิตกฺโก ถินมิทฺธสฺส, สุขํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส, วิจาโร วิจิกิจฺฉายา’’ติ เปฏเก วุตฺตํฯ

เอวเมตฺถ วิวิจฺเจว กาเมหีติ อิมินา กามจฺฉนฺทสฺส วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหติ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหีติ อิมินา ปญฺจนฺนมฺปิ นีวรณานํฯ อคฺคหิตคฺคหเณน ปน ปฐเมน กามจฺฉนฺทสฺส, ทุติเยน เสสนีวรณานํฯ ตถา ปฐเมน ตีสุ อกุสลมูเลสุ ปญฺจกามคุณเภทวิสยสฺส โลภสฺส, ทุติเยน อาฆาตวตฺถุเภทาทิวิสยานํ โทสโมหานํฯ โอฆาทีสุ วา ธมฺเมสุ ปฐเมน กาโมฆกามโยคกามาสวกามุปาทานอภิชฺฌากายคนฺถกามราคสํโยชนานํ, ทุติเยน อวเสสโอฆโยคาสวอุปาทานคนฺถสํโยชนานํฯ ปฐเมน จ ตณฺหาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจ, ทุติเยน อวิชฺชาย ตํสมฺปยุตฺตกานญฺจฯ อปิ จ ปฐเมน โลภสมฺปยุตฺตอฏฺฐจิตฺตุปฺปาทานํ, ทุติเยน เสสานํ จตุนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วิกฺขมฺภนวิเวโก วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

เอตฺตาวตา จ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปหานงฺคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สมฺปโยคงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อภินิโรปนลกฺขโณ วิตกฺโก, อารมฺมณานุมชฺชนลกฺขโณ วิจาโรฯ สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิโยเค โอฬาริกฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน จ ฆณฺฑาภิฆาโต วิย เจตโส ปฐมาภินิปาโต วิตกฺโก, สุขุมฏฺเฐน อนุมชฺชนสภาเวน จ ฆณฺฑานุรโว วิย อนุปพนฺโธ วิจาโรฯ วิปฺผารวา เจตฺถ วิตกฺโก ปฐมุปฺปตฺติกาเล ปริปฺผนฺทนภูโต จิตฺตสฺส, อากาเส อุปฺปติตุกามสฺส ปกฺขิโน ปกฺขวิกฺเขโป วิย, ปทุมาภิมุขปาโต วิย จ คนฺธานุพนฺธเจตโส ภมรสฺสฯ สนฺตวุตฺติ วิจาโร นาติปริปฺผนฺทนภาโว จิตฺตสฺส, อากาเส อุปฺปติตสฺส ปกฺขิโน ปกฺขปฺปสารณํ วิย, ปริพฺภมนํ วิย จ ปทุมาภิมุขปติตสฺส ภมรสฺส ปทุมสฺส อุปริภาเคฯ

ทุกนิปาตฏฺฐกถายํ ปน ‘‘อากาเส คจฺฉโต มหาสกุณสฺส อุโภหิ ปกฺเขหิ วาตํ คเหตฺวา ปกฺเข สนฺนิสีทาเปตฺวา คมนํ วิย อารมฺมเณ เจตโส อภินิโรปนภาเวน ปวตฺโต วิตกฺโก, วาตคฺคหณตฺถํ ปกฺเข ผนฺทาปยมานสฺส คมนํ วิย อนุมชฺชนภาเวน ปวตฺโต วิจาโร’’ติ วุตฺตํฯ ตํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติยํ ยุชฺชติฯ โส ปน เนสํ วิเสโส ปฐมทุติยชฺฌาเนสุ ปากโฏ โหติฯ อปิ จ มลคฺคหิตํ กํสภาชนํ เอเกน หตฺเถน ทฬฺหํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน จุณฺณเตลวาลณฺฑุปเกน ปริมชฺชนฺตสฺส ทฬฺหคฺคหณหตฺโถ วิย วิตกฺโกฯ ปริมชฺชนหตฺโถ วิย วิจาโรฯ ตถา กุมฺภการสฺส ทณฺฑปฺปหาเรน จกฺกํ ภมยิตฺวา ภาชนํ กโรนฺตสฺส อุปฺปีฬนหตฺโถ วิย วิตกฺโกฯ อิโต จิโต จ สญฺจรณหตฺโถ วิย วิจาโรฯ ตถา มณฺฑลํ กโรนฺตสฺส มชฺเฌ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ฐิตกณฺฏโก วิย อภินิโรปโน วิตกฺโกฯ พหิ ปริพฺภมนกณฺฏโก วิย อนุมชฺชมาโน วิจาโรฯ อิติ อิมินา จ วิตกฺเกน อิมินา จ วิจาเรน สห วตฺตติ รุกฺโข วิย ปุปฺเผน จ ผเลน จาติ อิทํ ฌานํ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ วุจฺจติฯ

วิเวกชนฺติ เอตฺถ วิวิตฺติ วิเวโก, นีวรณวิคโมติ อตฺโถฯ วิวิตฺโตติ วา วิเวโก, นีวรณวิวิตฺโต ฌานสมฺปยุตฺตธมฺมราสีติ อตฺโถฯ ตสฺมา วิเวกา, ตสฺมิํ วา วิเวเก ชาตนฺติ วิเวกชํฯ ปีติสุขนฺติ เอตฺถ ปิณยตีติ ปีติ, สา สมฺปิยายนลกฺขณาฯ

สา ปเนสา ขุทฺทิกาปีติ , ขณิกาปีติ, โอกฺกนฺติกาปีติ, อุพฺเพคาปีติ, ผรณาปีตีติ ปญฺจวิธา โหติฯ

ตตฺถ ขุทฺทิกาปีติ สรีเร โลมหํสมตฺตเมว กาตุํ สกฺโกติฯ ขณิกาปีติ ขเณ ขเณ วิชฺชุปฺปาทสทิสา โหติฯ โอกฺกนฺติกาปีติ สมุทฺทตีรํ วีจิ วิย, กายํ โอกฺกมิตฺวา โอกฺกมิตฺวา ภิชฺชติฯ อุพฺเพคาปีติ พลวตี โหติ, กายํ อุทฺธคฺคํ กตฺวา อากาเส ลงฺฆาปนปฺปมาณปตฺตาฯ

ผรณาปีติ อติพลวตี โหติฯ ตาย หิ อุปฺปนฺนาย สกลสรีรํ ธมิตฺวา ปูริตวตฺถิ วิย มหตา อุทโกเฆน ปกฺขนฺทปพฺพตกุจฺฉิ วิย จ อนุปริปฺผุฏํ โหติฯ สา ปเนสา ปญฺจวิธา ปีติ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธํ ปสฺสทฺธิํ ปริปูเรติ กายปสฺสทฺธิญฺจ จิตฺตปสฺสทฺธิญฺจ, ปสฺสทฺธิ คพฺภํ คณฺหนฺตี ปริปากํ คจฺฉนฺตี ทุวิธมฺปิ สุขํ ปริปูเรติ กายิกํ เจตสิกญฺจ, สุขํ คพฺภํ คณฺหนฺตํ ปริปากํ คจฺฉนฺตํ ติวิธํ สมาธิํ ปริปูเรติ ขณิกสมาธิํ อุปจารสมาธิํ อปฺปนาสมาธิญฺจาติฯ ตาสุ ยา อปฺปนาสมาธิสฺส มูลํ หุตฺวา วฑฺฒมานา สมาธิสมฺปโยคงฺคตา ผรณาปีติ, อยํ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา ปีตีติฯ

อิตรํ ปน สุขยตีติ สุขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุขนํ วา สุขํ, สุฏฺฐุ วา ขาทติ ขณติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ, โสมนสฺสเวทนาเยตํ นามํฯ ตํ สาตลกฺขณํฯ สนฺเตปิ จ เนสํ กตฺถจิ อวิปฺปโยเค อิฏฺฐารมฺมณปฏิลาภตุฏฺฐิ ปีติ, ปฏิลทฺธรสานุภวนํ สุขํฯ ยตฺถ ปีติ, ตตฺถ สุขํ, ยตฺถ สุขํ, ตตฺถ น นิยมโต ปีติฯ สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตา ปีติ, เวทนากฺขนฺธสงฺคหิตํ สุขํฯ กนฺตารขินฺนสฺส วนนฺโตทกทสฺสนสวเนสุ วิย ปีติ, วนจฺฉายปฺปเวสนอุทกปริโภเคสุ วิย สุขํฯ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สมเย ปากฏภาวโต เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติ อยญฺจ ปีติ อิทญฺจ สุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมิํ วา ฌาเน อตฺถีติ อิทํ ฌานํ ‘‘ปีติสุข’’นฺติ วุจฺจติฯ

อถ วา ปีติ จ สุขญฺจ ปีติสุขํ ธมฺมวินยาทโย วิยฯ วิเวกชํ ปีติสุขํ อสฺส ฌานสฺส, อสฺมิํ วา ฌาเน อตฺถีติ เอวมฺปิ วิเวกชํปีติสุขํฯ

ยเถว หิ ฌานํ, เอวํ ปีติสุขมฺเปตฺถ วิเวกชเมว โหติ, ตญฺจสฺส อตฺถิ, ตสฺมา อโลปสมาสํ กตฺวา เอกปเทเนว ‘‘วิเวกชํปีติสุข’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

ปฐมนฺติ คณนานุปุพฺพตา ปฐมํ, อิทํ ปฐมํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ปฐมํฯ ฌานนฺติ ทุวิธํ ฌานํ อารมฺมณูปนิชฺฌานํ ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจาติฯ ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อุปนิชฺฌายนฺตีติ อารมฺมณูปนิชฺฌานนฺติ สงฺขฺยํ คตาฯ วิปสฺสนามคฺคผลานิ ปน ลกฺขณูปนิชฺฌานํ นามฯ ตตฺถ วิปสฺสนา อนิจฺจาทิลกฺขณสฺส อุปนิชฺฌานโต ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ วิปสฺสนาย กตกิจฺจสฺส มคฺเคน อิชฺฌนโต มคฺโค ลกฺขณูปนิชฺฌานํ, ผลํ ปน นิโรธสจฺจํ ตถลกฺขณํ อุปนิชฺฌายตีติ ลกฺขณูปนิชฺฌานํฯ เตสุ อิธ ปุพฺพภาเค อารมฺมณูปนิชฺฌานํ, โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ ตสฺมา อารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ ปจฺจนีกฌาปนโต จ ฌานนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อุปสมฺปชฺชาติ อุปคนฺตฺวา, ปาปุณิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ อุปสมฺปาทยิตฺวา วา, นิปฺผาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ วิหรตีติ ตทนุรูเปน อิริยาปถวิหาเรน อิริยติ, วุตฺตปฺปการฌานสมงฺคี หุตฺวา อตฺตภาวสฺส อิริยนํ วุตฺติํ อภินิปฺผาเทติฯ

ตํ ปเนตํ ปฐมชฺฌานํ ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ, ทสลกฺขณสมฺปนฺนํฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ นีวรณานํ ปหานวเสน ปญฺจงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพาฯ น หิ เอเตสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ อุปฺปชฺชติฯ เตนสฺเสตานิ ปหานงฺคานีติ วุจฺจนฺติฯ กิญฺจาปิ หิ ฌานกฺขเณ อญฺเญปิ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, ตถาปิ เอตาเนว วิเสเสน ฌานนฺตรายกรานิฯ กามจฺฉนฺเทน หิ นานาวิสยปฺปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ, กามจฺฉนฺทาภิภูตํ วา, ตํ น กามธาตุปฺปหานาย ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติฯ พฺยาปาเทน วา อารมฺมเณ ปฏิหญฺญมานํ น นิรนฺตรํ ปวตฺตติฯ ถินมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมญฺญํ โหติฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติฯ วิจิกิจฺฉาย อุปหตํ ฌานาธิคมสาธิกํ ปฏิปทํ นาโรหติฯ อิติ วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิฯ

ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุปพนฺธติ, เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ปีติ ปีณนํ สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติฯ อถสฺส เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา จ อาธิยติฯ ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพาฯ อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปญฺจสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติฯ เตนสฺส เอตานิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตานีติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺญเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํฯ ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา, ปญฺจงฺคิกํ ตูริยํ, อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ องฺคมตฺตวเสเนว ปญฺจงฺคิกนฺติ วา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํฯ

เอตานิ จ ปญฺจงฺคานิ กิญฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิฯ อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรลกฺขณปฺปตฺตานิ นิปฺผนฺนานิฯ เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน อุปฺปชฺชติฯ วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโนฯ ปีติสุขํ สพฺพาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํ ฯ เตเนวาห – ‘‘นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.226)ฯ จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺฐิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย อารมฺมเณสุ ผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, อยเมเตสํ อิตเรหิ วิเสโสฯ ตตฺถ จิตฺเตกคฺคตา กิญฺจาปิ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ อิมสฺมิํ ปาเฐ น นิทฺทิฏฺฐา, ตถาปิ วิภงฺเค (วิภ. 565) ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตา’’ติ เอวํ วุตฺตตฺตา องฺคเมวฯ เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต, โสเยว เตน วิภงฺเค ปกาสิโตติฯ

ติวิธกลฺยาณํ

ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนติวิธกลฺยาณตาฯ เตสํเยว จ อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ