เมนู

16. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[190] โสฬสเม น เม ทิฏฺโฐติ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโสฯ ตตฺถ อิโต ปุพฺเพติ อิโต สงฺกสฺสนคเร โอตรณโต ปุพฺเพฯ วคฺคุวโทติ สุนฺทรวโทฯ ตุสิตา คณิมาคโตติ ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ อาคตตฺตา ตุสิตา อาคโตฯ คณาจริยตฺตา คณี ฯ สนฺตุฏฺฐฏฺเฐน วา ตุสิตสงฺขาตา เทวโลกา คณิํ อาคโต, ตุสิตานํ วา อรหนฺตานํ คณิํ อาคโตติฯ

อิมินา จกฺขุนาติ อิมินา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปกติมํสจกฺขุนาฯ อิมินา อตฺตภาเวนาติ อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวนฯ ตาวติํสภวเนติ ตาวติํสเทวโลเกฯ ปาริจฺฉตฺตกมูเลติ โกวิฬารรุกฺขสฺส เหฏฺฐาฯ ปณฺฑุกมฺพลสิลายนฺติ รตฺตกมฺพลสทิสปาสาณปิฏฺเฐฯ วสฺสํ วุฏฺโฐติ วุฏฺฐวสฺโสฯ เทวคณปริวุโตติ เทวสงฺเฆน ปริวาริโตฯ โอติณฺโณติ อวติณฺโณฯ อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพติ อญฺญตฺร อิมมฺหา ทสฺสนา ปุพฺเพฯ น ทิฏฺโฐติ อญฺญทา น ทิฏฺฐปุพฺโพฯ

ขตฺติยสฺส วาติ ขตฺติยสฺส วทนฺตสฺส น สุโตฯ พฺราหฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

มธุรวโทติอาทีสุ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ มธุรํ วทตีติ มธุรวโทฯ เปมชนกํ เปมารหํ วทตีติ เปมนียวโทฯ หทยงฺคมจิตฺเต ฐปนโยคฺยํ วทตีติ หทยงฺคมวโทฯ กรวีกสกุณสทฺโท วิย มธุรโฆโส อสฺสาติ กรวีกรุตมญฺชุโฆโสฯ วิสฺสฏฺโฐ จาติ อปลิพุทฺโธ ตตฺถ ตตฺถ อปกฺขลโนฯ วิญฺเญยฺโย จาติ สุวิชาเนยฺโย จฯ มญฺชุ จาติ มธุโร จฯ สวนีโย จาติ กณฺณสุโข จฯ พินฺทุ จาติ ฆโน จฯ อวิสารี จาติ น ปตฺถโฏ จฯ คมฺภีโร จาติ น อุตฺตาโน จฯ นินฺนาทิ จาติ โฆสวนฺโต จฯ อสฺสาติ อสฺส สตฺถุโนฯ พหิทฺธา ปริสายาติ ปริสโต พหิฯ น นิจฺฉรตีติ น นิกฺขมติฯ กิํการณา? เอวรูโป มธุรสทฺโท นิกฺการณา มา วินสฺสตูติฯ พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโตฯ มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ, ภควตาปิ กตกมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตาว สมุฏฺฐาติฯ กรวีโก วิย ภณตีติ กรวีกภาณี, มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถฯ

ตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานํ อติกฺกาเมติฯ อุตฺตาเรตีติ เขมนฺตภูมิํ อุปเนนฺโต ตาเรติฯ

นิตฺตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานโต นิกฺขาเมนฺโต ตาเรติ ปตาเรตีติ ปริคฺคเหตฺวา ตาเรติ, หตฺเถน ปริคฺคเหตฺวา วิย ตาเรตีติ อตฺโถฯ สพฺพมฺเปตํ ตารณุตฺตารณาทิเขมนฺตฏฺฐาเน ฐปนเมวาติ อาห – ‘‘เขมนฺตภูมิํ สมฺปาเปตี’’ติฯ สตฺเตติ เวเนยฺยสตฺเตฯ มหาคหนตาย มหานตฺถตาย ทุนฺนิตฺตริยตาย จ ชาติเยว กนฺตาโร ชาติกนฺตาโร, ตํ ชาติกนฺตารํ

คณสฺส สุสฺสูสตีติ คโณ อสฺส วจนํ สุสฺสูสติ สุณาติ อุปลกฺเขติฯ โสตํ โอทหตีติ โสตุกามตาย โสตํ อวทหติ ปติฏฺฐาเปติฯ อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ ญาตุกามํ จิตฺตํ ปณิทหติฯ คณํ อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวาติ ชนสมูหํ อโกสลฺลสมฺภูตา อกุสลา อุฏฺฐาเปตฺวาฯ กุสเล ปติฏฺฐาเปตีติ โกสลฺลสมฺภูเต กุสเล ฐเปติฯ สงฺฆีติ ราสิวเสน สงฺโฆ อสฺส อตฺถีติ สงฺฆีฯ ปริสวเสน คโณ อสฺส อตฺถีติ คณีฯ คณสฺส อาจริโยติ คณาจริโย

[191] ทุติยคาถาย สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสตีติ สเทวกสฺส โลกสฺส วิย มนุสฺสานมฺปิ ทิสฺสติฯ ยถา วา ทิสฺสตีติ ตจฺฉโต อวิปรีตโต ทิสฺสติฯ จกฺขุมาติ อุตฺตมจกฺขุมาฯ เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอโกฯ รตินฺติ เนกฺขมฺมรติอาทิํฯ

ปติรูปโกติ สุวณฺณปติรูปโก กุณฺฑโลฯ มตฺติกากุณฺฑโลวาติ มตฺติกาย กตกุณฺฑโล วิยฯ โลหฑฺฒมาโสว สุวณฺณฉนฺโนติ สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺโน โลหมาสโก วิยฯ ปริวารฉนฺนาติ ปริวาเรน ฉาทิตาฯ อนฺโต อสุทฺธาติ อพฺภนฺตรโต ราคาทีหิ อปริสุทฺธาฯ พหิ โสภมานาติ จีวราทีหิ พาหิรโต สุนฺทราฯ

อกปฺปิตอิริยาปถา จาติ อสชฺชิตอิริยาปถาฯ ปณิธิสมฺปนฺนาติ ปริปุณฺณปตฺถนาฯ

วิสุทฺธสทฺโทติ ปริสุทฺธกิตฺติสทฺโท, ยถาภูตถุติโฆโสติ อตฺโถฯ คตกิตฺติสทฺทสิโลโกติ กิตฺติสทฺทญฺจ สิโลกญฺจ คเหตฺวา จรณสีโลฯ

กตฺถ วิสุทฺธสทฺโทติ เจ? ‘‘นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จา’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตฏฺฐาเนฯ ตโต จ ภิยฺโยติ ตโต วุตฺตปฺปการโต จ เวเนยฺยวเสน อติเรกตโรปิ ทิสฺสติฯ

สพฺพํ ราคตมนฺติ สกลํ ราคนฺธการํฯ โทสตมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺธกรณนฺติ ปญฺญาโลกนิวารณกรณํฯ อจกฺขุกรณนฺติ ปญฺญาจกฺขุโน อกรณํฯ อญฺญาณกรณนฺติ ญาเณน อชานนกรณํฯ ปญฺญานิโรธิกนฺติ ปญฺญานยนนาสกํฯ วิฆาตปกฺขิกนฺติ ปีฬาโกฏฺฐาสิกํฯ อนิพฺพานสํวตฺตนิกนฺติ อปจฺจยอมตนิพฺพานตฺถาย น สํวตฺตนิกํฯ

สพฺพํ ตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌีติ ตํ สกลํ เตน จตุมคฺคญาณวเสน พุชฺฌิฯ ปฐมมคฺควเสน ชานิ อนุพุชฺฌิฯ ทุติยมคฺควเสน ปุน อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิฯ ตติยมคฺควเสน ปฏิเวธํ ปาปุณิ สมฺพุชฺฌิฯ จตุตฺถมคฺควเสน นิสฺเสสปฏิเวเธน สมฺมาพุชฺฌิฯ อธิคจฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ เอตํ ตยํ ผลวเสน โยเชตพฺพํฯ ปฐมทุติยวเสน ปฏิลภิฯ ตติยวเสน ญาณผสฺเสน ผุสิฯ จตุตฺถวเสน ปจฺจกฺขํ อกาสิฯ อถ วา เอเกกผลสฺส ตโยปิ ลพฺภนฺติ เอวฯ

เนกฺขมฺมรตินฺติ ปพฺพชฺชาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนรติํฯ วิเวกรตินฺติ กายวิเวกาทิมฺหิ อุปฺปนฺนรติํฯ อุปสมรตินฺติ กิเลสวูปสเม รติํฯ สมฺโพธิรตินฺติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนรติํฯ

[192] ตติยคาถาย พหูนมิธ พทฺธานนฺติ อิธ พหูนํ ขตฺติยาทีนํ สิสฺสานํฯ สิสฺสา หิ อาจริยปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา ‘‘พทฺธา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อตฺถิ ปญฺเหน อาคมนฺติ อตฺถิโก ปญฺเหน อาคโตมฺหิ , อตฺถิกานํ วา ปญฺเหน อาคมนํ, ปญฺเหน อตฺถิ อาคมนํ วาติฯ

พุทฺโธติ ปทสฺส อภาเวปิ ตํ พุทฺธนฺติ ปเท โย โส พุทฺโธ, ตํ นิทฺทิสิตุกาเมน ‘‘พุทฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ สยมฺภูติ อุปเทสํ วินา สยเมว ภูโตฯ อนาจริยโกติ สยมฺภูปทสฺส อตฺถวิวรณํฯ โย หิ อาจริยํ วินา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, โส สยมฺภู นาม โหตีติฯ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติอาทิ อนาจริยกภาวสฺส อตฺถปฺปกาสนํฯ อนนุสฺสุเตสูติ อาจริยโต อนนุสฺสุเตสุฯ สามนฺติ สยเมวฯ อภิสมฺพุชฺฌีติ ภุสํ สมฺมา ปฏิวิชฺฌิฯ ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณีติ เตสุ จ สจฺเจสุ สพฺพญฺญุภาวํ ปาปุณิฯ

ยถา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา สพฺพญฺญุโน โหนฺติ , ตถา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตํฯ ‘‘สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต’’ติปิ ปาโฐฯ พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสสุ จ ตถาคตพเลสุ อิสฺสรภาวํ ปาปุณิฯ โย โส เอวํ ภูโต, โส พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย ปณฺณตฺติโก, สพฺพญฺญุตปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก สตฺตวิเสโส พุทฺโธฯ เอตฺตาวตา อตฺถโต พุทฺธวิภาวนา กตา โหติฯ

อิทานิ พฺยญฺชนโต วิภาเวนฺโต ‘‘พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ยถา โลเก อวคนฺตา ‘‘อวคโต’’ติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธฯ ยถา ปณฺณโสสา วาตา ‘‘ปณฺณสุสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธฯ สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเญน อโพธนียโต สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิกสนโต ปทุมมิว วิกสนฏฺเฐน พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติอาทีหิ ฉหิ ปริยาเยหิ จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทาย วิพุทฺโธ ปุริโส วิย สพฺพกิเลสนิทฺทาย วิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ วจนสฺส โกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถฯ ตณฺหาเลปทิฏฺฐิเลปาภาเวน นิรุปเลปสงฺขาเตน สวาสนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนน วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺกิเลโสฯ

เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ ธาตูนํ พุชฺฌนตฺถตฺตา พุชฺฌนตฺถาปิ ธาตุโย คมนตฺถา โหนฺเตว, ตสฺมา เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ เอกายนมคฺโค เจตฺถ –

‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช, อญฺชสํ วฏุมายนํ;

นาวา อุตฺตรเสตู จ, กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม’’ติฯ (จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส 101) –

มคฺคสฺส พหูสุ นาเมสุ อยนนาเมน วุตฺตมคฺคนาเมน วุตฺโตฯ ตสฺมา เอกมคฺคภูโต มคฺโค, น ทฺเวธาปถภูโตติ อตฺโถฯ อถ วา เอเกน อยิตพฺโพ มคฺโคติ เอกายนมคฺโคฯ เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิวิตฺเตนฯ อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถฯ เอเกสํ อยโนติ เอกายโนฯ เอเกสนฺติ เสฏฺฐานํฯ สพฺพสตฺตเสฏฺฐา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา, ตสฺมา เอเกสํ มคฺคภูโต สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อยนภูโต มคฺโคติ วุตฺตํ โหติฯ อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ เอกสฺมิํ อยโน มคฺโคติ เอกายนมคฺโคฯ เอกสฺมิํเยว พุทฺธสาสเน ปวตฺตมาโน มคฺโค, น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติฯ อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโนฯ ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ เอกนิพฺพานคมนมคฺโคติ อตฺโถฯ

เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธติ น ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ, กินฺตุ สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติฯ อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภตฺตา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ ปริยายวจนเมตํฯ ตตฺถ ยถา ‘‘นีลรตฺตคุณโยคา นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคา ‘‘พุทฺโธ’’ติ ญาเปตุํ วุตฺตํฯ

ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ ‘‘อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺญตฺตี’’ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ มิตฺตา สหายาฯ อมจฺจา ภจฺจาฯ ญาตี ปิตุปกฺขิกาฯ สาโลหิตา มาตุปกฺขิกาฯ สมณา ปพฺพชฺชุปคตาฯ พฺราหฺมณา โภวาทิโน, สมิตปาปพาหิตปาปา วาฯ เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จฯ วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตผลํ, ตสฺมิํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ นามํฯ สพฺพญฺญุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผโลทเย สิทฺธํ โหติฯ ตสฺมา สพฺพญฺญุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติฯ ตํ เนมิตฺติกมฺปิ นามํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตาน’’นฺติฯ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาเภน สหฯ

สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺญตฺติฯ ยทิทํ พุทฺโธติ ปญฺญตฺติฯ อยํ พฺยญฺชนโต พุทฺธวิภาวนาฯ อิโต ปรํ วหสฺเสตํ ภารนฺติ ปริโยสานํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติฯ

[193] จตุตฺถคาถาย วิชิคุจฺฉโตติ ชาติอาทีหิ อฏฺฏียโตฯ ริตฺตมาสนนฺติ วิวิตฺตํ มญฺจปีฐํฯ ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติ ปพฺพตคุหาสุ วา ริตฺตมาสนํ ภชโตติ สมฺพนฺธิตพฺพํฯ

ชาติยา วิชิคุจฺฉโตติ ชาติํ วิชิคุจฺฉโตฯ ชรายฯ พฺยาธินาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ภชโตติ เอวมาทีสุ ภชโตติ ภชนฺตสฺสฯ เสวโตติ เสวนฺตสฺสฯ นิเสวโตติ สมฺมา เสวนฺตสฺส สํเสวโตติ ปุนปฺปุนํ เสวนฺตสฺสฯ ปฏิเสวโตติ อุปคนฺตฺวา เสวนฺตสฺสฯ ปพฺพตปพฺภาราติ ปพฺพตกุจฺฉิโยฯ

[194] ปญฺจมคาถาย อุจฺจาวเจสูติ หีนปณีเตสุฯ สยเนสูติ วิหาราทีสุ เสนาสเนสุฯ กีวนฺโต ตตฺถ เภรวาติ กิตฺตกา ตตฺถ ภยการณาฯ ‘‘กุวนฺโต’’ติปิ ปาโฐ, กูชนฺโตติ จสฺส อตฺโถฯ

กุวนฺโตติ สทฺทายนฺโตฯ กูชนฺโตติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺโตฯ นทนฺโตติ อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺโตฯ สทฺทํ กโรนฺโตติ วาจํ ภาสนฺโตฯ กตีติ ปุจฺฉาฯ กิตฺตกาติ ปมาณปุจฺฉาฯ กีวตกาติ ปริจฺเฉทปุจฺฉาฯ กีวพหุกาติ ปมาณปริจฺเฉทปุจฺฉาฯ เต เภรวาติ เอเต ภยชนนุปทฺทวา ภยารมฺมณาฯ กีวพหุกาติ ปุจฺฉิเต อารมฺมเณ ทสฺเสตุํ ‘‘สีหา พฺยคฺฆา ทีปี’’ติอาทีหิ วิสฺสชฺเชติฯ

[195] ฉฏฺฐคาถาย กติ ปริสฺสยาติ กิตฺตกา อุปทฺทวาฯ อคตํ ทิสนฺติ นิพฺพานํฯ ตญฺหิ อคตปุพฺพตฺตา อคตํ, นิทฺทิสิตพฺพโต ทิสา จาติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อคตํ ทิส’’นฺติฯ อมตํ ทิส’’นฺติปิ ปาโฐฯ อภิสมฺภเวติ อภิสมฺภเวยฺยฯ ปนฺตมฺหีติ ปริยนฺเตฯ

อคตปุพฺพา สา ทิสาติ ยา ทิสา สุปินนฺเตนปิ น คตปุพฺพาฯ น สา ทิสา คตปุพฺพาติ เอสา ทิสา วุตฺตนเยน น คตปุพฺพาฯ อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาติ อเนน ทีฆกาเลนฯ

สมติตฺติกนฺติ อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ ปาเปตฺวา สมภริตํฯ อนวเสกนฺติ อนวสิญฺจนกํ อปริสิญฺจนกํ กตฺวาฯ เตลปตฺตนฺติ ปกฺขิตฺตเตลํ เตลปตฺตํฯ ปริหเรยฺยาติ หเรยฺย อาทาย คจฺเฉยฺยฯ เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเขติ ตํ เตลภริตํ ปตฺตํ วิย อตฺตโน จิตฺตํ กายคตาย สติยา โคจเร เจว สมฺปยุตฺตสติยา จาติ อุภินฺนํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ยถา มุหุตฺตมฺปิ พหิทฺธา โคจเร น วิกฺขิปติ, ตถา ปณฺฑิโต โยคาวจโร รกฺเขยฺย โคปเยยฺยฯ กิํการณา? เอตสฺส หิ –

‘‘ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน, ยตฺถกามนิปาติโน;

จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ, จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ’’ฯ (ธ. ป. 35);

ตสฺมา

‘‘สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ, ยตฺถกามนิปาตินํ;

จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี, จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ’’ฯ (ธ. ป. 36);

อิทญฺหิ –

‘‘ทูรงฺคมํ เอกจรํ, อสรีรํ คุหาสยํ;

เย จิตฺตํ สํยเมสฺสนฺติ, โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา’’ฯ (ธ. ป. 37);

อิตรสฺส ปน –

‘‘อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส , สทฺธมฺมํ อวิชานโต;

ปริปฺลวปสาทสฺส, ปญฺญา น ปริปูรติ’’ฯ (ธ. ป. 38);

ถิรกมฺมฏฺฐานสหายสฺส ปน –

‘‘อนวสฺสุตจิตฺตสฺส, อนนฺวาหตเจตโส;

ปุญฺญปาปปหีนสฺส, นตฺถิ ชาครโต ภยํ’’ฯ (ธ. ป. 39);

ตสฺมา เอตํ –

‘‘ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ, ทูรกฺขํ ทุนฺนิวารยํ;

อุชุํ กโรติ เมธาวี, อุสุกาโรว เตชนํ’’ฯ (ธ. ป. 33);

เอวํ อุชุํ กโรนฺโต สจิตฺตมนุรกฺเขฯ

ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพนฺติ อิมสฺมิํ กายคตาสติกมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ อารภิตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํ ทิสํ ปตฺเถนฺโต วุตฺตนเยน สกํ จิตฺตํ รกฺเขยฺยาติ อตฺโถฯ กา ปเนสา ทิสา นาม –

‘‘มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา, อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา;

ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา, มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตราฯ

‘‘ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา, อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา;

เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย, อลมตฺโต กุเล คิหี’’ติฯ (ที. นิ. 3.273) –

เอตฺถ ตาว มาตาปิตาทโย ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตาฯ

‘‘ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส, อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย;

กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา, ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณ’’นฺติฯ (ชา. 1.16.104) –

เอตฺถ ปุรตฺถิมาทิเภทา ทิสาว ‘‘ทิสา’’ติ วุตฺตาฯ

‘‘อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา, อวฺหายิกา ตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ;

เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ, ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี’’ติ ฯ (ชา. 1.6.9) –

เอตฺถ นิพฺพานํ ‘‘ทิส’’นฺติ วุตฺตํฯ อิธาปิ ตเทว อธิปฺเปตํฯ ตณฺหกฺขยํ วิราคนฺติอาทีหิ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ ตสฺมา ‘‘ทิสา’’ติ วุจฺจติฯ อนมตคฺเค ปน สํสาเร เกนจิ พาลปุถุชฺชเนน สุปิเนนปิ อคตปุพฺพตาย ‘‘อคตปุพฺพา ทิสา นามา’’ติ วุจฺจติฯ ตํ ปตฺถยนฺเตน กายคตาสติยา โยโค กรณีโยติฯ วชโตติอาทีสุ เอตฺถ มคฺคุปฺปาทโต สมีปํ วชโตฯ ฐิติกฺขเณ คจฺฉโตฯ ผโลทยโต อติกฺกมโต

อนฺเตติ อนฺตมฺหิ ฐิเตฯ ปนฺเตติ วนคหนคมฺภีเร ฐิเตฯ ปริยนฺเตติ ทูรภาเวน ปริยนฺเต ฐิเตฯ เสลนฺเตติ ปพฺพตานํ อนฺเตฯ วนนฺเตติ วนฆฏานํ อนฺเตฯ นทนฺเตติ นทีนํ อนฺเตฯ อุทกนฺเตติ อุทกานํ ปริยนฺเตฯ ยตฺถ น กสียติ น วปียตีติ ยสฺมิํ กสนญฺจ วปนญฺจ น กรียติฯ

ชนนฺตํ อติกฺกมิตฺวา ฐิเตฯ มนุสฺสานํ อนุปจาเรติ กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อนุปจริตพฺเพ เสนาสเนฯ

[196] สตฺตมคาถาย กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติ กิทิสานิ ตสฺส วจนานิ อสฺสุฯ

มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก วจีปโยโค กายปโยโค วาฯ วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ อปโร นโย – มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํฯ ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโชฯ อปิ จ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย ‘‘นตฺถี’’ติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโชฯ ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปิํ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน ‘‘อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเญ สนฺทตี’’ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํเยว ปน ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโชฯ

ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติฯ เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกวฯ โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺฐพฺโพฯ ตาย เจ กิริยาย ปโร ตมตฺถํ ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺฐาปิกา เจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติฯ

สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาทีฯ สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถฯ โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริกตาย สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา น โส สจฺจสนฺโธฯ อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธฯ

เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถฯ

เอโก ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุ วิย อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ โหติฯ เอโก ปาสาณเลขา วิย อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีสํ ฉินฺทนฺเตปิ ทฺเวกถา น กเถติฯ อยํ วุจฺจติ เถโตฯ

ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺโพ, สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถฯ เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ, ‘‘อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ เอโก ปจฺจยิโก โหติ, ‘‘อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว อิท’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโกฯ อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถฯ

ปิสุณํ วาจํ ปหายาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณวาจาฯ ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา, เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา, อยํ ผรุสวาจาฯ เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโปฯ เตสํ มูลภูตาปิ เจตนา ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว อิธ อธิปฺเปตาติฯ

ตตฺถ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณวาจาฯ สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาฯ

ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ – ภินฺทิตพฺโพ ปโร, ‘‘อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตี’’ติ เภทปุเรกฺขารตา วา, ‘‘อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก’’ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติฯ

อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโตติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทายฯ ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตาฯ

อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา, ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถฯ

สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม, ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมคฺคราโม’’ติปิ ปาฬิ, อยเมวตฺโถฯ สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺญตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติฯ

ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจาฯ มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติฯ มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ ‘‘โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู’’ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติฯ อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ ‘‘กิํ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน’’ติฯ อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺติํ อิจฺฉนฺติฯ ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติฯ น หิ มาราเปตุกามสฺส ‘‘อิมํ สุขํ สยาเปถา’’ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตาฯ ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชาฯ ตสฺสา ตโย สมฺภารา – อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนาติฯ

เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถฯ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ (อุทา. 65; เปฏโก. 25) เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิยฯ กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติฯ อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนิยาฯ หทยํ คจฺฉติ อปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมาฯ คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรีฯ ปุเร สํวทฺธนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรีฯ ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถฯ นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติฯ

เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตาฯ กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา

อนตฺถวิญฺญาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโปฯ โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโชฯ ตสฺส ทฺเว สมฺภารา – ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถา ปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจฯ

กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถฯ ภูตํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาทีฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที ฯ นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาทีฯ สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาทีฯ นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส, นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถฯ กาเลนาติ เอวรูปิํ ภาสมาโนปิ จ ‘‘อหํ นิธานวติํ วาจํ ภาสิสฺสามี’’ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเปกฺขิตฺวาว ภาสตีติ อตฺโถฯ สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถฯ ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถฯ อตฺถสํหิตนฺติ อเนเกหิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํฯ ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สหิตตฺตา อตฺถสํหิตํ วาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติฯ

จตูหิ วจีสุจริเตหีติ ‘‘มุสาวาทํ ปหายา’’ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ จตูหิ วาจาหิ ยุตฺเตหิ สุฏฺฐุ จริเตหิฯ สมนฺนาคโตติ อปริหีโนฯ จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสตีติ อปฺปิยาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํ ปริหีนํ วาจํ ภาสติฯ

อตฺถิ อโคจโรติ กิญฺจาปิ เถโร สมณาจารํ สมณโคจรํ กเถตุกาโม ‘‘อตฺถิ อโคจโร, อตฺถิ โคจโร’’ติ ปทํ อุทฺธริ, ยถา ปน มคฺคกุสโล ปุริโส มคฺคํ อาจิกฺขนฺโต ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ ปฐมํ มุญฺจิตพฺพํ สภยมคฺคํ อุปฺปถมคฺคํ อาจิกฺขติ, ปจฺฉา คเหตพฺพํ เขมมคฺคํ อุชุมคฺคํ, เอวเมว มคฺคกุสลปุริสสทิโส ธมฺมเสนาปติ ปฐมํ ปหาตพฺพํ พุทฺธปฏิกุฏฺฐํ อโคจรํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา โคจรํ อาจิกฺขิตุกาโม ‘‘กตโม อโคจโร’’ติอาทิมาหฯ ปุริเสน หิ อาจิกฺขิตมคฺโค สมฺปชฺเชยฺย วา น วา, ตถาคเตน อาจิกฺขิตมคฺโค อปณฺณโก อินฺทวิสฺสฏฺฐํ วชิรํ วิย อวิรชฺฌนโก นิพฺพานนครํเยว สโมสรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ติสฺส ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา’’ติ (สํ. นิ. 3.84)ฯ

ยสฺมา วา สสีสํ นฺหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส ปุริสสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค สมฺปนฺนรูโป โหติ, ตสฺมา เสทมลชลฺลิกํ วิย ปหาตพฺพํ ปฐมํ อโคจรํ อาจิกฺขิตฺวา ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปจฺฉา โคจรํ อาจิกฺขิตุกาโมปิ ‘‘กตโม อโคจโร’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานํฯ อยุตฺตฏฺฐานํ อโคจโรฯ เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตพฺพฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย เยน เกนจิเทว สุลภชฺฌาจารตา มิตฺตสนฺถวสิเนหวเสน อุปสงฺกมนฺโต เวสิยาโคจโร นาม โหติฯ ตสฺมา เอวํ อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติฯ กิํการณา? อารกฺขวิปตฺติโตฯ เอวํ อุปสงฺกมนฺตสฺส หิ จิรรกฺขิตโคปิโตปิ สมณธมฺโม กติปาเหเนว นสฺสติฯ สเจปิ น นสฺสติ, ครหํ ลภติฯ ทกฺขิณาวเสน ปน อุปสงฺกมนฺเตน สติํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํฯ

วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา วา ปวุฏฺฐปติกา วาฯ ถุลฺลกุมาริโยติ มหลฺลิกา อนิพฺพิทฺธกุมาริโยฯ ปณฺฑกาติ โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา นปุํสกาฯ เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปสงฺกมเน อาทีนโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ภิกฺขุนีสุปิ เอเสว นโยฯ อปิ จ ภิกฺขู นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา โหนฺติ, ตถา ภิกฺขุนิโยฯ เต อญฺญมญฺญํ สนฺถววเสน กติปาเหเนว รกฺขิตโคปิตสมณธมฺมํ นาเสนฺติฯ คิลานปุจฺฉเกน ปน คนฺตุํ วฏฺฏติฯ ภิกฺขุนา ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชนตฺถายปิ โอวาททานตฺถายปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ

ปานาคารนฺติ สุราปานฆรํ, ตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกเรหิ สุราโสณฺเฑหิ อวิวิตฺตํ โหติฯ ตตฺถ เตหิ สทฺธิํ สหโสณฺฑวเสน อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ, พฺรหฺมจริยนฺตราโย โหติฯ สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโนติ อภิสิตฺตา วา โหนฺตุ อนภิสิตฺตา วา, เย รชฺชมนุสาสนฺติฯ ราชมหามตฺตาติ ราชูนํ อิสฺสริยสทิสาย มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตาฯ ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา พาหิรปริพฺพาชกาฯ ติตฺถิยสาวกาติ ภตฺติวเสน เตสํ ปจฺจยทายกา, เอเตหิ สทฺธิํ สํสคฺคชาโต โหตีติ อตฺโถฯ

อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ อนนุโลมิกสํสคฺโค นาม ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนนุโลโม ปจฺจนีกสํสคฺโคฯ เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ ปญฺญตฺติวีติกฺกมํ สลฺเลขปริหานิญฺจ ปาปุณาติฯ เสยฺยถิทํ? ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธิํ สหโสกิตา สหนนฺทิตา สมสุขทุกฺขตา อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โยคํ อาปชฺชนตา ติตฺถิยติตฺถิยสาวเกหิ สทฺธิํ เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารตา เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารภาวาวโห วา สิเนหพหุมานสนฺถโวฯ ตตฺถ ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธิํ สํสคฺโค พฺรหฺมจริยนฺตรายกโร, อิตเรหิ ติตฺถิยสาวเกหิ เตสํ ลทฺธิคฺคหณํ ฯ เตสํ ปน วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน ลทฺธิํ คณฺหาเปตุํ สมตฺเถน อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติฯ

อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยานิ วา ปน ตานิ กุลานี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อสฺสทฺธานีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิฯ ตานิ ‘‘พุทฺโธ สพฺพญฺญู, ธมฺโม นิยฺยานิโก, สงฺโฆ สุปฺปฏิปนฺโน’’ติ น สทฺทหนฺติฯ อปฺปสนฺนานีติ จิตฺตํ ปสนฺนํ อนาวิลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติฯ อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสกานิ เจว ปริภาสกานิ จฯ ‘‘โจโรสิ, พาโลสิ, มูฬฺโหสิ, โอฏฺโฐสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ, อาปายิโกสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขา’’ติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติฯ ‘‘โหตุ, อิทานิ ตํ ปหริสฺสาม, พนฺธิสฺสาม, วธิสฺสามา’’ติ เอวํ ภยทสฺสเนน ปริภาสนฺติ จาติ อตฺโถฯ

อนตฺถกามานีติ อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ, อนตฺถเมว อิจฺฉนฺติฯ อหิตกามานีติ อหิตเมว อิจฺฉนฺติ, หิตํ น อิจฺฉนฺติฯ อผาสุกามานีติ ผาสุกํ น อิจฺฉนฺติ, อผาสุกเมว อิจฺฉนฺติฯ อโยคกฺเขมกามานีติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ น อิจฺฉนฺติ, สภยเมว อิจฺฉนฺติฯ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณราปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ สิกฺขมานาสามเณริโยปิฯ สพฺเพสมฺปิ หิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตานญฺเจว สรณคตานญฺจ จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ตานิ อนตฺถกามานิเยวฯ ตถารูปานิ กุลานีติ เอวรูปานิ ขตฺติยกุลาทีนิ กุลานิฯ เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติฯ ภชตีติ อุปสงฺกมติฯ ปยิรุปาสตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ เวสิยาทิโคจรสฺส เวสิยาทิโก ราชาทิสํสฏฺฐสฺส ราชาทิโก อสฺสทฺธกุลาทิเสวกสฺส อสฺสทฺธกุลาทิโก จาติ ติปฺปกาโรปิ อยุตฺตโคจโร ‘‘อโคจโร’’ติ เวทิตพฺโพฯ

ตสฺส อิมินาปิ ปริยาเยน อโคจรตา เวทิตพฺพา – เวสิยาทิโก ตาว ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโร เวทิตพฺโพฯ ยถาห – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา’’ติ ฯ ราชาทิโก ฌานานุโยคสฺส อนุปนิสฺสยโต ลาภสกฺการาสนิจกฺกนิปฺผาทนโต ทิฏฺฐิวิปตฺติเหตุโต จ, อสฺสทฺธกุลาทิโก สทฺธาหานิจิตฺตปโทสาวหนโต อโคจโรฯ

อนฺตรฆรปฺปเวสาทิโก จ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหาทิโก จ สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา วิสูกทสฺสนานุโยโค จ ปญฺจ กามคุณา จาติ จตุพฺพิโธปิ ปน กิเลสุปฺปตฺติวเสน อโคจโรติ เวทิตพฺโพฯ

มา ภิกฺขเว อโคจเร จรถาติ จริตุํ อยุตฺตฏฺฐาเน มา จรถฯ ปรวิสเยติ สตฺตุวิสเยฯ อโคจเร ภิกฺขเว จรตนฺติ อยุตฺตฏฺฐาเน จรนฺตานํฯ ‘‘จร’’นฺติปิ ปาโฐฯ ลจฺฉตีติ ลภิสฺสติ ปสฺสิสฺสติฯ มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ มจฺจุมาโรปิฯ โอตารนฺติ รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํฯ

โคจรนิทฺเทเส น เวสิยาโคจโร โหตีติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิฯ

อยํ ปน วิเสโส – จตฺตาโร สติปฏฺฐานา โคจโรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺฐานวเสน จตุสติปฏฺฐานา โคจโรฯ สเกติ อตฺตโน สนฺตเกฯ เปตฺติเก วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเยฯ

อารทฺธวีริยสฺสาติ สมฺมาอุปฏฺฐิตจตุสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตสฺสฯ ถามคตสฺสาติ พลปฺปตฺตสฺสฯ ทฬฺหปรกฺกมสฺสาติ ถิรวีริยสฺสฯ ยสฺสตฺถาย เปสิโตติ เยน อรหตฺตตฺถาย อตฺตภาโว ปริจฺจตฺโตฯ อตฺตตฺเถ จาติ อตฺตโน อตฺเถ อรหตฺตผเล จฯ ญาเย จาติ อริเย อฏฺฐงฺคิเก มคฺเค จฯ ลกฺขเณ จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวเธ จฯ การเณ จาติ เหตุมฺหิ จฯ ฐานาฐาเน จาติ ฐาเน จ อฏฺฐาเน จ, การณาการเณ จาติ อตฺโถฯ อิทานิ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติอาทิมาหฯ

[197] อฏฺฐมคาถาย เอโกทิ นิปโกติ เอกคฺคจิตฺโต ปณฺฑิโตฯ

ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมตีติ สุวณฺณสฺส ถูลํ ชลฺลํ อคฺคิสํโยเคน นีหรติฯ สนฺธมตีติ สมฺมา นีหรติฯ นิทฺธมตีติ อปุนภวปฺปตฺติกํ กตฺวา นีหรติฯ ‘‘ฌาเปตี’’ติ เกจิ วทนฺติฯ มชฺฌิมกมฺปีติ ตโต สุขุมตรมฺปิฯ สุขุมกมฺปีติ อติสุขุมตรมฺปิฯ เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมตีติ กายทุจฺจริตาทิเก ถูลกิเลเส วีริยาตเปน นีหรติฯ มชฺฌิมเกปิ กิเลเสติ กามวิตกฺกาทิเก โอฬาริกสุขุมานํ มชฺฌิมเกปิฯ สุขุมเกปีติ ญาติวิตกฺกาทิเก อติสณฺหเกปิ กิเลเสฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิํ ธมตีติ สห วิปสฺสนาย มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา วิปรีตสงฺขาตํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ นีหรติฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[198] เอวํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ตีหิ คาถาหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา ปญฺจหิ คาถาหิ ปญฺจสตานํ สิสฺสานมตฺถาย จ เสนาสนโคจรสีลวตาทีนิ ปุจฺฉิโต ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ‘‘วิชิคุจฺฉมานสฺสา’’ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนมารทฺธํฯ

ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาวตฺโถ – ชาติอาทีหิ ชิคุจฺฉมานสฺส ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว สมฺโพธิกามสฺส สาริปุตฺต ภิกฺขุโน ยทิทํ ผาสุ โย ผาสุวิหาโร ยถานุธมฺมํ โย จ อนุธมฺโม, ตํ เต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต วเทยฺย, เอวํ วทามีติฯ ยํ ผาสุวิหารนฺติ ยํ สุขวิหารํฯ อสปฺปายรูปทสฺสเนนาติ อิตฺถิรูปาทิสมณาสปฺปายรูปทสฺสเนนฯ ตํ โพธิํ พุชฺฌิตุกามสฺสาติ ตํ จตุมคฺคญาณสงฺขาตํ โพธิํ พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺตสฺสฯ อนุพุชฺฌิตุกามสฺสาติ อนุรูปาย ปฏิปตฺติยา พุชฺฌิตุกามสฺสฯ ปฏิวิชฺฌิตุกามสฺสาติ อภิมุเข กตฺวา นิพฺพิชฺฌิตุกามสฺสฯ สมฺพุชฺฌิตุกามสฺสาติ ปหีนกิเลเส อปจฺจาคมนวเสน สมฺมา พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺตสฺสฯ อธิคนฺตุกามสฺสาติ ปาปุณิตุกามสฺสฯ สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย ปตฺตุกามสฺสฯ อถ วา พุชฺฌิตุกามสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคญาณํ ญาตุกามสฺสฯ อนุพุชฺฌิตุกามสฺสาติ สกทาคามิมคฺคญาณํ ปุน ญาตุกามสฺสฯ ปฏิวิชฺฌิตุกามสฺสาติ อนาคามิมคฺคญาณํ ปฏิเวธวเสน ญาตุกามสฺสฯ สมฺพุชฺฌิตุกามสฺสาติ อรหตฺตมคฺคญาณํ สมฺมา ญาตุกามสฺสฯ อธิคนฺตุกามสฺสาติ จตุพฺพิธมฺปิ อธิคนฺตุกามสฺสฯ ผสฺสิตุกามสฺสาติ ญาณผุสนาย ผุสิตุกามสฺสฯ สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ ปจฺจเวกฺขณาย ปจฺจกฺขํ กตฺตุกามสฺสฯ

จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปุริมโกฏฺฐาเส อุปฺปนฺนอุทยพฺพยาทิวิปสฺสนาญาณานิฯ

[199] ทุติยคาถาย สปริยนฺตจารีติ สีลาทีสุ จตูสุ ปริยนฺเตสุ จรมาโนฯ ฑํสาธิปาตานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกานญฺจ เสสมกฺขิกานญฺจฯ เต หิ ตโต ตโต อธิปติตฺวา ขาทนฺติ, ตสฺมา ‘‘อธิปาตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ มนุสฺสผสฺสานนฺติ โจราทิผสฺสานํฯ

จตฺตาโร ปริยนฺตาติ จตฺตาโร มริยาทา ปริจฺเฉทาฯ อนฺโตปูติภาวํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ อพฺภนฺตเร กุจฺฉิตภาวํ สีลวิรหิตภาวํ โอโลกยมาโนฯ อนฺโต สีลสํวรปริยนฺเต จรตีติ สีลสํวรปริจฺเฉทพฺภนฺตเร จรติ วิจรติฯ มริยาทํ น ภินฺทตีติ สีลมริยาทํ สีลปริจฺเฉทํ น โกเปติฯ

อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ อาทิตฺตเทสนํ (มหาว. 54; สํ. นิ. 3.61; 4.28) โอโลเกนฺโตฯ

อกฺขพฺภญฺชนวณปฏิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ สากฏิกสฺส อกฺขพฺภญฺชนอุปมญฺจ, กุฏฺฐพฺยาธิโน วณานํ ปฏิจฺฉาทนเตลปิโลติกอุปมญฺจ, กนฺตารปฏิปนฺนานํ ชายมฺปติกานํ ปุตฺตมํสขาทนอุปมญฺจ (สํ. นิ. 2.63; มิ. ป. 6.1.2) โอโลเกนฺโตฯ ภทฺเทกรตฺตวิหารํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ –

‘‘อตีตํ นานฺวาคเมยฺย, นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ;

ตํ เว ‘ภทฺเทกรตฺโต’ติ, สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี’’ติฯ (ม. นิ. 3.280; เนตฺติ. 103) –

เอวํ วุตฺตํ ภทฺเทกรตฺตวิหารํ โอโลเกนฺโตฯ ตา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ขาทนฺตีติ นิปฺปติตฺวา นิปฺปติตฺวา ขาทนฺติฯ

[200] ตติยคาถาย ปรธมฺมิกา นาม สตฺตสหธมฺมิกวชฺชา สพฺเพปิ เต พาหิรกาฯ กุสลานุเอสีติ กุสลธมฺเม อนฺเวสมาโนฯ

สตฺต สหธมฺมิเก ฐเปตฺวาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานาสามเณรสามเณรีอุปาสกอุปาสิกาโย วชฺเชตฺวาฯ อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสมฺโภตพฺพานีติ อปรานิปิ มทฺทิตพฺพานิ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติฯ

[201] จตุตฺถคาถาย อาตงฺกผสฺเสนาติ โรคผสฺเสนฯ สีตํ อถุณฺหนฺติ สีตญฺจ อุณฺหญฺจฯ โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธาติ โส เตหิ อาตงฺกาทีหิ อเนเกหิ อากาเรหิ ผุฏฺโฐ สมาโนฯ อโนโกติ อภิสงฺขารวิญฺญาณาทีนํ อโนกาสภูโตฯ อพฺภนฺตรธาตุปโกปวเสน วาติ สรีรพฺภนฺตเร อาโปธาตุกฺโขภวเสน วา อญฺญธาตุกฺโขภวเสน วาฯ อุณฺหนฺติ สรีรพฺภนฺตเร เตโชธาตุกฺโขภวเสน อุณฺหํ ภวติฯ อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณสฺสาติ กุสลากุสลเจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺสฯ โอกาสํ น กโรตีติ อวกาสํ ปติฏฺฐํ น กโรติฯ อวตฺถิตสมาทาโนติ โอตริตฺวา คาหโกฯ

[202] เอวํ ‘‘ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต’’ติอาทีหิ ตีหิ คาถาหิ ปุฏฺฐมตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย’’ติอาทินา นเยน ปุฏฺฐํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘เถยฺยํ น กาเร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผสฺเสติ ผุเสยฺยฯ ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติ ยํ จิตฺตสฺส อาวิลตฺตํ วิชาเนยฺย, ตํ สพฺพํ ‘‘กณฺหสฺส ปกฺโข’’ติ วิโนทเยยฺยฯ

อทินฺนาทานํ ปหายาติ เอตฺถ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสํหรณํ, เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ; ตสฺมิํ ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํฯ ตํ หีเน ปรสฺส สนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํฯ กสฺมา? วตฺถุปณีตตายฯ วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ มหาสาวชฺชํ, ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมิํ อปฺปสาวชฺชํฯ

ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ – ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา, เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติฯ ปหายาติ อิมํ อทินฺนาทานเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวาฯ ปฏิวิรโตติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตวฯ ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายีฯ จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขีฯ เถเนตีติ เถโน, น เถเนน อเถเนนฯ อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตนฯ อตฺตนาติ อตฺตภาเวน, อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิโต ปรํ วุตฺตนยเมวฯ

เมตฺตายนวเสน เมตฺติฯ เมตฺตากาโร เมตฺตายนาฯ เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน จิตฺตสฺส ภาโว เมตฺตายิตตฺตํฯ อนุทยตีติ อนุทยา, รกฺขตีติ อตฺโถฯ อนุทยากาโร อนุทยนาฯ อนุทยิตสฺส ภาโว อนุทยิตตฺตํฯ หิตสฺส เอสนวเสน หิเตสิตาฯ อนุกมฺปนวเสน อนุกมฺปาฯ สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตาว เมตฺตา วุตฺตาฯ วิปุเลนาติ เอตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพาฯ ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํฯ ปคุณวเสน อปฺปมาณํฯ สตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํฯ พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํฯ โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺชํ, นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อาวิลนฺติ อปฺปสนฺนํฯ ลุฬิตนฺติ กลลํฯ เอริตนฺติ อสนฺนิฏฺฐานํฯ ฆฏฺฏิตนฺติ อารมฺมเณน ฆฏฺฏนมาปาทิตํฯ จลิตนฺติ กมฺปมานํฯ ภนฺตนฺติ วิพฺภนฺตํฯ อวูปสนฺตนฺติ อนิพฺพุตํฯ

โย โส มาโรติ เอวมาทีสุ มหาชนํ อนตฺเถ นิโยเชตฺวา มาเรตีติ มาโรฯ กณฺหกมฺมตฺตา กณฺโหฯ กามาวจริสฺสรตฺตา อธิปติฯ มรณํ ปาปนโต อนฺตคูฯ มุญฺจิตุํ อปฺปทานฏฺเฐน นมุจิฯ มารสฺส พฬิสนฺติ มารพฬิสํฯ วฏฺฏสนฺนิสฺสิตฏฺเฐน มารสฺส อามิสนฺติ มารามิสํฯ วสวตฺตนฏฺเฐน มารสฺส วิสโยติ มารวิสโยฯ โคจรฏฺเฐน มารสฺส นิวาโสติ มารนิวาโส ฯ กามจารํ จรฏฺเฐน มารสฺส โคจโรติ มารโคจโรฯ ทุปฺปมุญฺจนฏฺเฐน มารสฺส พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํฯ ทุกฺขุทฺทโยติ ทุกฺขพนฺธโนฯ

[203] มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐติ เตสํ โกธาติมานานํ ยํ อวิชฺชาทิกํ มูลํ, ตมฺปิ ปลิขณิตฺวา ติฏฺเฐยฺยฯ อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยาติ เอตํ ปิยาปิยํ อภิภวนฺโต เอกํเสเนว อภิภเวยฺย, น ตตฺถ สิถิลํ ปรกฺกเมยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

อวิชฺชา มูลนฺติอาทโย อวิชฺชา โกธสฺส อุปนิสฺสยสหชาตาทิวเสน มูลํ โหติฯ อนุปายมนสิกาโร จ อสฺมิมาโน จ อิเม ทฺเว อุปนิสฺสยวเสเนวฯ อหิริกอโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจา อิเม ตโย อุปนิสฺสยสหชาตาทิวเสน มูลานิ โหนฺติ, ตถา อติมานสฺสาปิฯ

[204] ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาติ ปญฺญํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาฯ กลฺยาณปีตีติ กลฺยาณปีติยา สมนฺนาคโตฯ จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมติ อนนฺตรคาถาย วุจฺจมาเน ปริเทวนียธมฺเม สเหยฺยฯ

วิจยพหุโลติ ปริวีมํสนพหุโลฯ ปวิจยพหุโลติ วิเสเสน วีมํสนพหุโลฯ เปกฺขายนพหุโลติ อิกฺขณพหุโลฯ สเมกฺขายนพหุโลติ เอสนพหุโลฯ วิภูตวิหารีติ ปากฏํ กตฺวา ญาตวิหารีฯ

อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํฯ ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํฯ ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติฯ คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นามฯ ปฏินิวตฺเตนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ ฐาเนปิ ฐิตโกว กายํ ปุรโต โอนเมนฺโต อภิกฺกมติ นามฯ ปจฺฉโต อปนาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิสชฺชายปิ นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมองฺคาภิมุโข สํสรนฺโต อภิกฺกมติ นามฯ ปจฺฉิมองฺคปฺปเทสํ ปจฺฉา สํสรนฺโต ปฏิกฺกมติ นามฯ นิปชฺชายปิ เอเสว นโยฯ

สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญเมว วา การี โหติฯ โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺญวิรหิโต โหติฯ อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํฯ วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํฯ อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตอปโลกิตานิ นาม โหนฺติฯ ตานิ อิธ น คหิตานิฯ สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว ทฺเว คหิตานิ, อิมินา วา มุเขน สพฺพานิ คหิตาเนวาติฯ

สมิญฺชิเต ปสาริเตติ ปพฺพานํ สมิญฺชนปสารเณฯ สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน , ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นามฯ อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเนฯ ปีเตติ ยาคุอาทิปาเนฯ ขายิเตติ ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเนฯ สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเนฯ อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณฯ คตาทีสุ คเตติ คมเนฯ ฐิเตติ ฐาเนฯ นิสินฺเนติ นิสชฺชายฯ

สุตฺเตติ สยเนฯ ชาคริเตติ ชาครเณฯ ภาสิเตติ กถเนฯ ตตฺถ อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส อปฺปวตฺเต สติ ภาสิตา นาม น โหติ, ตสฺมิํ ปวตฺตนฺเต โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม โหติฯ วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ พาตฺติํสติรจฺฉานกถํ ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นามฯ ตุณฺหีภาเวติ อกถเนฯ ตตฺถ อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติยํ ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ, อปฺปวตฺติยํ โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม โหติฯ อฏฺฐติํสอารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นามฯ เอตฺถ จ เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาคโตฯ โส เหฏฺฐา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโตฯ คเต ฐิเตติ เอตฺถ วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ พุทฺธานุสฺสติวเสนาติอาทโย เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตา เอวฯ

อรตีติ รติปฏิกฺเขโปฯ อรติตาติ อรมนากาโรฯ อนภิรตีติ อนภิรตภาโวฯ อนภิรมนาติ อนภิรมนากาโรฯ อุกฺกณฺฐิตาติ อุกฺกณฺฐนากาโรฯ ปริตสฺสิตาติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว ปริตสฺสนาฯ

[205] กิํ สู อสิสฺสนฺติ กิํ ภุญฺชิสฺสามิฯ กุว วา อสิสฺสนฺติ กุหิํ วา อสิสฺสามิฯ ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺติํ ทุกฺขํ สยิํ, อชฺช อาคมนรตฺติํ กตฺถ สยิสฺสํฯ เอเต วิตกฺเกติ เอเต ปิณฺฑปาตนิสฺสิเต ทฺเว, เสนาสนนิสฺสิเต ทฺเวติ จตฺตาโร วิตกฺเกฯ อนิเกตจารีติ อปลิโพธจารี นิตฺตณฺหจารีฯ

ผลเก วาติ วงฺกาทิผลกปีเฐ จฯ อาคามิรตฺตินฺติ อาคมนิรตฺติยํฯ อาเทวเนยฺเยติ วิเสเสน เทวนิยฺเยฯ ปริเทวเนยฺเยติ สมนฺตโต เทวนิยฺเยฯ

[206] กาเลติ ปิณฺฑปาตกาเล ปิณฺฑปาตสงฺขาตํ อนฺนํ วา, จีวรกาเล จีวรสงฺขาตํ วสนํ วา ลทฺธา ธมฺเมน สเมนาติ อธิปฺปาโยฯ มตฺตํ ส ชญฺญาติ ปริคฺคเห จ ปริโภเค จ โส ปมาณํ ชาเนยฺยฯ อิธาติ สาสเน, นิปาตมตฺตเมว วา เอตํฯ โตสนตฺถนฺติ สนฺโตสตฺถํ, เอตทตฺถํ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ โส เตสุ คุตฺโตติ โส ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ คุตฺโตฯ ยตจารีติ สญฺญตวิหาโร, รกฺขิตอิริยาปโถ รกฺขิตกายวจีมโนทฺวาโร จาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘ยติจารี’’ติปิ ปาโฐ, เอโสเยวตฺโถฯ รุสิโตติ โรสิโตฯ ฆฏฺฏิโตติ วุตฺตํ โหติฯ

ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ปมาณํ ชาเนยฺยฯ ปฏิคฺคหณโต วาติ ปเรหิ ทิยฺยมานคฺคหณกาลโต วาฯ ปริโภคโต วาติ ปริภุญฺชนกาลโต วาฯ โถเกปิ ทิยฺยมาเนติ อปฺปเกปิ ทิยฺยมาเนฯ กุลานุทยายาติ กุลานํ อนุทยตายฯ กุลานุรกฺขายาติ กุลานํ อนุรกฺขณตฺถายฯ ปฏิคฺคณฺหาตีติ โถกมฺปิ คณฺหาติฯ พหุเกปิ ทิยฺยมาเนติ อนปฺปเกปิ ทิยฺยมาเนฯ กายปริหาริกํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํฯ กุจฺฉิปริหาริกนฺติ กุจฺฉิํ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํฯ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺฐ ปริกฺขารา วฏฺฏนฺติ ตีณิ จีวรานิ ปตฺโต ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิ เอกา สูจิ กายพนฺธนํ ปริสฺสาวนนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ, วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ;

ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต, ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.215; ม. นิ. อฏฺฐ. 1.294; 2.349; อ. นิ. อฏฺฐ. 2.4.198);

เต สพฺเพ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริกาปิฯ กถํ? ติจีวรํ ตาว นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ โหติฯ จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล จ กุจฺฉิํ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติฯ

ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นฺหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโก โหติ ฯ อาหารํ คเหตฺวา ภุญฺชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโกฯ วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกาเล มญฺจปีฐานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จ กายปริหาริกา โหติฯ อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริกาฯ สูจิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริกา โหติฯ ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกาฯ กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํฯ อุจฺฉุอาทีนิ พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริกํฯ ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริกํ, ปานียปาณกปริสฺสาวนกาเล เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํฯ

ปฏิสงฺขาโยนิโสติ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ญตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ เอตฺถ จ ‘‘สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตปจฺจเวกฺขณเมว โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพํฯ ตตฺถ จีวรนฺติ อนฺตรวาสกาทีสุ ยํกิญฺจิฯ ปฏิเสวตีติ ปริภุญฺชติ นิวาเสติ วา ปารุปติ วาฯ ยาวเทวาติ ปโยชนาวธิปริจฺเฉทนิยมวจนํฯ เอตฺตกเมว หิ โยคิโน จีวรปฏิเสวเน ปโยชนํ, ยทิทํ สีตสฺส ปฏิฆาตายาติอาทิ, น อิโต ภิยฺโยฯ สีตสฺสาติ อชฺฌตฺตธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุปริณามนวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส ยสฺส กสฺสจิ สีตสฺสฯ

ปฏิฆาตายาติ ปฏิหนนตฺถํฯ ยถา สรีเร อาพาธํ น อุปฺปาเทติ, เอวํ ตสฺส วิโนทนตฺถํฯ สีตพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติฯ

ตสฺมา สีตสฺส ปฏิฆาตาย จีวรํ เสวิตพฺพนฺติ ภควา อนุญฺญาสิฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ เกวลญฺเหตฺถ อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺส, ตสฺส วนทาหาทีสุ สมฺภโว เวทิตพฺโพฯ ฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสานนฺติ เอตฺถ ปน ฑํสาติ ฑํสนมกฺขิกาฯ ‘‘อนฺธมกฺขิกา’’ติปิ วุจฺจนฺติฯ มกสาติ มกสา เอวฯ วาตาติ สรชอรชาทิเภทา อาตโปติ สูริยาตโปฯ สรีสปาติ เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺติ ทีฆชาติกา สปฺปาทโย, เตสํ ทฏฺฐสมฺผสฺโส จ ผุฏฺฐสมฺผสฺโส จาติ ทุวิโธ สมฺผสฺโส; โสปิ จีวรํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนํ น พาธติฯ ตสฺมา ตาทิเสสุ ฐาเนสุ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ปฏิเสวติฯ ยาวเทวาติ ปุน เอตสฺส วจนํ นิยตปโยชนาวธิปริจฺเฉททสฺสนตฺถํฯ หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ นิยตปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ โหนฺติฯ ตตฺถ หิริโกปีนนฺติ ตํ ตํ สมฺพาธฏฺฐานํฯ ยสฺมิํ ยสฺมิญฺหิ องฺเค วิวริยมาเน หิรี กุปฺปติ วินสฺสติ, ตํ ตํ หิริํ โกปนโต หิริโกปีนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺส จ หิริโกปีนสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนตฺถํฯ ‘‘หิริโกปีนํ ปฏิจฺฉาทนตฺถ’’นฺติปิ ปาโฐฯ

ปิณฺฑปาตนฺติ ยํกิญฺจิ อาหารํฯ โย หิ โกจิ อาหาโร ภิกฺขุโน ปิณฺโฑลฺเยน ปตฺเต ปติตตฺตา ‘‘ปิณฺฑปาโต’’ติ วุจฺจติฯ ปิณฺฑานํ วา ปาโต ปิณฺฑปาโต, ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ภิกฺขานํ สนฺนิปาโต, สมูโหติ วุตฺตํ โหติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ

เสนาสนนฺติ สยนญฺจ อาสนญฺจฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ เสติ วิหาเร วา อฑฺฒโยคาทิมฺหิ วา, ตํ เสนํฯ ยตฺถ ยตฺถ อาสติ นิสีทติ, ตํ อาสนํ, ตํ เอกโต กตฺวา ‘‘เสนาสน’’นฺติ วุจฺจติฯ อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถนฺติ ปริสหนฏฺเฐน อุตุเยว อุตุปริสฺสโยฯ อุตุปริสฺสยสฺส วิโนทนตฺถญฺจ ปฏิสลฺลานารามตฺถญฺจฯ โย สรีราพาธจิตฺตวิกฺเขปกโร อสปฺปาโย อุตุ เสนาสนปฏิเสวเนน วิโนเทตพฺโพ โหติ, ตสฺส วิโนทนตฺถํ เอกีภาวสุขตฺถญฺจาติ วุตฺตํ โหติฯ กามญฺจ สีตปฏิฆาตาทินาว อุตุปริสฺสยวิโนทนํ วุตฺตเมวฯ ยถา ปน จีวรปฏิเสวเน ‘‘หิริโกปีนปฏิจฺฉาทนํ นิยตปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ กทาจิ ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ นิยตอุตุปริสฺสยวิโนทนํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อถ วา อยํ วุตฺตปฺปกาโร อุตุ อุตุเยวฯ ปริสฺสโย ปน ทุวิโธ ปากฏปริสฺสโย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย จฯ

ตตฺถ ปากฏปริสฺสโย สีหพฺยคฺฆาทโย, ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย ราคโทสาทโยฯ เต ยตฺถ อปริคุตฺติยา จ อสปฺปายรูปทสฺสนาทินา จ อาพาธํ น กโรนฺติ, ตํ เสนาสนํ เอวํ ชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิเสวนฺโต ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ อุตุปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ปฏิเสวตีติ เวทิตพฺโพฯ

คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารนฺติ เอตฺถ โรคสฺส ปฏิอยนฏฺเฐน ปจฺจโย, ปจฺจนีกคมนฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ ยสฺส กสฺสจิ สปฺปายสฺเสตํ อธิวจนํฯ ภิสกฺกสฺส กมฺมํ เตน อนุญฺญาตตฺตาติ เภสชฺชํฯ คิลานปจฺจโยว เภสชฺชํ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ, ยํ กิญฺจิ คิลานสฺส สปฺปายํ ภิสกฺกกมฺมํ เตลมธุผาณิตาทีติ วุตฺตํ โหติฯ ปริกฺขาโรติ ปน ‘‘สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตฺตํ โหตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 7.67) ปริวาโร วุจฺจติฯ ‘‘รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 5.4) อลงฺกาโรฯ ‘‘เย จ โข อิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.191-192) สมฺภาโรฯ อิธ ปน สมฺภาโรปิ ปริวาโรปิ วฏฺฏติฯ ตญฺจ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ ชีวิตสฺส ปริวาโรปิ โหติ, ชีวิตนาสกาพาธุปฺปตฺติยา อนฺตรํ อทตฺวา รกฺขณโต สมฺภาโรปิฯ ยถาจิรํ ปวตฺตติ, เอวมสฺส การณภาวโต; ตสฺมา ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ คิลานปจฺจยเภสชฺชญฺจ ตํ ปริกฺขาโร จาติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขาโร, ตํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํฯ คิลานสฺส ยํ กิญฺจิ สปฺปายํ ภิสกฺกานุญฺญาตํ เตลมธุผาณิตาทิชีวิตปริกฺขารนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ ภูตานํ นิพฺพตฺตานํฯ เวยฺยาพาธิกานนฺติ เอตฺถ พฺยาพาโธติ ธาตุกฺโขโภ ตํสมุฏฺฐานา จ กุฏฺฐคณฺฑปีฬกาทโย, พฺยาพาธโต อุปฺปนฺนตฺตา เวยฺยาพาธิกาฯ เวทนานนฺติ ทุกฺขเวทนา, อกุสลวิปากเวทนา, ตาสํ เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํฯ อพฺยาพชฺฌปรมตายาติ นิทฺทุกฺขปรมตายฯ ยาว ตํ ทุกฺขํ สพฺพํ ปหีนํ โหติ, ตาวาติ อตฺโถฯ

สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติฯ อิตรีตเรน จีวเรนาติ ถูลสุขุมลูขปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิฯ

อถ โข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถฯ จีวรสฺมิญฺหิ ตโย สนฺโตสา ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติฯ ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ, เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโฐ จ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที’’ติ วุตฺตํฯ อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหีนคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํฯ อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํฯ อลทฺธา จาติ อลภิตฺวาฯ ยถา เอกจฺโจ ‘‘กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสฺสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโฐ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติฯ ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวาฯ อคธิโตติ วิคตโลภวนฺโตฯ อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย มุจฺฉํ อนาปนฺโนฯ อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธฯ อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค จ อาทีนวํ ปสฺสมาโนฯ นิสฺสรณปญฺโญติ ‘‘ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา’’ติ (ม. นิ. 1.23) วุตฺตํ นิสฺสรณํ เอว ปชานนฺโตฯ อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยาฯ เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ ‘‘อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติฯ น ปรํ วมฺเภตีติ ‘‘อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา’’ติ วา ‘‘ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี’’ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติฯ

โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมิํ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาที, ตาสุ วา ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโตฯ อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโตฯ สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโตฯ โปราเณติ น อธุนุปฺปตฺติเกฯ อคฺคญฺเญติ ‘‘อคฺโค’’ติ ชานิตพฺเพฯ อริยวํเส ฐิโตติ อริยานํ วํเส ปติฏฺฐิโตฯ

อริยวํโสติ จ ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปเวณี นาม โหติฯ โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติฯ เก ปน เต อริยา เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโสฯ อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาทิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมงฺเกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต อริยา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโสฯ เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน…เป.… อิมสฺมิํ กปฺเป กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโสฯ อปิ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส, ตสฺมิํ อริยวํเส ปติฏฺฐิโตฯ

อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตนฯ เสนาสนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อายตเนสูติ จกฺขาทีสุ อายตเนสุฯ

ยโตติ สญฺญโตฯ ยตฺโตติ ยตฺตวาฯ ปฏิยตฺโตติ อติวิย ยตฺตวาฯ คุตฺโตติ รกฺขิโตฯ โคปิโตติ มญฺชูสาย วิย ปฏฺฐปิโตฯ รกฺขิโตติ ปฏิสามิโตฯ สํวุโตติ ทฺวารสํวรเณน ปิหิโตฯ ขุํสิโตติ ครหิโตฯ วมฺภิโตติ อปสาทิโตฯ ฆฏฺฏิโตติ ฆฏฺฏนมาปาทิโตฯ ครหิโตติ อวมญฺญิโตฯ อุปวทิโตติ อกฺโกสิโตฯ

ผรุเสนาติ มมฺมจฺเฉทนวจเนนฯ กกฺขเฬนาติ ทารุเณนฯ นปฺปฏิวชฺชาติ ปฏิปฺผริตฺวา น กเถยฺยฯ

[207] ฌานานุยุตฺโตติ อนุปฺปนฺนุปฺปาทเนน อุปฺปนฺนเสวเนน จ ฌาเนน อนุยุตฺโตฯ อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา สมาหิตจิตฺโตฯ ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเทติ กามวิตกฺกาทิวิตกฺกญฺจ กามสญฺญาทิกํ วิตกฺกสฺส อาสยญฺจ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจญฺจ อุปจฺฉินฺเทยฺยฯ

อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทายาติ ตสฺมิํ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนสฺส วา อุปฺปชฺชิตฺวา ปริหีนสฺส วา ปฐมชฺฌานสฺส อุปฺปาทนตฺถํ อตฺตโน สนฺตาเน ปฏิลาภตฺถํฯ อุปฺปนฺนํ วา ปฐมํ ฌานํ อาเสวตีติอาทีสุ เอตฺถ อาทเรน เสวติ ปคุณํ กโรติ ภาเวติ วฑฺเฒติ พหุลีกโรติ ปุนปฺปุนํ กโรติฯ

อุเปกฺขาติ จตุตฺถชฺฌาเน อุปฺปนฺนา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาฯ อุเปกฺขาติ สภาวปทํฯ อุเปกฺขนาติ อุปปตฺติโต อิกฺขนากาโรฯ อชฺฌุเปกฺขนาติ อธิกา หุตฺวา อิกฺขนาฯ จิตฺตสมตาติ จิตฺตสฺส สมตา จิตฺตสฺส อูนาติริตฺตตํ วชฺเชตฺวา สมภาโวฯ จิตฺตปฺปสฺสทฺธตาติ จิตฺตสฺส อปฺปคพฺภตา, อถทฺธภาโวติ อตฺโถฯ มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสาติ น สตฺตสฺส น โปสสฺส, จิตฺตสฺส มชฺฌตฺตภาโวติ อตฺโถฯ จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภาติ จตุตฺถสฺมิํ ฌานสฺมิํ อุปฺปนฺนํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขํ ปฏิจฺจฯ เอกคฺคจิตฺโตติ เอการมฺมเณ ปวตฺตจิตฺโตฯ อวิกฺขิตฺตจิตฺโตติ อุทฺธจฺจวิรหิโต น วิกฺขิตฺตจิตฺโตฯ

นว วิตกฺกา วุตฺตนยา เอวฯ กามวิตกฺกานํ กามสญฺญาสโยติ กามวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปนฺนา กามสญฺญา เตสํ วิตกฺกานํ อาสโย วสโนกาโสติ กามสญฺญาสโยฯ พฺยาปาทวิตกฺกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[208] จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเทติ อุปชฺฌายาทีหิ วาจาหิ โจทิโต สมาโน สติมา หุตฺวา ตํ โจทนํ อภินนฺเทยฺยฯ วาจํ ปมุญฺเจ กุสลนฺติ ญาณสมุฏฺฐิตํ วาจํ ปมุญฺเจยฺยฯ นาติเวลนฺติ อติเวลํ ปน วาจํ กาลเวลญฺจ สีลเวลญฺจ อติกฺกนฺตํ นปฺปมุญฺเจยฺยฯ ชนวาทธมฺมายาติ ชนปริวาทกถายฯ น เจตเยยฺยาติ เจตนํ น อุปฺปาเทยฺยฯ

อิทํ เต อปฺปตฺตนฺติ อิทํ ตว น ปตฺตํฯ อสารุปฺปนฺติ ตว ปโยคํ อสารุปฺปํฯ อสีลฏฺฐนฺติ ตว ปโยคํ น สีเล ปติฏฺฐนฺติ อสีลฏฺฐํ, สีเล ฐิตสฺส ปโยคํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติฯ เกจิ ‘‘อสิลิฏฺฐ’’นฺติ ปฐนฺติ, อมฏฺฐวจนนฺติ อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ

นิธีนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ นิทหิตฺวา ฐปิตานํ หิรญฺญสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํฯ

ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา ‘‘เอหิ สุเขน เต ชีวนุปายํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ นิธิฏฺฐานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา ‘‘อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวา’’ติ อาจิกฺขิตารํ วิยฯ วชฺชทสฺสินนฺติ ทฺเว วชฺชทสฺสิโน ‘‘อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สงฺฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ รนฺธคเวสโก จ อญฺญาตํ ญาปนตฺถาย ญาตํ อนุคฺคณฺหตฺถาย สีลาทินา จสฺส วุทฺธิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลกเนน อุลฺลปนสภาวสณฺฐิโต จฯ อยํ อิธ อธิปฺเปโตฯ ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ ตชฺเชตฺวา โปฏฺเฐตฺวาปิ นิธิํ ทสฺเสนฺเต โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวเมว เอวรูเป ปุคฺคเล อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺเฐเนว ภวิตพฺพํฯ ‘‘ภนฺเต มหนฺตํ โว กตํ กมฺมํ, มยฺหํ อาจริยุปชฺฌายฏฺฐาเน ฐตฺวา โอวทนฺเตหิ ปุนปิ มํ วเทยฺยาถา’’ติ ปวาเรตพฺพเมวฯ นิคฺคยฺหวาทินฺติ เอกจฺโจ หิ สทฺธิวิหาริกาทีนํ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา ‘‘อยํ เม มุโขทกทานาทีหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหติ, สเจ นํ วกฺขามิ, น มํ อุปฏฺฐหิสฺสติ, เอวํ มม ปริหานิ ภวิสฺสตี’’ติ วตฺตุํ อวิสหนฺโต น นิคฺคยฺหวาที นาม โหติ, โส อิมสฺมิํ สาสเน กจวรํ อากิรติฯ โย ปน ตถารูปํ วชฺชํ ทิสฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชตฺวา ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต วิหารา นีหรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม เสยฺยถาปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ, ปวยฺห ปวยฺหาหํ, อานนฺท, วกฺขามิ, โย สาโร โส ฐสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 3.196)ฯ เมธาวินฺติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตํฯ ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ ภเชยฺย ปยิรุปาเสยฺยฯ ตาทิสญฺหิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโยว โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติฯ

โอวเทยฺยาติ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมิํ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน ‘‘อยโสปิ เต สิยา’’ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นามฯ สมฺมุขา วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ วา สาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นามฯ สกิํ วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นามฯ โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นามาติ เอวํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺยฯ อสพฺภาติ อกุสลธมฺมา นิวาเรยฺย, กุสลธมฺเม ปติฏฺฐเปยฺยาติ อตฺโถฯ สตญฺหิ โส ปิโย โหตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ ปิโย โหติฯ

เย ปน อทิฏฺฐธมฺมา อวิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ อสตํ โส โอวาทโก อนุสาสโก ‘‘น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อมฺหากํ โอวทสี’’ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติฯ

เอกกมฺมนฺติ อปโลกนกมฺมาทิกํ เอกกมฺมํฯ เอกุทฺเทโสติ นิทานุทฺเทสาทิโก เอกุทฺเทโสฯ สมสิกฺขตาติ สมานสิกฺขตาฯ อาหตจิตฺตตนฺติ โกเธน ปหตจิตฺตภาวํฯ ขิลชาตตนฺติ ถทฺธภาวํฯ ปญฺจปิ เจโตขิเลติ พุทฺธธมฺมสงฺฆสิกฺขาสพฺรหฺมจารีสุ ปญฺจสุปิ จิตฺตสฺส ถทฺธภาเวฯ

ญาณสมุฏฺฐิตํ วาจนฺติ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อุปฺปาทิตํ วากฺยํฯ มุญฺเจยฺยาติ วิสฺสชฺเชยฺยฯ อตฺถูปสํหิตนฺติ อตฺถสหิตํ การณสหิตํฯ ธมฺมูปสํหิตนฺติ ธมฺเมน ยุตฺตํฯ กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺยาติ กาลาตีตํ วาจํ น กเถยฺย ตสฺส กาลสฺส อติกฺกนฺตตฺตาฯ เวลาติกฺกนฺตนฺติ มริยาทาตีตํ วจนํ น ภเณยฺย วจนมริยาทสฺส อติกฺกนฺตตฺตาฯ อุภยวเสน กาลเวลาฯ

โย เว กาเล อสมฺปตฺเตติ อตฺตโน วจนกาเล อสมฺปตฺเตฯ อติเวลนฺติ เวลาติกฺกนฺตํ กตฺวา อติเรกปฺปมาณํ ภาสติฯ นิหโต เสตีติ นิคฺฆาติโต สยติฯ โกกิลาเยว อตฺรโชติ กากิยา ปฏิชคฺคิโต โกกิลาย อพฺภนฺตเร ชาโต โกกิลโปตโก วิยฯ

[209] อถาปรนฺติ อถ อิทานิ อิโต ปรมฺปิฯ ปญฺจ รชานีติ รูปราคาทีนิ ปญฺจ รชานิฯ เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ เยสํ อุปฏฺฐิตสฺสติ หุตฺวาว วินยนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺยฯ เอวํ สิกฺขนฺโต หิ รูเปสุ…เป.… ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ, น อญฺเญติฯ

รูปรโชติ รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ราคาทิรโชฯ สทฺทรชาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[210] ตโต โส เตสํ วินยาย สิกฺขนฺโต อนุกฺกเมน – เอเตสุ ธมฺเมสูติ คาถาฯ ตตฺถ เอเตสูติ รูปาทีสุฯ

กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ โส ภิกฺขุ ยฺวายํ ‘‘อุทฺธเต จิตฺเต สมถสฺส กาโล’’ติอาทินา (สํ. นิ. 5.234) นเยน กาโล วุตฺโต, เตน กาเลน สพฺพํ สงฺขตธมฺมํ อนิจฺจาทินเยน ปริวีมํสมาโนฯ เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โสติ โส เอกคฺคจิตฺโต สพฺพํ โมหาทิตมํ วิหเนยฺย, นตฺถิ เอตฺถ สํสโยฯ

อุทฺธเต จิตฺเตติ วีริยินฺทฺริยวเสน จิตฺเต อวูปสนฺเตฯ พลววีริยญฺหิ มนฺทสมาธิํ วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติฯ เอวํ อุทฺธเต จิตฺเตฯ สมถสฺส กาโลติ สมาธิสฺส ภาวนาย กาโลฯ สมาหิเต จิตฺเตติ อุปจารปฺปนาหิ จิตฺเต สมาหิเตฯ พลวสมาธิ หิ มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติฯ สมาธิ วีริเยน สญฺโญชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติฯ วีริยํ สมาธินา สญฺโญชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ ฯ ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํฯ อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติฯ วิปสฺสนาย กาโลติ เอวํ สมาหิเต อนิจฺจาทิวเสน วิวิธาย ปสฺสนาย กาโล, สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติฯ เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณาติฯ สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตี เอกคฺคตา วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติฯ วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปน ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ โส ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ปาปุณาติฯ อุภินฺนํ ปน สมตฺเตปิ อปฺปนา โหติ เอวฯ

กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตนฺติ ยสฺมิํ สมเย อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติฯ นิคฺคณฺหตีติ ยสฺมิํ สมเย อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมิํ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตํ จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติฯ สมฺปหํสติ กาเลนาติ ยสฺมิํ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน วา นิรสฺสาทํ โหติ , ตสฺมิํ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติฯ อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม – ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติฯ รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณนาสฺส ปสาทํ ชเนติฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘สมฺปหํสติ กาเลนา’’ติฯ

กาเล จิตฺตํ สมาทเหติ ยสฺมิํ สมเย สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวีริยานญฺจ สมภาโว, ตสฺมิํ กาเล จิตฺตํ สมาทเหยฺยฯ

อชฺฌุเปกฺขติ กาเลนาติ ยสฺมิํ สมเย สมฺมา ปฏิปตฺติํ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุฯ อยํ วุจฺจติ ‘‘อชฺฌุเปกฺขติ กาเลนา’’ติฯ โส โยคี กาลโกวิโทติ เอโส วุตฺตปฺปกาโร กมฺมฏฺฐานโยเค นิยุตฺโต ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสนสมาทหนอชฺฌุเปกฺขนกาเลสุ เฉโก พฺยตฺโตฯ กิมฺหิ กาลมฺหีติอาทินา ปคฺคหาทิกาลํ ปุจฺฉติฯ

อิทานิ ปคฺคหาทิกาลํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘ลีเน จิตฺตมฺหี’’ติอาทิมาหฯ อติสิถิลวีริยตาทีหิ จิตฺเต ลีนภาวํ คเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ปคฺคโหฯ อุทฺธตสฺมิํ วินิคฺคโหติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน นิคฺคโหฯ นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ, สมฺปหํเสยฺย ตาวเทติ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน วา อสฺสาทวิรหิตํ คตํ อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน วา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน วา ตสฺมิํ ขเณ จิตฺตํ สมฺปหํเสยฺยฯ

สมฺปหฏฺฐํ ยทา จิตฺตนฺติ ยสฺมิํ กาเล วุตฺตนเยเนว สมฺปหํสิตํ จิตฺตํ โหติฯ อลีนํ ภวติ นุทฺธตนฺติ วีริยสมาธีหิ สญฺโญชิตตฺตา ลีนุทฺธจฺจวิรหิตญฺจ โหติฯ สมถนิมิตฺตสฺสาติ สมโถ จ นิมิตฺตญฺจ สมถนิมิตฺตํ, ตสฺส สมถนิมิตฺตสฺสฯ โส กาโลติ โย โส ลีนุทฺธจฺจวิรหิตกาโล วุตฺโต, โส กาโลฯ อชฺฌตฺตํ รมเย มโนติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ กสิณาทิโคจรชฺฌตฺเต โตเสยฺย อภิรมาเปยฺยฯ

เอเตน เมวุปาเยนาติ เอเตน วุตฺตอุปาเยน เอวฯ -กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ อชฺฌุเปกฺเขยฺย ตาวเทติ ยทา อุปจารปฺปนาหิ ตํ จิตฺตํ สมาหิตํ, ตทา ‘‘สมาหิตํ จิตฺต’’นฺติ ชานิตฺวา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ พฺยาปารํ อกตฺวา ตสฺมิํ ขเณ อชฺฌุเปกฺขนเมว กเรยฺยฯ

อิทานิ ‘‘กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห’’ติ ปุฏฺฐคาถํ นิคเมนฺโต ‘‘เอวํ กาลวิทู ธีโร’’ติอาทิมาหฯ กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส, นิมิตฺตมุปลกฺขเยติ กาลานุกาลํ สมาธิสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ สลฺลกฺเขยฺย, อุปปริกฺเขยฺยาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อฏฺฐกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกา นาม มหานิทฺเทส-อฏฺฐกถา นิฏฺฐิตาฯ