เกวลํ ปน เอตฺถ ‘‘จกฺขูหิ เนว โลโล’’ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนฺนานมโถ ปานาน’’นฺติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺชเปสุณิยาทีหิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ , ‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺสา’’ติ อิมินา สมาธิ, ‘‘วิจินํ ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปญฺญา, ‘‘สทา สโต สิกฺเข’’ติ อิมินา ปุน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา, ‘‘อถ อาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา’’ติอาทีหิ สีลสมาธิปญฺญานํ อุปการานุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ วุตฺตานีติฯ เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต (มหานิ. 83 อาทโย) วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[170] ปนฺนรสเม อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทเส อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ ปฐมคาถาย อตฺโถ – ยํ โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, ตํ สพฺพํ อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ, อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อญฺญมญฺญํ เมธคํ หิํสกํ พาธกนฺติฯ เอวํ ตํ ปฏิวิรุทฺธํ วิปฺปฏิปนฺนํ ชนํ ปริภาสิตฺวา อตฺตโน สมฺมา ปฏิปตฺติทสฺสเนน ตสฺส สํเวคํ ชเนตุํ อาห ‘‘สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ ปุพฺเพ โพธิสตฺเตเนว สตาติ อธิปฺปาโยฯ

ตโยติ คณนปริจฺเฉโทฯ ทณฺฑาติ ทุจฺจริตาฯ กายทณฺโฑติ กายทุจฺจริตํฯ วจีทณฺฑาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตาทิกายโต ปวตฺตํ ทุฏฺฐุํ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺฐุ จริตนฺติ ลทฺธนามํ ติวิธํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํฯ จตุพฺพิธนฺติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธํฯ ติวิธนฺติ อภิชฺฌาทิติวิธํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกนฺติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํฯ สมฺปรายิกนฺติ อนาคเต อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํฯ อาคุจารีติ ปาปการี อปราธการีฯ ตเมนํ ราชา ปริภาสตีติ ปาปการิํ ราชา ปริภาสติ, ภยํ อุปฺปาเทติฯ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ โทมนสฺสํ วินฺทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ เอวรูปํ ภยญฺจ ทุกฺขญฺจ โทมนสฺสญฺจฯ

กุโต ตสฺสาติ ตสฺส โจรสฺส กุโต อุปฺปนฺนํฯ อตฺตทณฺฑโต ชาตนฺติ อตฺตนา กตทุจฺจริตโต อุปฺปนฺนํฯ

อนฺตมโสติ เหฏฺฐิมโตฯ สวจนียมฺปิ กโรติ ‘‘น เต ลพฺภา อิโต ปกฺกมิตุ’’นฺติ อิโต อิมมฺหา คามาทินา คนฺตุํ น ลพฺภาฯ น สกฺกา พหิ นิกฺขมิตุนฺติ ปลิโพธํ สงฺคํ กโรติฯ ธนชานิปจฺจยาปีติ ธนปริหานิการณาปิฯ ราชา ตสฺส วิวิธา กมฺมการณา การาเปติฯ กสาหิปิ ตาเฬตีติ กสาทณฺฑเกหิ โปเถติฯ เวตฺเตหิปิ ตาเฬตีติ สกณฺฏกเวตฺตลตาหิ โปเถติฯ อฑฺฒทณฺฑเกหีติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนยาเยวฯ สุนเขหิปิ ขาทาเปตีติ กติปยานิ ทิวสานิ อาหาเร อทตฺวา ฉาตสุนเขหิ ขาทาเปติฯ เต มุหุตฺเตน อฏฺฐิกสงฺขลิกเมว กโรติฯ สูเล อุตฺตาเสตีติ สูลํ อาโรเปติฯ ราชา อิเมสํ จตุนฺนํ ทณฺฑานํ อิสฺสโรติ อิมาสํ จตุนฺนํ อาณานํ กาตุํ ราชา สมตฺโถฯ

สเกน กมฺเมนาติ สยํกเตน กมฺเมนฯ ตเมนํ นิรยปาลาติ เอตฺถ เอกจฺเจ เถรา ‘‘นิรยปาลา นาม นตฺถิ, ยนฺตรูปํ วิย กมฺมเมว การณํ กาเรตี’’ติ วทนฺติฯ เตสํ ตํ ‘‘อตฺถิ นิรเยสุ นิรยปาลาติ, อามนฺตาฯ อตฺถิ จ การณิกา’’ติอาทินา นเยน อภิธมฺเม (กถา. 866 อาทโย) ปฏิเสธิตเมวฯ ยถา หิ มนุสฺสโลเก กมฺมการณการกา อตฺถิ, เอวเมว นิรเยสุ นิรยปาลา อตฺถีติฯ ตตฺตํ อโยขิลนฺติ ติคาวุตํ อตฺตภาวํ สมฺปชฺชลิตาย โลหปถวิยา อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา ทกฺขิณหตฺเถ ตาลปฺปมาณํ อยสูลํ ปเวเสนฺติ, ตถา วามหตฺถาทีสุฯ ยถา จ อุตฺตานกํ นิปชฺชาเปตฺวา เอวํ อุเรนปิ วามปสฺเสนปิ ทกฺขิณปสฺเสนปิ นิปชฺชาเปตฺวา ตํ กมฺมการณํ กโรนฺติเยวฯ

สํเวเสตฺวาติ ชลิตาย โลหปถวิยา ติคาวุตํ อตฺตภาวํ นิปชฺชาเปตฺวาฯ กุฐารีหีติ มหตีหิ เคหจฺฉาทนสฺส เอกปกฺขมตฺตาหิ กุฐารีหิ ตจฺเฉนฺติ, โลหิตํ นที หุตฺวา สนฺทติ, โลหปถวิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา ตจฺฉิตฏฺฐานํ คณฺหาติ, มหาทุกฺขํ อุปฺปชฺชติ, ตจฺฉนฺตา ปน สุตฺตาหตํ กริตฺวา ทารุ วิย อฏฺฐํสมฺปิ ฉฬํสมฺปิ กโรนฺติฯ

วาสีหีติ มหาสุปฺปปมาณาหิ วาสีหิฯ รเถ โยเชตฺวาติ สทฺธิํ ยุคโยตฺตอุปกฺขรจกฺกกุพฺพรปาชเนหิ สพฺพโต ปชฺชลิเต รเถ โยเชตฺวาฯ มหนฺตนฺติ มหากูฏาคารปฺปมาณํฯ อาโรเปนฺตีติ สมฺปชฺชลิเตหิ อยมุคฺคเรหิ โปเถนฺตา อาโรเปนฺติฯ สกิมฺปิ อุทฺธนฺติ สุปกฺกุตฺถิตาย อุกฺขลิยา ปกฺขิตฺตตณฺฑุลํ วิย อุทฺธํ อโธ ติริยญฺจ คจฺฉติฯ มหานิรเยติ อวีจิมหานิรยมฺหิฯ

จตุกฺกณฺโณติ จตุรสฺสมญฺชูสาสทิโสฯ วิภตฺโตติ จตุทฺวารวเสน วิภตฺโตฯ ภาคโส มิโตติ ทฺวารวีถีนํ วเสน ภาเค ฐเปตฺวา ฐเปตฺวา วิภตฺโตฯ ปริยนฺโตติ ปริกฺขิตฺโตฯ อยสาติ อุปริ นวโยชนิเกน อยปตฺเตน ฉาทิโตฯ สมนฺตา โยชนสตํ ผริตฺวา ติฏฺฐตีติ เอวํ ผริตฺวา ติฏฺฐติ, ยถา สมนฺตา โยชนสเต ฐตฺวา โอโลเกนฺตสฺส อกฺขีนิ ยมกโคฬกา วิย นิกฺขมนฺติฯ กทริยาตปนาติ สพฺเพปิ เต อุสฺสเทหิ สทฺธิํ อฏฺฐ มหานิรยา กทริยา นิจฺจํ ตปนฺตีติ กทริยาตปนาฯ พลวทุกฺขตาย โฆราฯ กปฺปฏฺฐิกานํ อจฺจีนํ อตฺถิตาย อจฺจิมนฺโตฯ อาสาเทตุํ ฆฏฺเฏตุํ ทุกฺกรตาย ทุราสทาฯ ทิฏฺฐมตฺตา วา สุตมตฺตา วา โลมานิ หํเสนฺตีติ โลมหํสนรูปาฯ ภีสนตาย ภิสฺมาฯ ภยชนนตาย ปฏิภยาฯ สุขาภาเวน ทุขาฯ

ปุรตฺถิมาย ภิตฺติยาติอาทิคาถานํ เอวํ อวีจินิรโยติ ปริยนฺตํ กตฺวา อยํ สงฺเขปตฺโถ – อคฺคิชาลานํ วา ปน สตฺตานํ วา เตสํ ทุกฺขสฺส วา วีจิ อนฺตรํ นตฺถิ เอตฺถาติ อวีจิฯ ตตฺร หิ ปุรตฺถิมาทีหิ ภิตฺตีหิ ชาลาราสิ อุฏฺฐหิตฺวา ปาปกมฺมิโน ปุคฺคเล ฌาเปนฺโต ปจฺฉิมาทีสุ ภิตฺตีสุ ปฏิหญฺญติ ปหรติ, ตา จ ภิตฺติโย วินิวิชฺฌิตฺวา ปรโต โยชนสตํ คณฺหาติ, เหฏฺฐา อุฏฺฐิตา อุปริ ปฏิหญฺญติ, อุปริ อุฏฺฐิตา เหฏฺฐา ปฏิหญฺญติฯ เอวํ ตาเวตฺถ ชาลานํ วีจิ นาม นตฺถิฯ ตสฺส ปน อนฺโต โยชนสตฏฺฐานํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐสฺส ปูริตนาฬิ วิย สตฺเตหิ นิรนฺตรํ ปูริตํ จตูหิ อิริยาปเถหิ ปจฺจนฺตานํ สตฺตานํ ปมาณํ นตฺถิ, น จ อญฺญมญฺญํ พฺยาพาเธนฺติ, สกสกฏฺฐาเนเยว ปจฺจนฺติฯ เอวเมตฺถ สตฺตานํ วีจิ นาม นตฺถิฯ

ยถา ปน ชิวฺหคฺเค ฉ มธุพินฺทูนิ สตฺตมสฺส ตมฺพโลหพินฺทุโน อนุทหนพลวตาย อพฺโพหาริกานิ โหนฺติ, ตถา ตตฺถ อนุทหนพลวตาย เสสา ฉ อกุสลวิปากุเปกฺขา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, ทุกฺขเมว นิรนฺตรํ ปญฺญายติฯ เอวเมตฺถ ทุกฺขสฺส วีจิ นาม นตฺถิฯ นิรสฺสาทฏฺเฐน นิรโยฯ

ตตฺถ สตฺตา มหาลุทฺทาติ ตสฺมิํ นิพฺพตฺตา สตฺตา มหนฺตา ลุทฺทาฯ มหากิพฺพิสการิโนติ มหนฺตทารุณกมฺมการิโนฯ อจฺจนฺตปาปกมฺมนฺตาติ เอกํเสน ปาปกมฺมิโนฯ ปจฺจนฺติ น จ มิยฺยเรติ ฉนฺนํ ชาลานมนฺตเร ปจฺจนฺติ, น จ มิยฺยนฺติฯ ชาตเวทสโม กาโยติ เตสํ สรีรํ อคฺคิสทิสํฯ เตสํ นิรยวาสินนฺติ เตสํ ปาปกมฺมานํ นิรยวาสีนํฯ ปสฺส กมฺมานํ ทฬฺหตฺตนฺติ ปาปกมฺมานํ ถิรภาวํ โอโลเกหิฯ น ภสฺมา โหติ นปี มสีติ ฉาริกาปิ น โหติ องฺคาโรปิฯ ปุรตฺถิเมนาติ ยทา ตํ ทฺวารํ อปารุตํ โหติ, อถ ตทภิมุขา ธาวนฺติ, เตสํ ตตฺถ ฉวิอาทีนิ ฌายนฺติฯ ทฺวารสมีปํ ปตฺตานญฺจ เตสํ ตํ ปีธียติ, ปจฺฉิมํ อปารุตํ วิย ขายติฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ อภินิกฺขมิตาสา เตติ นิรยา นิกฺขมิตุํ อาสา เอเตสนฺติ นิกฺขมิตาสาฯ โมกฺขคเวสิโนติ มุญฺจนุปายํ เอสนฺตา คเวสนฺตาปิฯ น เต ตโต นิกฺขมิตุํ, ลภนฺติ กมฺมปจฺจยาติ เต สตฺตา นิรยโต นิกฺขมนทฺวารํ ปาปกมฺมปจฺจยา นาธิคจฺฉนฺติฯ เตสญฺจ ปาปกมฺมนฺตํ, อวิปกฺกํ กตํ พหุนฺติ เตสญฺจ สตฺตานํ ลามกํ ทารุณกมฺมํ อวิปากํ พหุวิธํ นานปฺปการํ อทินฺนวิปากํ กตํ อุปจิตํ อตฺถิฯ

สํเวคนฺติ วินิลนํฯ อุพฺเพคนฺติ ฐิตฏฺฐานโต คมนํฯ อุตฺราสนฺติ อุพฺเพชนํ อสนฺนิฏฺฐานํฯ ภยนฺติ จิตฺตุตฺราสนํฯ ปีฬนนฺติ ฆฏฺฏนํฯ ฆฏฺฏนนฺติ ปีฬากรณํฯ อุปทฺทวนฺติ อีติํฯ อุปสคฺคนฺติ รุนฺธนํฯ

[171] อิทานิ ยถาเนน สํวิชิตํ, ตํ ปการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ผนฺทมาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ กมฺปมานํฯ อปฺโปทเกติ อปฺเป อุทเกฯ อญฺญมญฺเญหิ พฺยารุทฺเธ ทิสฺวาติ นานาสตฺเต จ อญฺญมญฺเญหิ สทฺธิํ วิรุทฺเธ ทิสฺวาฯ มํ ภยมาวิสีติ มํ ภยํ ปวิฏฺฐํฯ

กิเลสผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ราคาทิกิเลสจลนาย จลมานํฯ ปโยโคติ กายวจีมโนปโยโคฯ

วิรุทฺธาติ วิโรธมาปนฺนาฯ ปฏิวิรุทฺธาติ ปฏิมุขํ หุตฺวา วิโรธมาปนฺนา, สุฏฺฐุ วิรุทฺธา วาฯ อาหตาติ โกเธน อาหตา ปหตาฯ

ปจฺจาหตาติ ปฏิมลฺลา หุตฺวา อาหตาฯ อาฆาติตาติ ฆฏฺฏิตาฯ ปจฺจาฆาติตาติ วิเสเสน ฆฏฺฏิตาฯ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺตีติ หตฺเถหิปิ ปหรนฺติฯ

[172] สมนฺตมสาโร โลโกติ นิรยํ อาทิํ กตฺวา สมนฺตโต โลโก อสาโร นิจฺจสาราทิรหิโตฯ ทิสา สพฺพา สเมริตาติ สพฺพา ทิสา อนิจฺจตาย กมฺปิตาฯ อิจฺฉํ ภวนมตฺตโนติ อตฺตโน ตาณํ อิจฺฉนฺโตฯ นาทฺทสาสิํ อโนสิตนฺติ กิญฺจิ ฐานํ ชราทีหิ อนชฺฌาวุฏฺฐํ นาทฺทกฺขินฺติฯ

อสาโรติ น สาโร, สารวิรหิโต วาฯ นิสฺสาโรติ สพฺเพน สพฺพํ สารวิรหิโตฯ สาราปคโตติ สารโต อปคโตฯ นิจฺจสารสาเรน วาติ สตตสารสงฺขาเตน สาเรน วาฯ อุปริปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย สงฺขาราติ เย ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม สมาคมฺม กตา สงฺขาราฯ เตปิ เอริตาติ เตปิ สงฺขารา กมฺปิตาฯ สเมริตาติ สมฺมา กมฺปิตาฯ จลิตาติ จลนํ คตาฯ ฆฏฺฏิตาติ อุทยพฺพเยน ปีฬิตาฯ อนิจฺจตายาติ หุตฺวา อภาวตายฯ ชาติยา อนุคตาติ นิพฺพตฺติยา อนุปวิฏฺฐาฯ ชราย อนุสฏาติ ปริปกฺกตาย อนุปตฺถฏาฯ พฺยาธินา อภิภูตาติ จาตุวิสเมน อุปฺปนฺนพฺยาธินา อชฺโฌตฺถฏาฯ มรเณน อพฺภาหตาติ มจฺจุนา อภิอาหตา ปหตาฯ อตาณาติ รกฺขวิรหิตาฯ อเลณาติ เลณวิรหิตาฯ อสรณาติ นตฺถิ เอเตสํ สรณนฺติ อสรณาฯ อสรณีภูตาติ สยํ สรณกิจฺจํ น กโรนฺตีติ อสรณีภูตาฯ

อตฺตโน ภวนนฺติ นิทฺเทสปทสฺส อุทฺเทสปทํฯ ตาณนฺติ ปาลนํฯ เลณนฺติ เลณฏฺฐานํฯ สรณนฺติ ทุกฺขนาสนํฯ คตินฺติ ปติฏฺฐํฯ ปรายนนฺติ ปรํ อยนํฯ อชฺโฌสิตํเยว อทฺทสนฺติ ชราทีหิ มทฺทิตํเยว อทฺทกฺขิํฯ สพฺพํ โยพฺพญฺญนฺติ โยพฺพนภาโว โยพฺพญฺญํ, สเจตนานํ สพฺพํ โยพฺพญฺญํฯ ชราย โอสิตนฺติ ปริปากาย ชราย อวสิตํ มทฺทิตํฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

[173] โอสาเน ตฺเวว พฺยารุทฺเธ, ทิสฺวา เม อรตี อหูติ โยพฺพญฺญาทีนํ โอสาเนเยว อนฺตคมเก เอว วินาสเก เอว ชราทีหิ พฺยารุทฺเธ อาหตจิตฺเต สตฺเต ทิสฺวา อรติ เม อโหสิฯ อเถตฺถ สลฺลนฺติ อถ เอเตสุ สตฺเตสุ ราคาทิสลฺลํฯ หทยสฺสิตนฺติ จิตฺตนิสฺสิตํฯ

โยพฺพญฺญํ ชรา โอสาเปตีติ ชรา อตฺถงฺคเมติ วินาเสติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ

[174] ‘‘กถํ อานุภาวํ สลฺล’’นฺติ เจ? เยน สลฺเลน โอติณฺโณติ คาถาฯ ตตฺถ ทิสา สพฺพา วิธาวตีติ สพฺพา ทุจฺจริตทิสาปิ ปุรตฺถิมาทิทิสาปิ วิทิสาปิ ธาวติฯ ตเมว สลฺลมพฺพุยฺห, น ธาวติ น สีทตีติ ตเมว สลฺลํ อุทฺธริตฺวา ตา จ ทิสา น ธาวติ, จตุโรเฆ จ น สีทติฯ

อญฺญาณนฺติอาทีสุ ญาณทสฺสนปฏิปกฺขโต อญฺญาณํ อทสฺสนํฯ อภิมุโข หุตฺวา ธมฺเมน น สเมติ น สมาคจฺฉตีติ อนภิสมโยฯ อนุรูปโต ธมฺเม พุชฺฌตีติ อนุโพโธฯ ตปฺปฏิปกฺขตาย อนนุโพโธฯ อนิจฺจาทีหิ สทฺธิํ โยเชตฺวา น พุชฺฌตีติ อสมฺโพโธฯ อสนฺตํ อสมญฺจ พุชฺฌตีติปิ อสมฺโพโธฯ จตุสจฺจธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌตีติ อปฺปฏิเวโธฯ รูปาทีสุ เอกธมฺมมฺปิ อนิจฺจาทิสามญฺญโต น สงฺคณฺหาตีติ อสงฺคาหณาฯ ตเมว ธมฺมํ น ปริโยคาหตีติ อปริโยคาหณาฯ น สมํ เปกฺขตีติ อสมเปกฺขนาฯ ธมฺมานํ สภาวํ ปติ น อเปกฺขตีติ อปจฺจเวกฺขณาฯ

กุสลากุสลกมฺเมสุ วิปรีตวุตฺติยา สภาวคหณาภาเวน วา เอกมฺปิ กมฺมํ เอตสฺส ปจฺจกฺขํ นตฺถิ, สยํ วา กสฺสจิ ธมฺมสฺส ปจฺจกฺขกรณํ นาม น โหตีติ อปจฺจกฺขกมฺมํฯ ยํ เอตสฺมิํ อนุปฺปชฺชมาเน จิตฺตสนฺตานํ เมชฺฌํ ภเวยฺย สุจิ โวทานํ, ตํ ทุฏฺฐุํ เมชฺฌํ อิมินาติ ทุมฺเมชฺฌํฯ พาลานํ ภาโว พาลฺยํฯ มุยฺหตีติ โมโหฯ พลวตโร โมโห ปโมโหฯ สมนฺตโต มุยฺหตีติ สมฺโมโหฯ วิชฺชาย ปฏิปกฺขภาวโต น วิชฺชาติ อวิชฺชาฯ โอฆโยคตฺโถ วุตฺโตเยวฯ ถามคตฏฺเฐน อนุเสตีติ อนุสโยฯ จิตฺตํ ปริยุฏฺฐาติ อภิภวตีติ ปริยุฏฺฐานํฯ หิตคฺคหณาภาเวน หิตาภิมุขํ คนฺตุํ น สกฺโกติ อญฺญทตฺถุ ลงฺคติเยวาติ ลงฺคี, ขญฺชตีติ อตฺโถฯ ทุรุคฺฆาฏนฏฺเฐน วา ลงฺคีฯ ยถา หิ มหาปลิฆสงฺขาตา ลงฺคี ทุรุคฺฆาฏา โหติ, เอวมยมฺปิ ลงฺคี วิยาติ ลงฺคีฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ยา เอวรูปา กงฺขาติ เอตฺถ กงฺขนวเสน กงฺขาฯ กงฺขํ อานยตีติ กงฺขายนาฯ ปุริมกงฺขา หิ อุตฺตรกงฺขํ อานยติ นามฯ อาการวเสน วา เอตํ วุตฺตํฯ กงฺขาสมงฺคิจิตฺตํ กงฺขาย อายิตตฺตา กงฺขายิตํ นามฯ ตสฺส ภาโว กงฺขายิตตฺตํฯ วิมตีติ วิคตา มติ วิมติฯ วิจิกิจฺฉาติ วิคตา จิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉา, สภาวํ วา วิจินนฺโต กิจฺฉติ กิลมติ เอตายาติ วิจิกิจฺฉาฯ สา สํสยลกฺขณา, กมฺปนรสา, อนิจฺฉยปจฺจุปฏฺฐานา, อเนกํสคฺคาหปจฺจุปฏฺฐานา วา, อโยนิโสมนสิการปทฏฺฐานา, ปฏิปตฺติยา อนฺตรายกราติ ทฏฺฐพฺพาฯ

กมฺปนฏฺเฐน ทฺวิธา เอฬยตีติ ทฺเวฬฺหกํฯ ปฏิปตฺตินิวารเณน ทฺวิธาปโถ วิยาติ ทฺเวธาปโถฯ ‘‘นิจฺจํ วา อิทํ อนิจฺจํ วา’’ติอาทิปวตฺติยา เอกสฺมิํ อากาเร สณฺฐาตุํ อสมตฺถตาย สมนฺตโต เสตีติ สํสโยฯ เอกํสํ คเหตุํ อสมตฺถตาย น เอกํสคฺคาโหติ อเนกํสคฺคาโหฯ นิจฺเฉตุํ อสกฺโกนฺตี อารมฺมณโต โอสกฺกตีติ อาสปฺปนาฯ โอคาหิตุํ อสกฺโกนฺตี ปริสมนฺตโต สปฺปตีติ ปริสปฺปนาฯ ปริโยคาหิตุํ อสมตฺถตาย อปริโยคาหณาฯ นิจฺฉยวเสน อารมฺมเณ ปวตฺติตุํ อสมตฺถตาย ฉมฺภิตตฺตํ จิตฺตสฺส, ถทฺธภาโวติ อตฺโถฯ วิจิกิจฺฉา หิ อุปฺปชฺชิตฺวา จิตฺตํ ถทฺธํ กโรติ, ยสฺมา ปน สา อุปฺปชฺชมานา อารมฺมณํ คเหตฺวา มนํ วิลิขนฺตี วิย, ตสฺมา มโนวิเลโขติ วุตฺตาฯ

วิทฺโธติ สลฺเลน ลทฺธปฺปหาโรฯ ผุฏฺโฐติ ฆฏฺฏิโตฯ ปเรโตติ ปีฬิโตฯ ธาวตีติ ปุรโต คจฺฉติฯ วิธาวตีติ อเนกวิเธน คจฺฉติฯ สนฺธาวตีติ เวเคน ธาวติฯ สํสรตีติ อิโต จิโต จ จรติฯ

อเจลโกติ นิจฺโจโล, นคฺโคติ อตฺโถฯ มุตฺตาจาโรติ วิสฏฺฐาจาโร, อุจฺจารกมฺมาทีสุ โลกิยกุลปุตฺตาจาเรน วิรหิโต ฐิตโกว อุจฺจารํ กโรติ, ปสฺสาวํ กโรติ, ขาทติ ภุญฺชติฯ หตฺถาปเลขโนติ หตฺเถ ปิณฺฑมฺหิ ฐิเต ชิวฺหาย หตฺถํ อปลิขติ, อุจฺจารํ วา กตฺวา หตฺถมฺหิเยว ทณฺฑกสญฺญี หุตฺวา หตฺเถน อปลิขติฯ เต กิร ทณฺฑกํ ‘‘สตฺโต’’ติ ปญฺญเปนฺติฯ ภิกฺขาคหณตฺถํ ‘‘เอหิ ภทนฺเต’’ติ วุตฺโต น เอตีติ น เอหิภทนฺติโกฯ

เตน หิ ‘‘ติฏฺฐ ภทนฺเต’’ติ วุตฺโตปิ น ติฏฺฐตีติ น ติฏฺฐภทนฺติโกฯ ตทุภยมฺปิ กิร โส ‘‘เอตสฺส วจนํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ น กโรติฯ

อภิหฏนฺติ ปุเรตรํ คเหตฺวา อาหฏํ ภิกฺขํฯ อุทฺทิสฺสกตนฺติ ‘‘อิทํ ตุมฺเห อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ เอวํ อาโรจิตํ ภิกฺขํฯ น นิมนฺตนนฺติ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ วา วีถิํ วา คามํ วา ปวิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ นิมนฺติตภิกฺขมฺปิ น สาทิยติ น คณฺหาติฯ น กุมฺภิมุขาติ กุมฺภิโต อุทฺธริตฺวา ทิยฺยมานํ ภิกฺขํ น คณฺหาติฯ น กโฬปิมุขาติ กโฬปีติ อุกฺขลิ วา ปจฺฉิ วา, ตโตปิ น คณฺหาติฯ กสฺมา? กุมฺภิกโฬปิโย มํ นิสฺสาย กฏจฺฉุนา ปหารํ ลภนฺตีติฯ น เอฬกมนฺตรนฺติ อุมฺมารํ อนฺตรํ กริตฺวา ทิยฺยมานํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? อยํ มํ นิสฺสาย อนฺตรกรณํ ลภตีติฯ ทณฺฑมุสเลสุปิ เอเสว นโยฯ

น ทฺวินฺนนฺติ ทฺวีสุ ภุญฺชมาเนสุ เอกสฺมิํ อุฏฺฐาย เทนฺเต น คณฺหาติฯ กสฺมา? กพฬนฺตราโย โหตีติฯ น คพฺภินิยาติอาทีสุ ปน ‘‘คพฺภินิยา กุจฺฉิยํ ทารโก กิลมตี’’ติ, ปายนฺติยา ทารกสฺส ขีรนฺตราโย โหตี’’ติ, ‘‘ปุริสนฺตรคตาย รติอนฺตราโย โหตี’’ติ น คณฺหาติฯ น สํกิตฺตีสูติ สํกิตฺเตตฺวา กตภตฺเตสุฯ ทุพฺภิกฺขสมเย กิร อเจลกสาวกา อเจลกานมตฺถาย ตโต ตโต ตณฺฑุลาทีนิ สมาทเปตฺวา ภตฺตํ ปจนฺติ, อุกฺกฏฺโฐ อเจลโก ตโตปิ น ปฏิคฺคณฺหาติฯ น ยตฺถ สาติ ยตฺถ สุนโข ‘‘ปิณฺฑํ ลภิสฺสามี’’ติ อุปฏฺฐิโต โหติ, ตตฺถ ตสฺส อทตฺวา อาหฏํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? เอตสฺส ปิณฺฑนฺตราโย โหตีติฯ สณฺฑสณฺฑจารินีติ สมูหสมูหจารินี ฯ สเจ หิ อเจลกํ ทิสฺวา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขํ ทสฺสามา’’ติ มนุสฺสา ภตฺตเคหํ ปวิสนฺติ, เตสุ จ ปวิสนฺเตสุ กโฬปิมุขาทีสุ นิลีนา มกฺขิกา อุปฺปติตฺวา สณฺฑสณฺฑา จรนฺติฯ ตโต อาหฏํ ภิกฺขํ น คณฺหาติฯ กสฺมา? มํ นิสฺสาย มกฺขิกานํ โคจรนฺตราโย ชาโตติฯ ถุโสทกนฺติ สพฺพสสฺสสมฺภาเรหิ กตํ โสวีรกํฯ เอตฺถ จ สุราปานเมว สาวชฺชํ, อยํ ปน สพฺเพสุปิ สาวชฺชสญฺญีฯ

เอกาคาริโกติ โย เอกสฺมิํเยว เคเห ภิกฺขํ ลภิตฺวา นิวตฺตติฯ เอกาโลปิโกติ โย เอเกเนว อาโลเปน ยาเปติฯ ทฺวาคาริกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอกิสฺสาปิ ทตฺติยาติ เอกาย ทตฺติยาฯ ทตฺติ นาม เอกา ขุทฺทกปาติ โหติ, ยตฺถ อคฺคภิกฺขํ ปกฺขิปิตฺวา ฐเปนฺติฯ

เอกาหิกนฺติ เอกทิวสนฺตริกํฯ อฑฺฒมาสิกนฺติ อฑฺฒมาสนฺตริกํฯ ปริยายภตฺตโภชนนฺติ วารภตฺตโภชนํ , เอกาหวาเรน ทฺวีหวาเรน สตฺตาหวาเรน อฑฺฒมาสวาเรนาติ เอวํ ทิวสวาเรน อาภตํ ภตฺตโภชนํฯ

สากภกฺโขติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ อุพฺภฏฺฐโกติ อุทฺธํ ฐิตโกฯ อุกฺกุฏิกปฺปธานมนุยุตฺโตติ อุกฺกุฏิกํ วีริยํ อนุยุตฺโตฯ คจฺฉนฺโตปิ อุกฺกุฏิโกว หุตฺวา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉติฯ กณฺฏกาปสฺสยิโกติ อยกณฺฏเก วา ปกติกณฺฏเก วา ภูมิยํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ จมฺมํ อตฺถริตฺวา ฐานจงฺกมาทีนิ กโรติฯ เสยฺยนฺติ สยนฺโตปิ ตตฺเถว เสยฺยํ กปฺเปติฯ ผลกเสยฺยนฺติ รุกฺขผลเก เสยฺยํฯ ถณฺฑิลเสยฺยนฺติ ถณฺฑิเล อุจฺเจ ภูมิฏฺฐาเน เสยฺยํฯ เอกปสฺสยิโกติ เอกปสฺเสเนว สยติฯ รโชชลฺลธโรติ สรีรํ เตเลน มกฺเขตฺวา รชุฏฺฐานฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, อถสฺส สรีเร รโชชลฺลํ ลคฺคติ, ตํ ธาเรติฯ ยถาสนฺถติโกติ ลทฺธํ อาสนํ อโกเปตฺวา ยเทว ลภติ, ตตฺเถว นิสีทนสีโลฯ เวกฏิโกติ วิกฏขาทนสีโล, วิกฏนฺติ คูถํ วุจฺจติฯ อปานโกติ ปฏิกฺขิตฺตสีตุทกปาโนฯ สายํ ตติยํ อสฺสาติ สายตติยกํฯ ปาโต มชฺฌนฺหิเก สายนฺติ ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ ‘‘ปาปํ ปวาเหสฺสามี’’ติ อุทโกโรหนานุโยคํ อนุยุตฺโต วิหรติฯ

เต สลฺเล อภิสงฺขโรตีติ เต ราคาทิสตฺตสลฺเล อภินิพฺพตฺเตติฯ อภิสงฺขโรนฺโตติ อภินิพฺพตฺเตนฺโตฯ สลฺลาภิสงฺขารวเสนาติ สลฺลาภินิพฺพตฺตาปนการณาฯ ปุรตฺถิมํ ทิสํ ธาวตีติ ปุริมํ ทิสํ คจฺฉติฯ เต สลฺลาภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เอเต ราคาทิสลฺลา ปโยคา นปฺปหีนาฯ สลฺลาภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ สลฺลปโยคานํ อปฺปหีนภาเวนฯ คติยา ธาวตีติ คติยํ ธาวติฯ คติยา คตินฺติ คติโต คติํฯ

น สีทตีติ น นิมุชฺชติฯ น สํสีทตีติ น สมนฺตโต มุชฺชติฯ น โอสีทตีติ น โอสกฺกติฯ น อวสีทตีติ น ปจฺโจสกฺกติฯ น อวคจฺฉตีติ น เหฏฺฐา คจฺฉติฯ

[175] เอวํ มหานุภาเวน สลฺเลน โอติณฺเณสุ จ สตฺเตสุ – ตตฺถ สิกฺขานุคียนฺติ, ยานิ โลเก คธิตานีติ คาถาฯ

ตสฺสตฺโถ – เย โลเก ปญฺจ กามคุณา ปฏิลาภาย คิชฺฌนฺตีติ กตฺวา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติ, จิรกาลเสวิตตฺตา วา ‘‘คธิตานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ ตํ นิมิตฺตํ หตฺถิสิกฺขาทิกา อเนกา สิกฺขา กถียนฺติ, อุคฺคยฺหนฺติ วาฯ ปสฺสถ ยาว สมตฺโถ วายํ โลโก, ยโต ปณฺฑิโต กุลปุตฺโต เตสุ วา คธิเตสุ ตาสุ วา สิกฺขาสุ อธิมุตฺโต น สิยา, อญฺญทตฺถุ อนิจฺจาทิทสฺสเนน นิพฺพิชฺฌ สพฺพโส กาเมฯ อตฺตโน นิพฺพานเมว สิกฺเขติฯ

ปฏิวิชฺฌิตฺวาติ ญาเณน นิกฺขเมตฺวา วา นิพฺพิชฺฌิตฺวา วาฯ

[176] อิทานิ ยถา นิพฺพานาย สิกฺขิตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺโจ สิยา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สจฺโจติ วาจาสจฺเจน ญาณสจฺเจน มคฺคสจฺเจน จ สมนฺนาคโตฯ ริตฺตเปสุโณติ ปหีนเปสุโณฯ เววิจฺฉนฺติ มจฺฉริยํฯ

[177] นิทฺทํ ตนฺทิํ สเห ถีนนฺติ ปจลายิกญฺจ กายาลสิยญฺจ จิตฺตาลสิยญฺจาติ อิเม ตโย ธมฺเม อภิภเวยฺยฯ นิพฺพานมานโสติ นิพฺพานนินฺนจิตฺโตฯ

กายสฺส อกลฺยตาติ ขนฺธตฺตยสงฺขาตสฺส นามกายสฺส คิลานภาโวฯ คิลาโน หิ อกลฺลโกติ วุจฺจติฯ วินเยปิ (ปารา. 151) วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, อกลฺลโก’’ติฯ อกมฺมญฺญตาติ กายเคลญฺญสงฺขาโต อกมฺมญฺญตากาโรฯ เมโฆ วิย อากาสํ กายํ โอนยฺหตีติ โอนาโหฯ สพฺพโต ภาเคน โอนาโห ปริโยนาโหฯ อพฺภนฺตเร สโมรุนฺธตีติ อนฺโตสโมโรโธฯ เมธตีติ มิทฺธํ, อกมฺมญฺญภาเวน วิหิํสตีติ อตฺโถฯ สุปนฺติ เตนาติ สุปฺปํฯ อกฺขิทลาทีนํ ปจลภาวํ กโรตีติ ปจลายิกาฯ สุปฺปนา สุปฺปิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทสาฯ โอลียนาติ โอลียนากาโรฯ ทุติยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ ลีนนฺติ อวิปฺผาริกตาย ปฏิกุฏิกํฯ อิตเร ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ ถินนฺติ สปฺปิปิณฺโฑ วิย อวิปฺผาริกตาย ฆนภาเวน ฐิตํฯ ถิยนาติ อาการนิทฺเทโสฯ ถิยิตสฺส ภาโว ถิยิตตฺตํ, อวิปฺผารวเสน ถทฺธตาติ อตฺโถฯ

สพฺพสงฺขารธาตุยาติ นิพฺพานนินฺนมานโส สพฺพเตภูมิกสงฺขาตธาตุยาฯ จิตฺตํ ปฏิวาเปตฺวาติ จิตฺตํ นิวตฺตาเปตฺวาฯ เอตํ สนฺตนฺติ เอตํ นิพฺพานํฯ กิเลสสนฺตตาย สนฺตํฯ อตปฺปกฏฺเฐน ปณีตํฯ

น ปณฺฑิตา อุปธิสุขสฺส เหตูติ ทพฺพชาติกา กามสุขสฺส การณา ทานานิ น เทนฺติฯ กามญฺจ เต อุปธิปริกฺขยายาติ เอกํเสน เต ปณฺฑิตา กามกฺขยาย กามกฺเขปนตฺถํ ทานานิ เทนฺติ ฯ อปุนพฺภวายาติ นิพฺพานตฺถายฯ ฌานานิ ภาเวนฺตีติ ปฐมชฺฌานาทีนิ วฑฺเฒนฺติฯ ปุนพฺภวายาติ ปุนพฺภวการณาฯ เต ปณฺฑิตา นิพฺพานํ อภิมุขํ หุตฺวา ทานํ ททนฺติฯ

[178] สาหสาติ รตฺตสฺส ราคจริตาทิเภทา สาหสาการณาฯ นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ

[179] ปุราณํ นาภินนฺเทยฺยาติ อตีตํ รูปาทิํ นาภินนฺเทยฺยฯ นเวติ ปจฺจุปฺปนฺเนฯ หียมาเนติ วินสฺสมาเนฯ อากาสํ น สิโต สิยาติ ตณฺหานิสฺสิโต น ภเวยฺยฯ ตณฺหา หิ รูปาทีนํ อากาสนโต ‘‘อากาโส’’ติ วุจฺจติฯ

เวมาเนติ อภวมาเนฯ วิคจฺฉมาเนติ อปคจฺฉมาเนฯ

‘‘อากาสตี’’ติ ‘‘อากสฺสตี’’ติ จ ทุวิโธ ปาโฐฯ

[180] กิํ การณา อากาสํ น สิโต สิยาติ เจ? เคธํ พฺรูมีติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – อหญฺหิ อิมํ อากาสสงฺขาตํ ตณฺหํ รูปาทีสุ คิชฺฌนโต เคธํ พฺรูมิ ‘‘เคโธ’’ติ วทามิฯ กิญฺจ ภิยฺโย – อวหนนฏฺเฐน ‘‘โอโฆ’’ติ จ อาชวนฏฺเฐน ‘‘อาชว’’นฺติ จ ‘‘อิทํ มยฺหํ, อิทํ มยฺห’’นฺติ ชปฺปการณโต ‘‘ชปฺปน’’นฺติ จ ทุมฺมุญฺจนฏฺเฐน ‘‘อารมฺมณ’’นฺติ จ กมฺปกรณฏฺเฐน ‘‘กมฺปน’’นฺติ จ พฺรูมิ, เอสาว โลกสฺส ปลิโพธฏฺเฐน ทุรติกฺกมนียฏฺเฐน จ ‘‘กามปงฺโก ทุรจฺจโย’’ติฯ

อาชวนฺติ อาปฏิสนฺธิโต ชวติ ธาวตีติ อาชวํ, วฏฺฏมูลตาย ปุนพฺภเว ปฏิสนฺธิทานตณฺหาเยตํ อธิวจนํฯ ชปฺปนนฺติ ปตฺถนา, ตณฺหาเยตํ อธิวจนํฯ อารมฺมณมฺปิ วุจฺจติ ตณฺหาติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อุปฺปนฺนตณฺหา มุจฺจิตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐน อารมฺมณาติ กถียติฯ กามปงฺโกติ โอสีทนฏฺเฐน กลลํฯ กทฺทโมติ สงฺคฏฺเฐน กทฺทโมฯ

ตาปนฏฺเฐน กิเลโส ฯ นิยฺยาสํ วิย ลคฺคาปนฏฺเฐน ปลิโปฯ รุนฺธิตฺวา ธารณฏฺเฐน ปลิโรโธฯ เอวเมตํ เคธาทิปริยายํ อากาสํ อนิสฺสิโตฯ

[181] สจฺจา อโวกฺกมนฺติ คาถาฯ ตสฺสตฺโถ – ปุพฺเพ วุตฺตา ติวิธาปิ สจฺจา อโวกฺกมํ โมเนยฺยปตฺติยา มุนีติ สงฺขํ คโต นิพฺพานถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณ, ส เวเอวรูโป สพฺพานิ อายตนานิ นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

[182] กิญฺจ ภิยฺโย – ส เว วิทฺวาติ คาถาฯ ตตฺถ ญตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทินเยน สงฺขตธมฺมํ อญฺญายฯ สมฺมา โส โลเก อิริยาโนติ อสมฺมาอิริยนกรานํ กิเลสานํ ปหานา สมฺมา โส โลเก อิริยมาโนฯ

[183] เอวํ อปิเหนฺโต จ – โยธ กาเมติ คาถาฯ ตตฺถ สงฺคนฺติ สตฺตวิธํ สงฺคํ โย อจฺจตริฯ นาชฺเฌตีติ น อภิชฺฌายติฯ

[184] ตสฺมา ตุมฺเหสุปิ โย เอวรูโป โหตุํ อิจฺฉติ, ตํ วทามิ – ยํ ปุพฺเพติ คาถาฯ ตตฺถ ยํ ปุพฺเพติ อตีเต สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ กิเลสชาตํ อตีตํ กมฺมญฺจฯ ปจฺฉา เต มาหุ กิญฺจนนฺติ อนาคเตปิ สงฺขาเร อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมํ ราคาทิกิญฺจนํ มา อหุฯ มชฺเฌ เจ โน คเหสฺสสีติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทิธมฺเมปิ น คเหสฺสสิ เจฯ เอวํ อุปสนฺโต จริสฺสสิฯ

อพีชํ กโรหีติ มคฺคญาเณน น พีชํ กโรหิฯ ราคกิญฺจนนฺติ ราคผนฺทนํฯ โทสกิญฺจนาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[185] เอวํ อรหตฺตปฺปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหโต ถุติวเสน อิโต ปรา คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ สพฺพโสติ คาถาย มมายิตนฺติ มมตฺตกรณํฯ ‘‘มม อิท’’นฺติ คหิตํ วา วตฺถุฯ อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานการณา อสนฺตการณา น โสจติฯ น ชียตีติ ชานิํ นาธิคจฺฉติฯ

อหุ วต เมติ มยฺหํ อโหสิ วตฯ ตํ วต เม นตฺถีติ ยํ อตีเต อโหสิ, ตํ มยฺหํ อิทานิ น สนฺติฯ สิยา วต เมติ ยํ มยฺหํ ภวิสฺสติ, ตํ วตาหํ น ลภามีติ อิทานิ อหํ เอกํเสน น ปาปุณามิฯ

[186] กิญฺจ ภิยฺโย – ยสฺส นตฺถีติ คาถาฯ ตตฺถ กิญฺจนนฺติ กิญฺจิ รูปาทิธมฺมชาตํฯ

อภิสงฺขตนฺติ กมฺเมน สงฺขริตํฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ จิตฺเตน ราสิกตํฯ อวิชฺชาย ตฺเววาติ อวิชฺชาย ตุ เอวฯ อเสสวิราคนิโรธาติ วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน นิรวเสสนิโรธาฯ

สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสวตฺติสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ ปสฺสฯ อตฺตานุทิฏฺฐิํ อูหจฺจาติ สกฺกายทิฏฺฐิํ อุทฺธริตฺวาฯ เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ มรณสฺส ตรโณ ภเวยฺยฯ เอวํ โลกํ อเวกฺขนฺตนฺติ เอวํ ขนฺธโลกํ ปสฺสนฺตํฯ มจฺจุราชา น ปสฺสตีติ มรณราชา น โอโลเกติ น ทกฺขติฯ

นาญฺญํ ปตฺถยเต กิญฺจีติ อญฺญํ อปฺปมตฺตกมฺปิ น ปตฺถยติ น ปิหยติฯ อญฺญตฺร อปฺปฏิสนฺธิยาติ นิพฺพานํ ฐเปตฺวาฯ ‘‘อญฺญตฺรปฺปฏิสนฺธิยา’’ติ เอกปทํ กตฺวาปิ ปฐนฺติฯ

[187] กิญฺจ ภิยฺโย – อนิฏฺฐุรีติ คาถาฯ ตตฺถ อนิฏฺฐุรีติ อนิสฺสุกีฯ ‘‘อนิฏฺฐรี’’ติปิ เกจิ ปฐนฺติฯ สพฺพธี สโมติ สพฺพตฺถ สโม, อุเปกฺขโกติ อธิปฺปาโยฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โย โส ‘‘นตฺถิ เม’’ติ น โสจติ, ตมหํ อวิกมฺปินํ ปุคฺคลํ ปุฏฺโฐ สมาโน อนิฏฺฐุรี อนนุคิทฺโธ, อเนโช สพฺพธี สโมติ อิมํ ตสฺมิํ ปุคฺคเล จตุพฺพิธํ อานิสํสํ พฺรูมีติฯ

นิฏฺฐุริโยติ อิสฺสุกีฯ นิฏฺฐุรภาโว นิฏฺฐุริยํ, ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ นตฺถีติ เขฬปาตนฺติ อตฺโถฯ นิฏฺฐุริยกมฺมนฺติ นิฏฺฐุริยกรณํฯ คหฏฺโฐ วา หิ คหฏฺฐํ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสนฺโต อปฺปมตฺตเกเนว กุชฺฌิตฺวา ตํ นิสฺสาย เอตฺตกมฺปิ นตฺถีติ เขฬํ ปาเตตฺวา ปาเทน มทฺทนฺโต วิย นิฏฺฐุริยํ นาม กโรติฯ ตสฺส ตํ กมฺมํ ‘‘นิฏฺฐุริยกมฺม’’นฺติ วุจฺจติฯ

อิสฺสาติ สภาวนิทฺเทโส ฯ ตโต ปรา ทฺเว อาการภาวนิทฺเทสาฯ อิตรตฺตยํ ปริยายวจนํฯ ลกฺขณาทิโต ปเนสา ปรสมฺปตฺตีนํ อุสูยนลกฺขณา อิสฺสา; ตตฺถ จ อนภิรติรสา; ตโต วิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานา; ปรสมฺปตฺติปทฏฺฐานาฯ

ลาเภปิ น อิญฺชตีติ ปจฺจยลาเภ น จลติฯ อลาเภปีติ ปจฺจยานํ อลาเภปิฯ

[188] กิญฺจ ภิยฺโย – อเนชสฺสาติ คาถาฯ ตตฺถ นิสงฺขตีติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ โย โกจิ สงฺขาโรฯ โส หิ ยสฺมา นิสงฺขริยติ, นิสงฺขโรติ วา, ตสฺมา ‘‘นิสงฺขตี’’ติ วุจฺจติฯ วิยารมฺภาติ วิวิธา ปุญฺญาภิสงฺขาราทิกา อารมฺภาฯ เขมํ ปสฺสติ สพฺพธีติ สพฺพตฺถ อภยเมว ปสฺสติฯ

อารมฺภาติ กมฺมานํ ปฐมารมฺภาฯ วิยารมฺภาติ อุปรูปริ วิวิธอารมฺภนวเสน วีริยารมฺภาฯ ตีสุ ภเวสุ ปฏิสนฺธิชนกกมฺมานํ เอตํ อธิวจนํฯ ตสฺมา วิยารมฺภา อารโตฯ

[189] เอวํ ปสฺสนฺโต น สเมสูติ คาถาฯ ตตฺถ น วทเตติ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติอาทินา มานวเสน สเมสุปิ อตฺตานํ น วทติ โอเมสุปิ อุสฺเสสุปิฯ นาเทติ น นิรสฺสตีติ รูปาทีสุ กญฺจิ ธมฺมํ น คณฺหาติ น นิสฺสชฺชติฯ เสสํ สพฺพตฺถ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏเมวฯ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

16. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[190] โสฬสเม น เม ทิฏฺโฐติ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโสฯ ตตฺถ อิโต ปุพฺเพติ อิโต สงฺกสฺสนคเร โอตรณโต ปุพฺเพฯ วคฺคุวโทติ สุนฺทรวโทฯ ตุสิตา คณิมาคโตติ ตุสิตกายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิํ อาคตตฺตา ตุสิตา อาคโตฯ คณาจริยตฺตา คณี ฯ สนฺตุฏฺฐฏฺเฐน วา ตุสิตสงฺขาตา เทวโลกา คณิํ อาคโต, ตุสิตานํ วา อรหนฺตานํ คณิํ อาคโตติฯ

อิมินา จกฺขุนาติ อิมินา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปกติมํสจกฺขุนาฯ อิมินา อตฺตภาเวนาติ อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวนฯ ตาวติํสภวเนติ ตาวติํสเทวโลเกฯ ปาริจฺฉตฺตกมูเลติ โกวิฬารรุกฺขสฺส เหฏฺฐาฯ ปณฺฑุกมฺพลสิลายนฺติ รตฺตกมฺพลสทิสปาสาณปิฏฺเฐฯ วสฺสํ วุฏฺโฐติ วุฏฺฐวสฺโสฯ เทวคณปริวุโตติ เทวสงฺเฆน ปริวาริโตฯ โอติณฺโณติ อวติณฺโณฯ อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพติ อญฺญตฺร อิมมฺหา ทสฺสนา ปุพฺเพฯ น ทิฏฺโฐติ อญฺญทา น ทิฏฺฐปุพฺโพฯ

ขตฺติยสฺส วาติ ขตฺติยสฺส วทนฺตสฺส น สุโตฯ พฺราหฺมณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

มธุรวโทติอาทีสุ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ มธุรํ วทตีติ มธุรวโทฯ เปมชนกํ เปมารหํ วทตีติ เปมนียวโทฯ หทยงฺคมจิตฺเต ฐปนโยคฺยํ วทตีติ หทยงฺคมวโทฯ กรวีกสกุณสทฺโท วิย มธุรโฆโส อสฺสาติ กรวีกรุตมญฺชุโฆโสฯ วิสฺสฏฺโฐ จาติ อปลิพุทฺโธ ตตฺถ ตตฺถ อปกฺขลโนฯ วิญฺเญยฺโย จาติ สุวิชาเนยฺโย จฯ มญฺชุ จาติ มธุโร จฯ สวนีโย จาติ กณฺณสุโข จฯ พินฺทุ จาติ ฆโน จฯ อวิสารี จาติ น ปตฺถโฏ จฯ คมฺภีโร จาติ น อุตฺตาโน จฯ นินฺนาทิ จาติ โฆสวนฺโต จฯ อสฺสาติ อสฺส สตฺถุโนฯ พหิทฺธา ปริสายาติ ปริสโต พหิฯ น นิจฺฉรตีติ น นิกฺขมติฯ กิํการณา? เอวรูโป มธุรสทฺโท นิกฺการณา มา วินสฺสตูติฯ พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโตฯ มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสมฺเหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ, ภควตาปิ กตกมฺมํ วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตาว สมุฏฺฐาติฯ กรวีโก วิย ภณตีติ กรวีกภาณี, มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถฯ

ตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานํ อติกฺกาเมติฯ อุตฺตาเรตีติ เขมนฺตภูมิํ อุปเนนฺโต ตาเรติฯ