เมนู

ปลิพุทฺเธติ สมนฺตโต พนฺธเนน พนฺเธฯ พนฺธเนติ กิเลสพนฺธเนฯ โผฏยิตฺวาติ ปปฺโผเฏตฺวาฯ สจฺจํ วิสฺสชฺชํ กโรนฺตีติ วิสงฺขริตฺวา อปริโภคํ กโรนฺติฯ วิโกเปนฺตีติ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺติฯ

[148] กิญฺจ ภิยฺโย – โส เอวรูโป – ปุพฺพาสเวติ คาถาฯ ตตฺถ ปุพฺพาสเวติ อตีตรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺมกิเลเส นเวติ ปจฺจุปฺปนฺนรูปาทีนิ อารพฺภ อุปฺปชฺชนธมฺเมฯ น ฉนฺทคูติ ฉนฺทาทิวเสน น คจฺฉติฯ อนตฺตครหีติ กตากตวเสน อตฺตานํ อครหนฺโตฯ

[149] เอวํ อนตฺตครหี จ – ส สพฺพธมฺเมสูติ คาถาฯ ตตฺถ สพฺพธมฺเมสูติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิธมฺเมสุ ‘‘ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา’’ติ เอวํปเภเทสุฯ ปนฺนภาโรติ ปติตภาโรฯ น กปฺเปตีติ น กปฺปิโย, ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น กโรตีติ อตฺโถฯ นูปรโตติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกเสกฺขา วิย อุปรติสมงฺคีปิ โน โหติฯ น ปตฺถิโยติ นิตฺตณฺโหฯ ตณฺหา หิ ปตฺถยตีติ ปตฺถิยา, นาสฺส ปตฺถิยาติ น ปตฺถิโยฯ อิโต ปรญฺจ เหฏฺฐา จ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานตฺถเมวฯ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต (มหานิ. 83) วุตฺตสทิโส เอว อภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

มหาพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

14. ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[150] จุทฺทสเม ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทเส ปุจฺฉามิ ตนฺติ อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘กา นุ โข อรหตฺตปฺปตฺติยา ปฏิปตฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ

ตตฺถ อาทิปุจฺฉาคาถาย ตาว ปุจฺฉามีติ เอตฺถ อทิฏฺฐโชตนาทิวเสน ปุจฺฉา วิภชิตาฯ อาทิจฺจพนฺธูติ อาทิจฺจสฺส โคตฺตพนฺธุฯ

วิเวกํ สนฺติปทญฺจาติ วิเวกญฺจ สนฺติปทญฺจฯ กถํ ทิสฺวาติ เกน การเณน ทิสฺวา, กถํ ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ

ติสฺโส ปุจฺฉาติ คณนปริจฺเฉโทฯ อทิฏฺฐโชตนาติ ยํ น ทิฏฺฐํ น ปฏิวิทฺธํ, ตสฺส ปากฏกรณตฺถาย ปุจฺฉาฯ ทิฏฺฐสํสนฺทนาติ ยํ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐํ, ตสฺส ฆฏนตฺถายฯ วิมติจฺเฉทนาติ ยา กงฺขา, ตสฺสาจฺเฉทนตฺถํฯ ปกติยา ลกฺขณํ อญฺญาตนฺติ ธมฺมานํ ตถลกฺขณํ ปกติยา น ญาตํฯ อทิฏฺฐนฺติ น ทิฏฺฐํฯ ‘‘น นิฏฺฐ’’นฺติปิ ปาโฐฯ อตุลิตนฺติ ตุลาย ตุลิตํ วิย น ตุลิตํฯ อตีริตนฺติ ตีรณาย น ตีริตํฯ อวิภูตนฺติ น ปากฏํฯ อวิภาวิตนฺติ ปญฺญาย น วฑฺฒิตํฯ ตสฺส ญาณายาติ ตสฺส ธมฺมสฺส ลกฺขณชานนตฺถายฯ ทสฺสนายาติ ทสฺสนตฺถายฯ ตุลนายาติ ตุลนตฺถายฯ ตีรณายาติ ตีรณตฺถายฯ วิภาวนายาติ วิภาคกรณตฺถายฯ อญฺเญหิ ปณฺฑิเตหีติ อญฺเญหิ พุทฺธิสมฺปนฺเนหิฯ สํสยปกฺขนฺโทติ สนฺเทหํ ปวิฏฺโฐฯ

มนุสฺสปุจฺฉาติ มนุสฺสานํ ปุจฺฉาฯ อมนุสฺสปุจฺฉาติ นาคสุปณฺณาทีนํ ปุจฺฉาฯ คหฏฺฐาติ อวเสสคหฏฺฐาฯ ปพฺพชิตาติ ลิงฺควเสน วุตฺตาฯ นาคาติ สุผสฺสาทโย นาคาฯ สุปณฺณาติ สุปณฺณสํยุตฺตวเสน (สํ. นิ. 3.392 อาทโย)ฯ ยกฺขาติ ยกฺขสํยุตฺตวเสน (สํ. นิ. 10.235 อาทโย) จ เวทิตพฺพา อสุราติ ปหาราทาทโยฯ คนฺธพฺพาติ ปญฺจสิขคนฺธพฺพปุตฺตาทโย มหาราชาโนติ จตฺตาโร มหาราชาโนฯ อหีนินฺทฺริยนฺติ สณฺฐานวเสน อวิกลินฺทฺริยํฯ โส นิมฺมิโตติ โส ภควตา นิมฺมิโต พุทฺโธฯ

โวทานตฺถปุจฺฉาติ วิเสสธมฺมปุจฺฉาฯ อตีตปุจฺฉาติ อตีเต ธมฺเม อารพฺภ ปุจฺฉาฯ อนาคตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กุสลปุจฺฉาติ อนวชฺชธมฺมปุจฺฉาฯ อกุสลปุจฺฉาติ สาวชฺชธมฺมปุจฺฉาฯ อพฺยากตปุจฺฉาติ ตทุภยวิปรีตธมฺมปุจฺฉาฯ

อชฺเฌสามิ ตนฺติ ตํ อาณาเปมิฯ กถยสฺสุ เมติ มยฺหํ กเถหิฯ โคตฺตญาตโกติ โคตฺเตน ญาตโกฯ โคตฺตพนฺธูติ โคตฺตชฺฌตฺติโกฯ เอเกนากาเรนาติ เอเกน โกฏฺฐาเสนฯ

สนฺติปทนฺติ สนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานปทํฯ เย ธมฺมา สนฺตาธิคมายาติ เย สติปฏฺฐานาทโย ธมฺมา นิพฺพานปฏิลาภตฺถายฯ

สนฺติผุสนายาติ ญาณผสฺเสน นิพฺพานผุสนตฺถายฯ สจฺฉิกิริยายาติ ปจฺจกฺขกรณตฺถายฯ มหนฺตํ สีลกฺขนฺธนฺติ มหนฺตํ สีลราสิํฯ สมาธิกฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สีลกฺขนฺธาทโย โลกิยโลกุตฺตรา, วิมุตฺติญาณทสฺสนํ โลกิยเมวฯ

ตโมกายสฺส ปทาลนนฺติ อวิชฺชาราสิสฺส วิทฺธํสนํฯ วิปลฺลาสสฺส เภทนนฺติ จตุพฺพิธวิปลฺลาสสฺส เภทนํฯ ตณฺหาสลฺลสฺส อพฺพุหนนฺติ ตณฺหากณฺฏกสฺส ลุญฺจนํฯ อภิสงฺขารสฺส วูปสมนฺติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารสฺส นิพฺพาปนํฯ ภารสฺส นิกฺเขปนนฺติ ปญฺจกฺขนฺธภารสฺส ฐปนํฯ สํสารวฏฺฏสฺส อุปจฺเฉทนนฺติ สํสารปวตฺตสฺส เฉทนํฯ สนฺตาปสฺส นิพฺพาปนนฺติ กิเลสสนฺตาปสฺส นิพฺพุติฯ ปริฬาหสฺส ปฏิปสฺสทฺธินฺติ กิเลสทรถสฺส สนฺนิสีทนํฯ เทวเทโวติ เทวานํ อติเทโวฯ

[151] อถ ภควา ยสฺมา ยถา ปสฺสนฺโต กิเลเส อุปรุนฺธติ, ตถา ทิสฺวา ตถา ปวตฺตทสฺสโน หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, ตสฺมา ตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต นานปฺปกาเรน ตํ เทวปริสํ กิเลสปฺปหาเน นิโยเชนฺโต ‘‘มูลํ ปปญฺจสงฺขายา’’ติ อารภิตฺวา ปญฺจ คาถา อภาสิฯ

ตตฺถ อาทิคาถาย ตาว สงฺเขปตฺโถ – ปปญฺจสงฺขาติ ปปญฺจาติ สงฺขาตตฺตา ปปญฺจา เอว ปปญฺจสงฺขาฯ ตสฺสา อวิชฺชาทโย กิเลสา มูลํ, ตํ ปปญฺจสงฺขาย มูลํ อสฺมีติ ปวตฺตมานญฺจ สพฺพํ มนฺตาย อุปรุนฺเธฯ ยา กาจิ อชฺฌตฺตํ ตณฺหา อุปฺปชฺเชยฺยุํฯ ตาสํ วินยาย ปหานาย สทา สโต สิกฺเข อุปฏฺฐิตสฺสติ หุตฺวา สิกฺเขยฺยาติฯ

อชฺฌตฺตสมุฏฺฐานา วาติ จิตฺเต อุปฺปนฺนา วาฯ ปุเรภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปุเรกาลํฯ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ, อตฺถโต ปน ภุมฺมเมว ปุเรภตฺเตติ, เอส นโย ปจฺฉาภตฺตาทีสุฯ ปจฺฉาภตฺตนฺติ ทิวาภตฺตโต ปจฺฉากาลํฯ ปุริมํ ยามนฺติ รตฺติยา ปฐมโกฏฺฐาสํฯ มชฺฌิมํ ยามนฺติ รตฺติยา ทุติยโกฏฺฐาสํฯ ปจฺฉิมํ ยามนฺติ รตฺติยา ตติยโกฏฺฐาสํฯ กาเฬติ กาฬปกฺเขฯ ชุณฺเหติ สุกฺกปกฺเขฯ วสฺเสติ จตฺตาโร วสฺสานมาเสฯ เหมนฺเตติ จตฺตาโร เหมนฺตมาเสฯ คิมฺเหติ จตฺตาโร คิมฺหานมาเสฯ ปุริเม วโยขนฺเธติ ปฐเม วโยโกฏฺฐาเส, ปฐมวเยติ อตฺโถฯ ตีสุ จ วเยสุ วสฺสสตายุกสฺส ปุริสสฺส เอเกกสฺมิํ วเย จตุมาสาธิกานิ เตตฺติํส วสฺสานิ โหนฺติฯ

[152] เอวํ ปฐมคาถาย ตาว ตีหิ สิกฺขาหิ ยุตฺตํ เทสนํ อรหตฺตนิกูเฏน เทเสตฺวา ปุน มานปฺปหานวเสน เทเสตุํ ‘‘ยํ กิญฺจี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ยํ กิญฺจิ ธมฺมมภิชญฺญา อชฺฌตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ อุจฺจากุลีนตาทิกํ อตฺตโน คุณํ ชาเนยฺยฯ อถ วาปิ พหิทฺธาติ อถ วา พหิทฺธาปิ อาจริยุปชฺฌายานํ วา คุณํ ชาเนยฺยฯ น เตน ถามํ กุพฺเพถาติ เตน คุเณน มานํ น กเรยฺยฯ

สตานนฺติ สนฺตคุณวนฺตานํฯ สนฺตานนฺติ นิพฺพุตสนฺตานํฯ น วุตฺตาติ น กถิตาฯ นปฺปวุตฺตาติ น วิสฺสชฺชิตาฯ

[153] อิทานิสฺส อกรณวิธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เสยฺโย น เตนา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เตน จ มาเนน ‘‘เสยฺโยห’’นฺติ วา ‘‘นีโจห’’นฺติ วา ‘‘สริกฺโขห’’นฺติ วาปิ น มญฺเญยฺยฯ เตหิ จ อุจฺจากุลีนตาทีหิ คุเณหิ ผุฏฺโฐ อเนกรูเปหิ ‘‘อหํ อุจฺจา กุลา ปพฺพชิโต’’ติอาทินา นเยน อตฺตานํ วิกปฺเปนฺโต น ติฏฺเฐยฺยาติฯ

[154] เอวํ มานปฺปหานวเสนปิ เทเสตฺวา อิทานิ สพฺพกิเลสูปสมวเสน เทเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺตเมวา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อชฺฌตฺตเมวุปสเมติ อตฺตนิ เอว ราคาทิสพฺพกิเลเส อุปสเมยฺยฯ น อญฺญโต ภิกฺขุ สนฺติเมเสยฺยาติ ฐเปตฺวา จ สติปฏฺฐานาทีนิ อญฺเญน อุปาเยน สนฺติํ น ปริเยเสยฺยฯ กุโต นิรตฺตา วาติ นิรตฺตา กุโตเยวฯ

เอเสยฺยาติ สีลพฺพตาทีหิ น มคฺเคยฺยฯ น คเวเสยฺยาติ น โอโลเกยฺยฯ น ปริเยเสยฺยาติ ปุนปฺปุนํ น อิกฺเขยฺยฯ

[155] อิทานิ อชฺฌตฺตํ อุปสนฺตสฺส ขีณาสวสฺส ตาทิภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มชฺเฌ ยถา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยถา มหาสมุทฺทสฺส อุปริเหฏฺฐิมภาคานํ เวมชฺฌสงฺขาเต จตุโยชนสหสฺสปฺปมาเณ มชฺเฌ ปพฺพตนฺตเร ฐิตสฺส วา มชฺเฌ สมุทฺทสฺส อูมิ โน ชายติ, ฐิโตว โส โหติ อวิกมฺปมาโน, เอวํ อเนโช ขีณาสโว ลาภาทีสุ ฐิโต อสฺส อวิกมฺปมาโน, โส ตาทิโส ราคาทิอุสฺสทํ ภิกฺขุ น กเรยฺย กุหิญฺจีติฯ

อุพฺเพเธนาติ เหฏฺฐาภาเคนฯ คมฺภีโรติ อุทกปิฏฺฐิโต ปฏฺฐาย จตุราสีติโยชนสหสฺสานิ คมฺภีโรฯ

‘‘อุพฺเพโธ’’ติปิ ปาโฐ, ตํ น สุนฺทรํฯ เหฏฺฐาติ อนฺโตอุทกํฯ อุปรีติ อุทฺธํอุทกํฯ มชฺเฌติ เวมชฺเฌฯ น กมฺปตีติ ฐิตฏฺฐานโต น จลติฯ น วิกมฺปตีติ อิโต จิโต จ น จลติฯ น จลตีติ นิจฺจลํ โหติฯ น เวธตีติ น ผนฺทติฯ นปฺปเวธตีติ น ปริวตฺตติฯ น สมฺปเวธตีติ น ปริพฺภมติฯ อเนริโตติ น เอริโตฯ อฆฏฺฏิโตติ อกฺโขโภฯ อจลิโตติ น กมฺปิโตฯ อลุฬิโตติ น กลลีภูโตฯ ตตฺร อูมิ โน ชายตีติ ตสฺมิํ ฐาเน วีจิ น อุปฺปชฺชติฯ

สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตริกาสูติ ยุคนฺธราทีนํ สตฺตนฺนํ ปพฺพตานํ อนฺตรนฺตราฯ สีทนฺตราติ อนฺตมโส สิมฺพลีตูลมฺปิ เตสุ ปติตปติตํ สีทตีติ สีทา, ปพฺพตนฺตเร ชาตตฺตา อนฺตราฯ ‘‘อนฺตรสีทา’’ติปิ ปาโฐฯ

[156] อิทานิ เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสิตํ ธมฺมเทสนํ อพฺภานุโมเทนฺโต ตสฺส จ อรหตฺตสฺส อาทิปฏิปทํ ปุจฺฉนฺโต นิมฺมิตพุทฺโธ ‘‘อกิตฺตยี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อกิตฺตยีติ อาจิกฺขิฯ วิวฏจกฺขูติ วิวเฏหิ อนาวรเณหิ ปญฺจหิ จกฺขูหิ สมนฺนาคโตฯ สกฺขิธมฺมนฺติ สกายตฺตํ สยํ อภิญฺญาตํ อตฺตปจฺจกฺขธมฺมํฯ ปริสฺสยวินยนฺติ ปริสฺสยวินยนํฯ ปฏิปทํ วเทหีติ อิทานิ ปฏิปตฺติํ วเทหิฯ ภทฺทนฺเตติ ภทฺทํ ตว อตฺถูติ ภควนฺตํ อาลปนฺโต อาหฯ อถ วา ภทฺทํ สุนฺทรํ ตว ปฏิปทํ วเทหีติปิ วุตฺตํ โหติฯ ปาติโมกฺขํ อถ วาปิ สมาธินฺติ ตเมว ปฏิปทํ ภินฺทิตฺวา ปุจฺฉติฯ ปฏิปทนฺติ เอเตน วา มคฺคํ ปุจฺฉติฯ อิตเรหิ สีลํ สมาธิญฺจ ปุจฺฉติฯ

มํสจกฺขุนาปีติ สสมฺภาริกมํสจกฺขุนาปิฯ ทิพฺพจกฺขุนาปีติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํฯ เทวานญฺหิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตํ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตตาย ทูเรปิ อารมฺมณสมฺปฏิจฺฉนสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติฯ อิทญฺจาปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ ญาณจกฺขุ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํฯ ทิพฺพวิหารวเสน ปฏิลทฺธตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํฯ อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํฯ ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํฯ ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ ทสฺสนฏฺเฐน จกฺขุ, จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ, ทิพฺพญฺจ ตํ จกฺขุ จาติ ทิพฺพจกฺขุฯ เตน ทิพฺพจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขุฯ

อิทานิ ปญฺจวิธํ จกฺขุํ วิตฺถาเรน กเถตุํ ‘‘กถํ ภควา มํสจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขู’’ติอาทิมาห มํสจกฺขุมฺหิ ภควโต ปญฺจวณฺณา สํวิชฺชนฺตีติ เอตฺถ สสมฺภาราทิกจกฺขุมฺหิ พุทฺธสฺส ภควโต ปญฺจ โกฏฺฐาสา ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ อุปลพฺภนฺติฯ

นีโล จ วณฺโณติ อุมาปุปฺผวณฺโณฯ ปีตโก จ วณฺโณติ กณิการปุปฺผวณฺโณฯ โลหิตโก จ วณฺโณติ อินฺทโคปกวณฺโณฯ กณฺโห จ วณฺโณติ อญฺชนวณฺโณฯ โอทาโต จ วณฺโณติ โอสธิตารกวณฺโณฯ ยตฺถ จ อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐิตานีติ ยสฺมิํ ฐาเน อกฺขิโลมานิ ปติฏฺฐหิตฺวา อุฏฺฐิตานิฯ ตํ นีลํ โหติ สุนีลนฺติ เอตฺถ นีลนฺติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํฯ สุนีลนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺฐุ นีลํฯ ปาสาทิกนฺติ ปสาทชนกํฯ ทสฺสเนยฺยนฺติ ทสฺสนียํฯ อุมาปุปฺผสมานนฺติ ทกสีตลปุปฺผสทิสํฯ ตสฺส ปรโตติ ตสฺส สมนฺตา พาหิรปสฺเสฯ ปีตกนฺติ สพฺพสงฺคาหกํฯ สุปีตกนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺฐุ ปีตกํฯ อุภยโต จ อกฺขิกูฏานีติ ทฺเว จ อกฺขิโกฏิโยฯ โลหิตกานีติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํฯ สุโลหิตกานีติ อปญฺญายมานวิวรานิ สุฏฺฐุ โลหิตกานิฯ มชฺเฌ กณฺหนฺติ อกฺขีนํ มชฺฌิมฏฺฐานํ อญฺชนสทิสํ กณฺหํฯ สุกณฺหนฺติ อนฺตรวิรหิตํ สุฏฺฐุ กณฺหํฯ อลูขนฺติ ปาสาทิกํฯ สินิทฺธนฺติ ปณีตํฯ ภทฺทาริฏฺฐกสมานนฺติ อปนีตตจภทฺทาริฏฺฐกผลสทิสํฯ ‘‘อทฺทาริฏฺฐกสมาน’’นฺติปิ ปาฬิ, ตสฺสา ตินฺตกากสทิสนฺติ อตฺโถฯ โอทาตนฺติ สพฺพสงฺคาหกวเสน วุตฺตํฯ สุโอทาตนฺติ อนฺตรวิรหิตํ รชตมณฺฑลสทิสํ สุฏฺฐุ โอทาตํฯ เสตํ ปณฺฑรนฺติ ทฺวีหิปิ อติโอทาตตํ ทสฺเสติฯ ปากติเกน มํสจกฺขุนาติ ปกติมํสจกฺขุนาฯ อตฺตภาวปริยาปนฺเนนาติ อตฺตภาวสนฺนิสฺสิเตนฯ ปุริมสุจริตกมฺมาภินิพฺพตฺเตนาติ ปุริเมสุ ตตฺถ ตตฺถุปฺปนฺเนสุ อตฺตภาเวสุ กายสุจริตาทิกมฺมุนา อุปฺปาทิเตนฯ สมนฺตา โยชนํ ปสฺสตีติ สมนฺตโต จตุคาวุตปฺปมาเณ โยชเน ติโรกุฏฺฏาทิคตํ รูปํ อาวรณวิรหิตํ ปกติมํสจกฺขุนา ทกฺขติฯ

ทิวา เจว รตฺติญฺจาติ ทิวสภาเค จ รตฺติภาเค จฯ จตุรงฺคสมนฺนาคโตติ จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปริปุณฺณอนฺธกาโร อาโลกวิรหิโตฯ

สูริโย วา อตฺถงฺคโตติ สูรภาวํ ชนยนฺโต อุฏฺฐิโต สูริโย วิคโตฯ กาฬปกฺโข จ อุโปสโถติ กาฬปกฺเข จาตุทฺทสีอุโปสถทิวโส จฯ ติพฺโพ จ วนสณฺโฑติ คหโน จ รุกฺขราสิฯ มหา จ กาฬเมโฆ อพฺภุฏฺฐิโตติ มหนฺโต กาฬเมโฆ อพฺภปฏโล จ อุฏฺฐิโต โหติฯ กุฏฺโฏ วาติ อิฏฺฐกาจโย วาฯ กวาฏํ วาติ ทฺวารวาตปานาทิกวาฏํ วาฯ ปากาโร วาติ มตฺติกาทิปากาโร วาฯ ปพฺพโต วาติ ปํสุปพฺพตาทิปพฺพโต วาฯ คจฺฉํ วาติ ตรุณคจฺฉาทิคจฺฉํ วา ลตา วาติ กรวินฺทาทิ ลตา วาฯ อาวรณํ รูปานํ ทสฺสนายาติ รูปารมฺมณานํ ทสฺสนตฺถาย ปฏิเสธํ นตฺถิฯ เอกญฺเจ ติลผลํ นิมิตฺตํ กตฺวาติ สเจ เอกํ ติลพีชํ สญฺญาณํ กตฺวาฯ ติลวาเห ปกฺขิเปยฺยาติ ทฺเว สกเฏ ติลราสิมฺหิ ขิเปยฺยฯ เกจิ ปน ‘‘วาโห นาม กุมฺภาติเรกทฺเวสกฏ’’นฺติ วทนฺติฯ ตญฺเญว ติลผลํ อุทฺธเรยฺยาติ ตํนิมิตฺตกตํ ติลพีชํเยว อุทฺธริตฺวา คณฺเหยฺยฯ

ทิพฺเพน จกฺขุนาติ อิทํ วุตฺตตฺถเมวฯ วิสุทฺเธนาติ จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺเธนฯ โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ น อุปปาตํ, โส อุจฺเฉททิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ โย อุปปาตเมว ปสฺสติ น จุติํ, โส นวสตฺตปาตุภาวสสฺสตทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺฐิคตํ อติวตฺตติ, ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุ โหติ, อุภยญฺเจตํ พุทฺธปุตฺตา ปสฺสนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺฐิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธ’’นฺติฯ มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มานุสกํ วา มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา อติกฺกนฺตมานุสกนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสตีติ มนุสฺสมํสจกฺขุนา วิย สตฺเต โอโลเกติฯ จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนา ทฏฺฐุํ น สกฺกาฯ เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺติ, เต จวมานาฯ เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปตินิพฺพตฺตาว, เต อุปปชฺชมานาติ อธิปฺเปตาฯ เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน จ ปสฺสตีติ ทสฺเสติฯ หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีเนฯ ตพฺพิปรีเต ปณีเตฯ สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺฐกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเตฯ ตพฺพิปรีเต ทุพฺพณฺเณ, อภิรูเป วิรูเปติ อตฺโถฯ สุคเตติ สุคติคเต, อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเนฯ

ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต, โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปาเนฯ ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเต ฯ ตตฺถ ปุริเมหิ ‘‘จวมาเน’’ติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ ฯ อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคญาณกิจฺจํฯ

ตสฺส จ ญาณสฺส อยมุปฺปตฺติกฺกโม – อิธ ภิกฺขุ เหฏฺฐานิรยาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เนรยิเก สตฺเต ปสฺสติ มหาทุกฺขํ อนุภวมาเน, ตํ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมวฯ โส เอวํ มนสิ กโรติ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ ทุกฺขํ อนุภวนฺตี’’ติ, อถสฺส ‘‘อิทํ นาม กตฺวา’’ติ ตํ กมฺมารมฺมณํ ญาณํ อุปฺปชฺชติฯ ตถา อุปริเทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นนฺทนวน มิสฺสกวน ผารุสกวนาทีสุ สตฺเต ปสฺสติ มหาสมฺปตฺติํ อนุภวมาเนฯ ตมฺปิ ทสฺสนํ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมวฯ โส เอวํ มนสิ กโรติ ‘‘กิํ นุ โข กมฺมํ กตฺวา อิเม สตฺตา เอตํ สมฺปตฺติํ อนุภวนฺตี’’ติฯ อถสฺส ‘‘อิทํ นาม กตฺวา’’ติ ตํ กมฺมารมฺมณํ ญาณมุปฺปชฺชติฯ อิทํ ยถากมฺมูปคญาณํ นามฯ อิมสฺส วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิฯ ยถา จ อิมสฺส, เอวํ อนาคตํสญาณสฺสาปิฯ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว หิ อิมานิ ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติฯ

อิเม วต โภนฺโตติอาทีสุ อิเมติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐานํ นิทสฺสนวจนํฯ วตาติ อนุโสจนตฺเถ นิปาโตฯ โภนฺโตติ ภวนฺโตฯ ทุฏฺฐุ จริตํ, ทุฏฺฐุํ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตาติ ทุจฺจริตํ; กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา อุปฺปนฺนํ ทุจฺจริตนฺติ กายทุจฺจริตํฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตาฯ

อริยานํ อุปวาทกาติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ อริยานํ อนฺตมโส คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนตฺถกามา หุตฺวา อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริธํสเนน วา อุปวาทกา, อกฺโกสกา ครหกาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ‘‘นตฺถิ อิเมสํ สมณธมฺโม, อสฺสมณา เอเต’’ติ วทนฺโต อนฺติมวตฺถุนา อุปวทติฯ ‘‘นตฺถิ อิเมสํ ฌานํ วา วิโมกฺโข วา มคฺโค วา ผลํ วา’’ติอาทีนิ วทนฺโต คุณปริธํสเนน อุปวทตีติ เวทิตพฺโพฯ โส จ ฌานํ วา อุปวเทยฺย อฌานํ วา, อุภยถาปิ อริยูปวาโทว โหติ; อติภาริยํ กมฺมํ, อนนฺตริยกมฺมสทิสํ, สคฺคาวรณํ มคฺคาวรณญฺจ, สเตกิจฺฉํ ปน โหติฯ

ตสฺมา โย อริยํ อุปวทติ, เตน คนฺตฺวา สเจ อตฺตนา วุฑฺฒตโร โหติ , อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตํ เม ขมาหี’’ติ ขมาเปตพฺโพฯ สเจ ปน นวกตโร โหติ, วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ตุมฺเห อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตํ เม ขมถา’’ติ ขมาเปตพฺโพฯ สเจ โส นกฺขมติ, ทิสาปกฺกนฺโต วา โหติ, สยํ วา คนฺตฺวา สทฺธิวิหาริเก วา เปเสตฺวา ขมาเปตพฺโพฯ สเจ นาปิ คนฺตุํ น เปเสตุํ สกฺกา โหติ, เย ตสฺมิํ วิหาเร ภิกฺขู วสนฺติ, เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สเจ นวกตรา โหนฺติ, อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา สเจ วุฑฺฒตรา, วุฑฺเฒ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, อสุกํ นาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตํ ขมตุ เม โส อายสฺมา’’ติ วตฺวา ขมาเปตพฺโพฯ สมฺมุขา อขมนฺเตปิ เอตเทว กาตพฺพํฯ สเจ เอกจาริกภิกฺขุ โหติ, เนว ตสฺส วสนฏฺฐานํ น คตฏฺฐานํ ปญฺญายติ, เอกสฺส ปณฺฑิตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, อสุกํ นาม อายสฺมนฺตํ อิทญฺจิทญฺจ อวจํ, ตํ เม อนุสฺสรโต อนุสฺสรโต วิปฺปฏิสาโร โหติ, กิํ กโรมี’’ติ วตฺตพฺพํฯ โส วกฺขติ ‘‘ตุมฺเห มา จินฺตยิตฺถ, เถโร ตุมฺหากํ ขมติ, จิตฺตํ วูปสเมถา’’ติฯ เตนปิ อริยสฺส คตทิสาภิมุเขน อญฺชลิํ ปคฺคเหตฺวา ‘‘ขมถา’’ติ วตฺตพฺพํฯ ยทิ โส ปรินิพฺพุโต โหติ, ปรินิพฺพุตมญฺจฏฺฐานํ คนฺตฺวา ยาว สิวถิกํ คนฺตฺวาปิ ขมาเปตพฺโพฯ เอวํ กเต เนว สคฺคาวรณํ น มคฺคาวรณํ โหติ, ปากติกเมว โหตีติฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิกาติ วิปรีตทสฺสนาฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิวเสน สมาทินฺนนานาวิธกมฺมา, เย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อญฺเญปิ สมาทเปนฺติฯ เอตฺถ จ วจีทุจฺจริตคฺคหเณเนว อริยูปวาเท, มโนทุจฺจริตคฺคหเณน จ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สงฺคหิตายปิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุนวจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํฯ มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท อานนฺตริยสทิโสฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘เสยฺยถาปิ, สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปญฺญาสมฺปนฺโน ทิฏฺเฐว ธมฺเม อญฺญํ อาราเธยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ, สาริปุตฺต, วทามิฯ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺฐิํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย’’ติ (ม. นิ. 1.149)ฯ

มิจฺฉาทิฏฺฐิโต จ มหาสาวชฺชตรํ นาม อญฺญํ นตฺถิฯ ยถาห –

‘‘นาหํ , ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํมหาสาวชฺชํ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิปรมานิ ภิกฺขเว, มหาสาวชฺชานี’’ติ (อ. นิ. 1.310)ฯ

กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคาฯ ปรํ มรณาติ ตทนนฺตราภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ ฯ อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉทาฯ ปรํ มรณาติ จุติจิตฺตโต อุทฺธํฯ อปายนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ นิรยเววจนเมวฯ นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปุญฺญสมฺมตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโยฯ ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเฐน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คตีติ ทุคฺคติฯ วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต, วินสฺสนฺตา วา เอตฺถ นิปตนฺติ สมฺภิชฺชมานงฺคปจฺจงฺคาติปิ วินิปาโตฯ นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสญฺญิโต อโยติ นิรโย

อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนิํ ทีเปติ, ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย สุคติโต อเปตตฺตาฯ น ทุคฺคติ, มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโตฯ ทุคฺคติคฺคหเณน เปตฺติวิสยํ ทีเปติ, โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุขโต อเปตตฺตา ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา, น ตุ วินิปาโต, อสุรกายสทิสํ อวินิปติตตฺตาฯ วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติฯ โส หิ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สพฺพสมุสฺสเยหิ จ วินิปติตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติฯ นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิอเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปตีติฯ อุปปนฺนาติ อุปคตา, ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโยฯ วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพฯ อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติปิ สงฺคยฺหติฯ สคฺคคฺคหเณน เทวคติเยวฯ ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติฯ รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโคฯ โส สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติ อยํ วจนตฺโถฯ อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนาติอาทิ สพฺพํ นิคมนวจนํฯ

เอวํ ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตีติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทิพฺพจกฺขุญาณํ ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติ ฯ ยถากมฺมูปคญาณํ ปริตฺตมหคฺคตาตีตอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน ปญฺจสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตติฯ อนาคตํสญาณํ ปริตฺตมหคฺคตอปฺปมาณมคฺคอนาคตอชฺฌตฺตพหิทฺธานวตฺตพฺพารมฺมณวเสน อฏฺฐสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตตีติฯ

อากงฺขมาโน จ ภควาติ ภควา อิจฺฉมาโนฯ เอกมฺปิ โลกธาตุํ ปสฺเสยฺยาติ เอกํ จกฺกวาฬํ โอโลเกยฺยฯ สหสฺสิมฺปิ จูฬนิกนฺติ เอตฺถ ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺติ, ทิสา ภานฺติ วิโรจมานา, ตาว สหสฺสธา โลโก, เอสา สหสฺสิจูฬนิกา นามฯ จูฬนิกนฺติ ขุทฺทกํฯ ทฺวิสหสฺสิมฺปิ มชฺฌิมิกํ โลกธาตุนฺติ เอตฺถ สหสฺสจกฺกวาฬานํ สหสฺสภาเคน คเณตฺวา ทสสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณา ทฺวิสหสฺสี มชฺฌิมิกา โลกธาตุ นามฯ เอตฺตเกน พุทฺธานํ ชาติกฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํฯ โพธิสตฺตานญฺหิ ปจฺฉิมภเว เทวโลกโต จวิตฺวา มาตุกุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส จ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนทิวเส จ มหาภินิกฺขมนทิวเส จ สมฺโพธิธมฺมจกฺกปวตฺตนอายุสงฺขาโรสฺสชฺชนปรินิพฺพานทิวเสสุ จ เอตฺตกํ ฐานํ กมฺปติฯ

ติสหสฺสิมฺปิฯ มหาสหสฺสิมฺปิ โลกธาตุนฺติ สหสฺสิโต ปฏฺฐาย ตติยาติ ติสหสฺสี, ปฐมสหสฺสิํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตํ มชฺฌิมิกํ สหสฺสธา กตฺวา คณิตตฺตา มหนฺเตหิ สหสฺเสหิ คณิตาติ มหาสหสฺสีฯ เอตฺตาวตา โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาโณ โลโก ทสฺสิโต โหติฯ คณกปุตฺตติสฺสตฺเถโร ปน เอวมาห – ‘‘น หิ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุยา เอตํ ปริมาณํ ฯ อิทญฺหิ อาจริยานํ สชฺฌายมูลกํ วาจาย ปริหีนฏฺฐานํ, ทสโกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริมาณํ ปน ฐานํ ติสหสฺสิมหาสหสฺสิโลกธาตุ นามา’’ติฯ เอตฺตาวตา หิ ภควโต อาณากฺเขตฺตํ นาม ทสฺสิตํฯ เอตสฺมิญฺหิ อนฺตเร อาฏานาฏิยปริตฺต- (ที. นิ. 3.275 อาทโย) อิสิคิลิปริตฺต- (ม. นิ. 3.133 อาทโย) ธชคฺคปริตฺต- (สํ. นิ. 1.249) โพชฺฌงฺคปริตฺตขนฺธปริตฺต- (อ. นิ. 4.67) โมรปริตฺต- (ชา. 1.2.17-18) เมตฺตปริตฺต- (ขุ. ปา. 9.1 อาทโย; สุ. นิ. 143 อาทโย) รตนปริตฺตานํ (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย; สุ. นิ. 224 อาทโย) อาณา ผรติฯ

ยาวตกํ วา ปน อากงฺเขยฺยาติ ยตฺตกํ วา อิจฺเฉยฺยฯ อิมินา วิสยกฺเขตฺตํ ทสฺสิตํฯ

พุทฺธานญฺหิ วิสยกฺเขตฺตสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นาม นตฺถิ , นตฺถิกภาเว จสฺส อิมํ อุปมํ อาหรนฺติ – โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬมฺหิ ยาว พฺรหฺมโลกา สาสเปหิ ปูเรตฺวา สเจ โกจิ ปุรตฺถิมาย ทิสาย เอกจกฺกวาเฬ เอกํ สาสปํ ปกฺขิปนฺโต อาคจฺเฉยฺย, สพฺเพปิ เต สาสปา ปริกฺขยํ คจฺเฉยฺยุํฯ น ตฺเวว ปุรตฺถิมาย ทิสาย จกฺกวาฬานิฯ ทกฺขิณาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตตฺถ พุทฺธานํ อวิสโย นาม นตฺถิฯ ตาวตกํ ปสฺเสยฺยาติ ตตฺตกํ โอโลเกยฺยฯ เอวํ ปริสุทฺธํ ภควโต ทิพฺพจกฺขูติ ทิพฺพจกฺขุกถํ นิฏฺฐาเปสิฯ

กถํ ภควา ปญฺญาจกฺขุนาปิ วิวฏจกฺขูติ เกนปฺปกาเรน ปญฺญาจกฺขุนา อปิหิตจกฺขุ? มหาปญฺโญ ปุถุปญฺโญติอาทิกํ ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปญฺญายาติ ปริโยสานํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถเมวฯ

พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน จ อาสยานุสยญาเณน จฯ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ พุทฺธจกฺขูติ นามํ, สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส สมนฺตจกฺขูติ, ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ธมฺมจกฺขูติ โลกํ โวโลเกนฺโต อทฺทส สตฺเตติ สตฺเต อทฺทกฺขิฯ อปฺปรชกฺเขติอาทีสุ เยสํ วุตฺตนเยเนว ปญฺญาจกฺขุมฺหิ ราคาทิรชํ อปฺปํ, เต อปฺปรชกฺขาฯ เยสํ ตํ มหนฺตํ, เต มหารชกฺขาฯ เยสํ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ ติกฺขานิ, เต ติกฺขินฺทฺริยาฯ เยสํ ตานิ มุทูนิ, เต มุทินฺทฺริยาฯ เยสํ เตเยว สทฺธาทโย อาการา สุนฺทรา, เต สฺวาการาฯ เย กถิตการณํ สลฺลกฺเขนฺติ, สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ เต สุวิญฺญาปยาฯ เย ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺติ, เต ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน นามฯ

อุปฺปลินิยนฺติ อุปฺปลวเนฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ ยานิ อนฺโตนิมุคฺคาเนว โปสิยนฺติฯ อุทกํ อจฺจุคฺคมฺม ติฏฺฐนฺตีติ อุทกํ อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ ตตฺถ ยานิ ยานิ อจฺจุคฺคมฺม ฐิตานิ, ตานิ ตานิ สูริยรสฺมิสมฺผสฺสํ อาคมยมานานิ ฐิตานิ อชฺช ปุปฺผนกานิฯ ยานิ สโมทกํ ฐิตานิ, ตานิ สฺเว ปุปฺผนกานิฯ ยานิ อุทกา อนุคฺคตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ, ตานิ ตติยทิวเสว ปุปฺผนกานิฯ อุทกา ปน อนุคฺคตานิ อญฺญานิปิ สโรคอุปฺปลานิ นาม อตฺถิ, ยานิ เนว ปุปฺผิสฺสนฺติ, มจฺฉกจฺฉปภกฺขาเนว ภวิสฺสนฺติ, ตานิ ปาฬิํ นารูฬฺหานิ, อาหริตฺวา ปน ทีเปตพฺพานีติ ทีปิตานิฯ

ยเถว หิ ตานิ จตุพฺพิธปุปฺผานิ, เอวเมว อุคฺฆฏิตญฺญู วิปญฺจิตญฺญู เนยฺโย ปทปรโมติ จตฺตาโร ปุคฺคลาฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชียมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปญฺจิตญฺญูฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโส มนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโยฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ปทปรโมฯ ตตฺถ ภควา อุปฺปลวนาทิสทิสํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอโลเกนฺโต อชฺช ปุปฺผนกานิ อุคฺฆฏิตญฺญู, สฺเว ปุปฺผนกานิ วิปญฺจิตญฺญูติ เอวํ สพฺพาการโต จ อทฺทสฯ ตตฺถ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ภควโต ธมฺมเทสนา อตฺถํ สาเธติ, ปทปรมานํ อนาคตตฺถาย วาสนา โหติฯ

ราคจริโตติอาทีสุ รชฺชนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ ราคจริโตฯ ทุสฺสนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ โทสจริโตฯ มุยฺหนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ โมหจริโตฯ วิตกฺกนวเสน อูหนวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ วิตกฺกจริโต ฯ โอกปฺปนสทฺธาวเสน อารมฺมเณ จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ สทฺธาจริโตฯ ญาณเมว จรณํ, ญาเณน วา จรณํ, ญาณสฺส วา จรณํ, ญาณโต วา จรณํ เอตสฺส อตฺถีติ ญาณจริโตฯ ราคจริตสฺสาติ ราคุสฺสทสฺส ราคพหุลสฺสฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ

อสุภกถํ กเถตีติ อุทฺธุมาตกาทิทสวิธํ อสุภปฏิสํยุตฺตกถํ อาจิกฺขติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อสุภา ภาเวตพฺพา ราคสฺส ปหานายา’’ติ (อ. นิ. 9.1)ฯ เมตฺตาภาวนํ อาจิกฺขตีติ เมตฺตาภาวนํ จิตฺตสิเนหนํ กเถติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘เมตฺตา ภาเวตพฺพา พฺยาปาทสฺส ปหานายา’’ติฯ อุทฺเทเสติ สชฺฌายเนฯ ปริปุจฺฉายาติ อฏฺฐกถายฯ กาเลน ธมฺมสฺสวเนติ ยุตฺตปฺปตฺตกาเล อุตฺตริ ปริยตฺติธมฺมสฺสวเนฯ ธมฺมสากจฺฉายาติ อญฺเญหิ สทฺธิํ สากจฺฉายฯ ครุสํวาเสติ ครูนํ ปยิรุปาสเนฯ นิเวเสตีติ อาจริยานํ สนฺติเก ปติฏฺฐาเปติฯ

อานาปานสฺสติํ อาจิกฺขตีติ อานาปานสฺสติสมฺปยุตฺตกมฺมฏฺฐานํ กเถติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. 9.1)ฯ ปสาทนียํ นิมิตฺตํ อาจิกฺขตีติ จูฬเวทลฺล- (ม. นิ. 1.460 อาทโย) มหาเวทลฺลา- (ม. นิ. 1.449 อาทโย) ทิปสาทชนกํ สุตฺตํ กเถติฯ พุทฺธสุโพธินฺติ พุทฺธสฺส ภควโต พุทฺธตฺตปฏิเวธํฯ ธมฺมสุธมฺมตนฺติ นววิธโลกุตฺตรธมฺมสฺส สฺวากฺขาตตํฯ สงฺฆสุปฺปฏิปตฺตินฺติ อฏฺฐวิธอริยสงฺฆสฺส สุปฺปฏิปนฺนตาทิสุฏฺฐุปฏิปตฺติํฯ สีลานิ จ อตฺตโนติ อตฺตโน สนฺตกสีลานิ จฯ อาจิกฺขติ วิปสฺสนานิมิตฺตนฺติ อุทยพฺพยาทิปฏิสํยุตฺตํ กเถติฯ อนิจฺจาการนฺติ หุตฺวา อภาวาการํฯ ทุกฺขาการนฺติ อุทยพฺพยปฏิปีฬนาการํฯ อนตฺตาการนฺติ อวสวตฺตนาการํฯ

เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโตติ เสลมเย เอกคฺฆเน ปพฺพตมุทฺธนิ ฐิโตว, น หิ ตตฺถ ฐิตสฺส ทสฺสนตฺถํ อภิมุเข คีวุกฺขิปนปสารณาทิกิจฺจํ อตฺถิฯ ตถูปมนฺติ ตปฺปฏิภาคํ เสลปพฺพตูปมํฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยถา เสลปพฺพตมุทฺธนฺติ ฐิโตว จกฺขุนา ปุริโส สมนฺตโต ชนตํ ปสฺเสยฺยฯ สุเมธ สุนฺทรปญฺญ สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สมนฺตจกฺขุ ภควา ธมฺมมยํ ปญฺญามยํ ปาสาทมารุยฺห สยํ อเปตโสโก โสกาวติณฺณํ ชาติชราภิภูตญฺจ ชนตํ อเวกฺขสฺสุ อุปธารยตุ อุปปริกฺขตุฯ

อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา หิ ปพฺพตปาทสามนฺตา มหนฺตํ เขตฺตํ กตฺวา ตตฺถ เกทารปาฬีสุ กุฏิโย กตฺวา รตฺติํ อคฺคิํ ชาเลยฺย, จตุรงฺคสมนฺนาคตญฺจ อนฺธการํ อสฺส, อถ ตสฺส ปพฺพตสฺส มตฺถเก ฐตฺวา จกฺขุมโต ปุริสสฺส ภูมิํ โอโลกยโต เนว เขตฺตํ น เกทารปาฬิโย น กุฏิโย น ตตฺถ สยิตมนุสฺสา ปญฺญาเยยฺยุํ, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลมตฺตเมว ปญฺญาเยยฺยฯ เอวํ ธมฺมปาสาทํ อารุยฺห สตฺตกายํ โอโลกยโต ตถาคตสฺส เย เต อกตกลฺยาณา สตฺตา, เต เอกวิหาเร ทกฺขิณชาณุปสฺเส นิสินฺนาปิ พุทฺธจกฺขุสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตสรา วิย โหนฺติฯ เย ปน กตกลฺยาณา เวเนยฺยปุคฺคลา, เต เอวสฺส ทูเรปิ ฐิตา อาปาถํ คจฺฉนฺติ, เต เอว อคฺคิ วิย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทูเร สนฺโต ปกาเสนฺติ, หิมวนฺโตว ปพฺพโต;

อสนฺเตตฺถ น ทิสฺสนฺติ, รตฺติํ ขิตฺตา ยถา สรา’’ติฯ (ธ. ป. 304; เนตฺติ. 11);

สพฺพญฺญุตญฺญาณนฺติ เอตฺถ ปญฺจเนยฺยปถปฺปเภทํ สพฺพํ อญฺญาสีติ สพฺพญฺญูฯ สงฺขตาสงฺขตาทิเภทา สพฺพธมฺมา หิ สงฺขาโร วิกาโร ลกฺขณํ นิพฺพานํ ปญฺญตฺตีติ ปญฺเจว เนยฺยปถา โหนฺติฯ สพฺพญฺญุสฺส ภาโว สพฺพญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา เอว ญาณํ ‘‘สพฺพญฺญุตาญาณ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ สพฺพญฺญูติ จ กมสพฺพญฺญู สกิํสพฺพญฺญู สตตสพฺพญฺญู สตฺติสพฺพญฺญู ญาตสพฺพญฺญูติ ปญฺจวิธา สพฺพญฺญุโน สิยุํฯ เตสุ กเมน สพฺพชานนกาลาสมฺภวโต กมสพฺพญฺญุตา น โหติ, สกิํ สพฺพารมฺมณคฺคหณาภาวโต สกิํสพฺพญฺญุตา น โหติ, จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารมฺมณจิตฺตสมฺภวโต ภวงฺคจิตฺตวิโรธโต ยุตฺติอภาวโต จ สตตสพฺพญฺญุตา น โหติ, ปริเสสโต สพฺพชานนสมตฺถตาย สตฺติสพฺพญฺญุตา วา สิยา, วิทิตสพฺพธมฺมตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตา วา, สตฺติสพฺพญฺญุโน สพฺพชานนตฺตํ นตฺถีติ ตมฺปิ น ยุชฺชติ, ‘‘น ตสฺส อทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจิ…เป.… สมนฺตจกฺขู’’ติ วุตฺตตฺตา ญาตสพฺพญฺญุตา เอว ยุชฺชติฯ เอวญฺหิ สติ กิจฺจโต อสมฺโมหโต การณสิทฺธิโต อาวชฺชนปฏิพทฺธโต สพฺพญฺญุตเมว โหตีติฯ เตน ญาเณนาติ เตน สพฺพชานนญาเณนฯ

ปุน อปเรน ปริยาเยน สพฺพญฺญุภาวสาธนตฺถํ ‘‘น ตสฺสา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธตฺถิ กิญฺจีติ ตสฺส ตถาคตสฺส อิธ อิมสฺมิํ เตธาตุเก โลเก อิมสฺมิํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเล วา ปญฺญาจกฺขุนา อทิฏฺฐํ นาม กิญฺจิ อปฺปมตฺตกมฺปิ น อตฺถิ น สํวิชฺชติฯ อตฺถีติ อิทํ วตฺตมานกาลิกํ อาขฺยาตปทํ, อิมินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปเนตฺถ -กาโร ปยุตฺโตฯ อโถ อวิญฺญาตนฺติ เอตฺถ อโถติ วจโนปาทาเน นิปาโตฯ อวิญฺญาตนฺติ อตีตกาลิกํ อวิญฺญาตํ นาม กิญฺจิ ธมฺมชาตํ นาโหสีติ ปาฐเสโสฯ อพฺยยภูตสฺส อตฺถิ-สทฺทสฺส คหเณ ปาฐเสสํ วินาปิ ยุชฺชติเยวฯ อิมินา อตีตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติฯ อชานิตพฺพนฺติ อนาคตกาลิกํ อชานิตพฺพํ นาม ธมฺมชาตํ น ภวิสฺสติ นตฺถีติฯ อิมินา อนาคตกาลิกสฺส สพฺพธมฺมสฺส ญาตภาวํ ทสฺเสติฯ ชานนกิริยาวิเสสมตฺตเมว วา เอตฺถ -กาโรฯ

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยนฺติ เอตฺถ ยํ เตกาลิกํ วา กาลวินิมุตฺตํ วา เนยฺยํ ชานิตพฺพํ กิญฺจิ ธมฺมชาตํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต อภิญฺญาสิ อธิเกน สพฺพญฺญุตญฺญาเณน ชานิ ปฏิวิชฺฌิ, เอตฺถ อตฺถิ-สทฺเทน เตกาลิกสฺส กาลวิมุตฺตสฺส จ คหณา อตฺถิ-สทฺโท อพฺยยภูโตเยว ทฏฺฐพฺโพฯ ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ กาลวเสน โอกาสวเสน จ นิปฺปเทสตฺตา สมนฺตา สพฺพโต ปวตฺตํ ญาณจกฺขุ อสฺสาติ สมนฺตจกฺขุ, เตน ยถาวุตฺเตน การเณน ตถาคโต สมนฺตจกฺขุ สพฺพญฺญูติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิมิสฺสา คาถาย ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สาธิตํฯ

น อิติหิติหนฺติ ‘‘เอวํ กิร อาสิ, เอวํ กิร อาสี’’ติ น โหติฯ น อิติกิรายาติ ‘‘เอวํ กิร เอต’’นฺติ น โหติฯ น ปรมฺปรายาติ ปรมฺปรกถายาปิ น โหติฯ น ปิฏกสมฺปทายาติ อมฺหากํ ปิฏกตนฺติยา สทฺธิํ สเมตีติ น โหติฯ น ตกฺกเหตูติ ตกฺกคฺคาเหนปิ น โหติฯ น อาการปริวิตกฺเกนาติ ‘‘สุนฺทรมิทํ การณ’’นฺติ เอวํ การณปริวิตกฺเกนปิ น โหติฯ น ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติยาติ อมฺหากํ นิชฺฌายิตฺวา ขมิตฺวา คหิตทิฏฺฐิยา สทฺธิํ สเมตีติปิ น โหติฯ

อถ วาปิ สมาธินฺติ เอตฺถ สมาธินฺติ กุสลจิตฺเตกคฺคตา สมาธิฯ เกนฏฺเฐน สมาธีติ? สมาธานฏฺเฐนฯ กิมิทํ สมาธานํ นาม? เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมํ สมฺมา จ อาธานํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา ยสฺส ธมฺมสฺส อานุภาเวน เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกา สมํ สมฺมา จ อวิกฺขิปฺปมานา อวิปฺปกิณฺณา จ หุตฺวา ติฏฺฐนฺติ, อิทํ สมาธานนฺติ เวทิตพฺพํฯ ตสฺส โข ปน สมาธิสฺส –

‘‘ลกฺขณํ ตุ อวิกฺเขโป, วิกฺเขปทฺธํสนํ รโส;

อกมฺปนมุปฏฺฐานํ, ปทฏฺฐานํ สุขํ ปน’’ฯ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.3);

สมาธิ อนาวิลอจลภาเวน อารมฺมเณ ติฏฺฐตีติ ฐิติฯ ปรโต ปททฺวยํ อุปสคฺควเสน วฑฺฒิตํฯ อปิ จ สมฺปยุตฺตธมฺเม อารมฺมณมฺหิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ติฏฺฐตีติ สณฺฐิติฯ อารมฺมณํ โอคาเหตฺวา อนุปวิสิตฺวา ติฏฺฐตีติ อวฏฺฐิติฯ กุสลปกฺขสฺมิญฺหิ จตฺตาโรว ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ สทฺธา สติ สมาธิ ปญฺญาติฯ เตเนว สทฺธา ‘‘โอกปฺปนา’’ติ วุตฺตา, สติ ‘‘อปิลาปนตา’’ติ, สมาธิ ‘‘อวฏฺฐิตี’’ติ, ปญฺญา ‘‘ปริโยคาหนา’’ติฯ

อกุสลปกฺเข ปน ตโย ธมฺมา อารมฺมณํ โอคาหนฺติ ตณฺหา ทิฏฺฐิ อวิชฺชาติฯ เตเนเวเต ‘‘โอฆา’’ติ วุตฺตาฯ จิตฺเตกคฺคตา ปเนตฺถ น พลวตี โหติฯ ยถา หิ รชุฏฺฐานฏฺฐาเน อุทเกน สิญฺจิตฺวา สมฺมฏฺเฐ โถกเมว กาลํ รโช สนฺนิสีทติ, สุกฺขนฺเต สุกฺขนฺเต ปุน ปกติภาเวเนว วุฏฺฐาติ, เอวเมว อกุสลปกฺเข จิตฺเตกคฺคตา น พลวตี โหติฯ

อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสน ปวตฺตสฺส วิสาหารสฺส ปฏิปกฺขโต อวิสาหาโรฯ อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว คจฺฉนฺตํ จิตฺตํ วิกฺขิปติ นามฯ อยํ ปน ตถาวิโธ วิกฺเขโป น โหตีติ อวิกฺเขโปฯ อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาวเสเนว จิตฺตํ วิสาหฏํ นาม โหติ, อิโต จิโต จ หรียติ, อยํ ปน เอวํ อวิสาหฏมานสสฺส ภาโวติ อวิสาหฏมานสตาฯ สมโถติ ติวิโธ สมโถ จิตฺตสมโถ อธิกรณสมโถ สพฺพสงฺขารสมโถติฯ ตตฺถ อฏฺฐสุ สมาปตฺตีสุ จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมโถ นามฯ ตญฺหิ อาคมฺม จิตฺตจลนํ จิตฺตวิปฺผนฺทิตํ สมฺมติ วูปสมฺมติ, ตสฺมา โส ‘‘จิตฺตสมโถ’’ติ วุจฺจติฯ สมฺมุขาวินยาทิสตฺตวิโธ สมโถ อธิกรณสมโถ นามฯ ตญฺหิ อาคมฺม ตานิ ตานิ อธิกรณานิ สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา โส ‘‘อธิกรณสมโถ’’ติ วุจฺจติฯ ยสฺมา ปน สพฺเพ สงฺขารา นิพฺพานํ อาคมฺม สมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ วูปสมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ จิตฺตสมโถ อธิปฺเปโตฯ สมาธิลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ สมาธินฺทฺริยํฯ อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ สมาธิพลํฯ สมฺมาสมาธีติ ยาถาวสมาธิ นิยฺยานิกสมาธิฯ

[157] อถสฺส ภควา ยสฺมา อินฺทฺริยสํวโร สีลสฺส รกฺขา, ยสฺมา วา อิมินานุกฺกเมน เทสิยมานา อยํ เทสนา ตาสํ เทวตานํ สปฺปายา, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวรโต ปภุติ ปฏิปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขูหี’’ติอาทิ อารทฺโธฯ ตตฺถ จกฺขูหิ เนว โลลสฺสาติ อทิฏฺฐทกฺขิตพฺพาทิวเสน จกฺขูหิ โลโล เนว อสฺสฯ คามกถาย อาวรเย โสตนฺติ ติรจฺฉานกถาย โสตํ อาวเรยฺยฯ

จกฺขุโลลิเยนาติ จกฺขุทฺวาเร อุปฺปนฺนโลลวเสน จกฺขุโลลิเยนฯ อทิฏฺฐํ ทกฺขิตพฺพนฺติ อทิฏฺฐปุพฺพํ รูปารมฺมณํ ปสฺสิตุํ ยุตฺตํฯ ทิฏฺฐํ สมติกฺกมิตพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺพรูปารมฺมณํ อติกฺกมิตุํ ยุตฺตํฯ

อาราเมน อารามนฺติ ปุปฺผารามาทิอาราเมน ผลารามาทิํ วา ปุปฺผารามาทิํ วาฯ ทีฆจาริกนฺติ ทีฆจรณํฯ อนวฏฺฐิตจาริกนฺติ อสนฺนิฏฺฐานจรณํฯ อนุยุตฺโต โหติ รูปทสฺสนายาติ รูปารมฺมณทสฺสนตฺถาย ปุนปฺปุนํ ยุตฺโต โหติฯ

อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐติ อุมฺมารพฺภนฺตรํ ปวิฏฺโฐฯ วีถิํ ปฏิปนฺโนติ อนฺตรวีถิํ โอติณฺโณฯ ฆรมุขานิ โอโลเกนฺโตติ ฆรทฺวารานิ อวโลเกนฺโตฯ อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโตติ อุปริทิสํ อุทฺธํมุโข หุตฺวา วิโลเกนฺโตฯ

จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ โปราณา ปนาหุ – ‘‘จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตาฯ ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺเฏ ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติฯ อีทิสี ปเนสา ‘ธนุนา วิชฺฌตี’ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติฯ ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ’’ติฯ นิมิตฺตคฺคาหีติ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ วา กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ ฉนฺทราควเสน คณฺหาติ, ทิฏฺฐมตฺเตเยว น สณฺฐาติฯ อนุพฺยญฺชนคฺคาหีติ กิเลสานํ อนุอนุพฺยญฺชนโต ปากฏภาวกรณโต อนุพฺยญฺชนนฺติ ลทฺธโวหารํ หตฺถปาทสิตหสิตกถิตอาโลกิตวิโลกิตาทิเภทํ อาการํ คณฺหาติฯ ยตฺวาธิกรณเมนนฺติอาทิมฺหิ ยํการณา ยสฺส จกฺขุนฺทฺริยาสํวรสฺส เหตุ เอตํ ปุคฺคลํ สติกวาเฏน จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ อปิหิตจกฺขุทฺวารํ หุตฺวา วิหรนฺตํ เอเต อภิชฺฌาทโย ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุปฺปพนฺเธยฺยุํ อชฺโฌตฺถเรยฺยุํฯ ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุนฺทฺริยสฺส สติกวาเฏน ปิทหนตฺถาย น ปฏิปชฺชติฯ เอวํภูโตเยว จ น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํฯ น จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตีติปิ วุจฺจติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร วา อสํวโร วา นตฺถิฯ น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อุปฺปชฺชติฯ

อปิจ ยทา รูปารมฺมณํ จกฺขุสฺส อาปาถํ อาคจฺฉติ, ตทา ภวงฺเค ทฺวิกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ กิริยามโนธาตุ อาวชฺชนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตโต จกฺขุวิญฺญาณํ ทสฺสนกิจฺจํ, ตโต มโนธาตุ สมฺปฏิจฺฉนกิจฺจํ, ตโต วิปากาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ สนฺตีรณกิจฺจํ, ตโต กิริยาเหตุกมโนวิญฺญาณธาตุ โวฏฺฐพฺพนกิจฺจํ สาธยมานา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ ชวนํ ชวติฯ

ตตฺราปิ เนว ภวงฺคสมเย น อาวชฺชนาทีนํ อญฺญตรสมเย สํวโร วา อสํวโร วา อตฺถิฯ ชวนกฺขเณ ปน สเจ ทุสฺสีลฺยํ วา มุฏฺฐสฺสจฺจํ วา อญฺญาณํ วา อกฺขนฺติ วา โกสชฺชํ วา อุปฺปชฺชติ, อสํวโร โหติฯ เอวํ โหนฺโต ปน โส ‘‘จกฺขุนฺทฺริเย อสํวโร’’ติ วุจฺจติฯ กสฺมา? ยสฺมา ตสฺมิํ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ ยถา กิํ? ยถา นคเร จตูสุ ทฺวาเรสุ อสํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆรทฺวารโกฏฺฐกคพฺภาทโย สํวุตา, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ อรกฺขิตํ อโคปิตเมว โหติฯ นครทฺวาเรน หิ ปวิสิตฺวา โจรา ยทิจฺฉนฺติ ตํ กเรยฺยุํ, เอวเมว ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมิํ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ

สทฺธาเทยฺยานีติ กมฺมญฺจ ผลญฺจ อิธโลกญฺจ ปรโลกญฺจ สทฺทหิตฺวา ทินฺนานิฯ ‘‘อยํ เม ญาตีติ วา, มิตฺโตติ วา, อิทํ วา ปฏิกริสฺสติ, อิทํ วาเนน กตปุพฺพ’’นฺติ วา เอวํ น ทินฺนานีติ อตฺโถฯ เอวํ ทินฺนานิ หิ น สทฺธาเทยฺยานิ นาม โหนฺติฯ โภชนานีติ จ เทสนาสีสมตฺตเมตํ, อตฺถโต ปน สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา จีวรานิ ปารุปิตฺวา เสนาสนานิ เสวมานา คิลานปจฺจยเภสชฺชํ ปริภุญฺชมานาติ สพฺพเมตํ วุตฺตเมว โหติฯ

เสยฺยถิทนฺติ นิปาโตฯ ตสฺสตฺโถ, กตโม โหติฯ นจฺจํ นาม ยํกิญฺจิ นจฺจํ, ตํ มคฺคํ คจฺฉนฺเตนาปิ คีวํ ปสาเรตฺวา ทฏฺฐุํ น วฏฺฏติฯ คีตนฺติ ยํกิญฺจิ คีตํฯ วาทิตนฺติ ยํกิญฺจิ วาทิตํฯ เปกฺขนฺติ นฏสมชฺชํฯ อกฺขานนฺติ ภารตรามายนาทิกํฯ ยสฺมิํ ฐาเน กถียติ, ตตฺถ คนฺตุมฺปิ น วฏฺฏติฯ ปาณิสฺสรนฺติ กํสตาฬํ, ‘‘ปาณิตาฬ’’นฺติปิ วทนฺติฯ เวตาฬนฺติ ฆนตาฬํ, ‘‘มนฺเตน มตสรีรุฏฺฐาปน’’นฺติปิ เอเกฯ กุมฺภถูณนฺติ จตุรสฺสอมฺพณกตาฬํ , ‘‘กุมฺภสทฺท’’นฺติปิ เอเกฯ โสภนกนฺติ นฏานํ อพฺโภกฺกิรณํ; โสภนกรํ วา, ปฏิภานจิตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จณฺฑาลนฺติ อโยคุฬกีฬา, ‘‘จณฺฑาลานํ สาณโธวนกีฬา’’ติปิ วทนฺติฯ วํสนฺติ เวณุํ อุสฺสาเปตฺวา กีฬนํฯ

โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํ, เอกจฺเจสุ กิร ชนปเทสุ กาลงฺกเต ญาตเก น ฌาเปนฺติ, นิขณิตฺวา ฐเปนฺติฯ อถ เตสํ ปูติภูตํ กายํ ญตฺวา นีหริตฺวา อฏฺฐีนิ โธวิตฺวา คนฺเธหิ มกฺเขตฺวา ฐเปนฺติฯ เต นกฺขตฺตกาเล เอกสฺมิํ ฐาเน อฏฺฐีนิ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ ฐาเน สุราทีนิ ฐเปตฺวา โรทนฺตา ปริเทวนฺตา สุรํ ปิวนฺติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อตฺถิ ภิกฺขเว ทกฺขิเณสุ ชนปเทสุ โธวนํ นาม, ตตฺถ โหติ อนฺนมฺปิ ปานมฺปิ ขชฺชมฺปิ โภชฺชมฺปิ เลยฺยมฺปิ เปยฺยมฺปิ นจฺจมฺปิ คีตมฺปิ วาทิตมฺปิฯ อตฺเถกํ ภิกฺขเว โธวนํ, เนตํ นตฺถีติ วทามี’’ติ (อ. นิ. 10.107)ฯ เอกจฺเจ ปน ‘‘อินฺทชาเลน อฏฺฐิโธวนํ โธวน’’นฺติ วทนฺติฯ หตฺถิยุทฺธาทีสุ ภิกฺขุโน เนว หตฺถิอาทีหิ สทฺธิํ ยุชฺฌิตุํ, น เต ยุชฺฌาเปตุํ, น ยุชฺฌนฺเต ทฏฺฐุํ วฏฺฏติฯ นิพฺพุทฺธนฺติ มลฺลยุทฺธํฯ อุยฺโยธิกนฺติ ยตฺถ สมฺปหาโร ทิยฺยติฯ พลคฺคนฺติ พลคณนฏฺฐานํฯ เสนาพฺยูหนฺติ เสนานิเวโส, สกฏพฺยูหาทิวเสน เสนาย นิเวสนํฯ อนีกทสฺสนนฺติ ‘‘ตโย หตฺถี ปจฺฉิมํ หตฺถานีก’’นฺติอาทินา (ปาจิ. 324) นเยน วุตฺตสฺส อนีกสฺส ทสฺสนํฯ

น นิมิตฺตคฺคาหี โหตีติ ฉนฺทราควเสน วุตฺตปฺปการํ นิมิตฺตํ น คณฺหาติฯ เอวํ เสสปทานิปิ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพานิฯ ยถา จ เหฏฺฐา ชวเน ทุสฺสีลฺยาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ตสฺมิํ อสํวเร สติ ทฺวารมฺปิ อคุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานีติ วุตฺตํ, เอวมิธ ตสฺมิํ สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ ยถา กิํ? ยถา นครทฺวาเรสุ สํวุเตสุ กิญฺจาปิ อนฺโตฆราทโย อสํวุตา โหนฺติ, ตถาปิ อนฺโตนคเร สพฺพํ ภณฺฑํ สุรกฺขิตํ สุโคปิตเมว โหติ, นครทฺวาเรสุ ปิหิเตสุ โจรานํ ปเวโส นตฺถิฯ เอวเมว ชวเน สีลาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ทฺวารมฺปิ คุตฺตํ โหติ, ภวงฺคมฺปิ อาวชฺชนาทีนิปิ วีถิจิตฺตานิฯ ตสฺมา ชวนกฺขเณ อุปฺปชฺชมาโนปิ ‘‘จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร’’ติ วุตฺโตฯ อิโต ปรํ เหฏฺฐา จ อุปริ จ วุตฺตปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

วิสูกทสฺสนาติ ปฏาณีทสฺสนโตฯ คามกถาติ คามวาสีนํ กถาฯ พาตฺติํสาติ ทฺวตฺติํสฯ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา กถาติ ติรจฺฉานกถา

ตตฺถ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา กถา ราชกถาฯ เอส นโย โจรกถาทีสุฯ เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา นเยน เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติฯ ‘‘โสปิ นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติฯ โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว, เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสฺสิตกถาว ติรจฺฉานกถาฯ ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถาฯ ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติฯ

อปิ จ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภุญฺชิมฺห ปิวิมฺห ปริภุญฺชิมฺหา’’ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติยปูชํ อกริมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ ญาติกถาทีสุ ปน ‘‘อมฺหากํ ญาตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน ญาตกา ขยํ คตา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตุํ วฏฺฏติฯ คามกถาปิ สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน ‘‘อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา, ‘‘ขยวยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ

นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโยฯ อิตฺถิกถาปิ วณฺณสณฺฐานาทีนิ ปฏิจฺจ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา, ขยวยํ คตา’’ติ เอวเมว วฏฺฏติฯ สูรกถาปิ ‘‘นนฺทิมิตฺโต นาม โยโธ สูโร อโหสี’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติฯ ‘‘สทฺโธ อโหสิ, ขยวยํ คโต’’ติ เอวเมว วฏฺฏติฯ วิสิขากถาปิ ‘‘อสุกา วิสิขา สุนิวิฏฺฐา ทุนฺนิวิฏฺฐา สูรา สมตฺถา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติฯ ‘‘สทฺธา ปสนฺนา, ขยวยํ คตา’’อิจฺเจว วฏฺฏติฯ

กุมฺภฏฺฐานกถาติ อุทกฏฺฐานกถา, ‘‘อุทกติตฺถกถา’’ติปิ วุจฺจติ, กุมฺภทาสิกถา วาฯ สาปิ ‘‘ปาสาทิกา, นจฺจิตุํ คายิตุํ เฉกา’’ติ อสฺสาทวเสน น วฏฺฏติ, ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทินา นเยน วฏฺฏติฯ ปุพฺพเปตกถาติ อตีตญาติกถาฯ ตตฺถ วตฺตมานญาติกถาสทิโสว วินิจฺฉโยฯ

นานตฺตกถาติ ปุริมปจฺฉิมกถาหิ วิมุตฺตา อวเสสา นานาสภาวา นิรตฺถกกถาฯ โลกกฺขายิกาติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต? อสุเกน นาม นิมฺมิโตฯ กาโก เสโต อฏฺฐีนํ เสตตฺตา, พลากา รตฺตา โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ติ เอวมาทิกา โลกายตวิตณฺฑสลฺลาปกถาฯ

สมุทฺทกฺขายิกา นาม กสฺมา สมุทฺโท สาคโร? สาครเทเวน ขตตฺตา สาคโร, ‘‘ขโต เม’’ติ หตฺถมุทฺทาย สยํ นิเวทิตตฺตา สมุทฺโทติ เอวมาทิกา นิรตฺถกา สมุทฺทกฺขานกถาฯ ภโวติ วุทฺธิฯ อภโวติ หานิฯ อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา

อาวเรยฺยาติ อาวรณํ กเรยฺยฯ นิวาเรยฺยาติ อารมฺมณโต วาเรยฺยฯ สํวเรยฺยาติ สมฺมา นิสฺเสสํ กตฺวา วาเรยฺยฯ รกฺเขยฺยาติ รกฺขํ กเรยฺยฯ โคเปยฺยาติ สํโคเปยฺยฯ ปิทเหยฺยาติ ปิทหนํ กเรยฺยฯ ปจฺฉินฺเทยฺยาติ โสตํ ฉินฺเทยฺยฯ

เตน เตน น ตุสฺสนฺตีติ เตน เตน อมฺพิลาทินา รเสน น สนฺโตสํ อาปชฺชนฺติฯ อปราปรํ ปริเยสนฺตีติ อุปรูปริ คเวสนฺติฯ

[158] ผสฺเสนาติ โรคผสฺเสนฯ ภวญฺจ นาภิชปฺเปยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส วิโนทนตฺถาย กามภวาทิภวญฺจ น ปตฺเถยฺยฯ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺยาติ ตสฺส ผสฺสสฺส ปจฺจยภูเตสุ สีหพฺยคฺฆาทีสุ เภรเวสุ จ น สมฺปเวเธยฺย, อวเสเสสุ วา ฆานินฺทฺริยมนินฺทฺริยวิสเยสุ น สมฺปเวเธยฺยฯ เอวํ ปริปูโร อินฺทฺริยสํวโร จ วุตฺโต โหติฯ ปุริเมหิ วา อินฺทฺริยสํวรํ ทสฺเสตฺวา อิมินา ‘‘อรญฺเญ วสตา เภรวํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา นปฺปเวธิตพฺพ’’นฺติ ทสฺเสติฯ

เอเกนากาเรนาติ เอเกน การเณนฯ ภยมฺปิ เภรวมฺปิ ตญฺเญวาติ ภยนฺติ จ เภรวนฺติ จ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ อุตฺตาสนิมิตฺตเมวฯ ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตํ เหต’’นฺติอาทิมาหฯ ภยนฺติ ตปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนภยํฯ ภยานกนฺติ อาการนิทฺเทโสฯ ฉมฺภิตตฺตนฺติ ภยวเสน คตฺตจลนํฯ โลมหํโสติ โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโวฯ อิมินา ปททฺวเยน กิจฺจโต ภยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘เจตโส อุพฺเพโค อุตฺราโส’’ติ สภาวโต ทสฺเสติฯ อุพฺเพคฺโคติ ภีรุโก, อุตฺราโสติ จิตฺตกฺโขโภฯ ชาติภยนฺติ ชาติํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนภยํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ราชโต อุปฺปนฺนภยํ ราชภยํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อตฺตานุวาทภยนฺติ ปาปกมฺมิโน อตฺตานํ อนุวทนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกภยํฯ ปรานุวาทภยนฺติ ปรสฺส อนุวาทโต อุปฺปชฺชนกภยํฯ

ทณฺฑภยนฺติ อาคาริกสฺส รญฺญา ปวตฺติตทณฺฑํ, อนาคาริกสฺส วินยทณฺฑํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ ทุคฺคติภยนฺติ จตฺตาโร อปาเย ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกภยํฯ อูมิภยนฺติ มหาสมุทฺเท อุทกํ โอโรหนฺตสฺส ปวตฺตภยํฯ มหาสมุทฺเท กิร มหินฺทวีจิ นาม สฏฺฐิ โยชนานิ อุคฺคจฺฉติ, ตรงฺควีจิ นาม ปณฺณาส โยชนานิ, โรหณวีจิ นาม จตฺตาลีส โยชนานิ อุคฺคจฺฉติฯ เอวรูปา อูมิโย ปฏิจฺจ ปวตฺตํ อูมิภยํ ฯ กุมฺภีลโต ปวตฺตํ ภยํ กุมฺภีลภยํฯ อุทกาวฏฺฏโต ภยํ อาวฏฺฏภยํฯ สุสุกา วุจฺจติ จณฺฑมจฺโฉ, ตโต ภยํ สุสุกาภยํฯ อาชีวิกภยนฺติ ชีวิตวุตฺติโต ภยํ อาชีวิกภยํฯ อสิโลกภยนฺติ ครหโต ภยํฯ

[159] ลทฺธา น สนฺนิธิํ กยิราติ เอเตสํ อนฺนาทีนํ ยํกิญฺจิ ธมฺเมน ลภิตฺวา ‘‘อรญฺเญ จ เสนาสเน วสตา ทุลฺลภ’’นฺติ จินฺเตตฺวา สนฺนิธิํ น กเรยฺยฯ

โอทโนติ สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโกติ สตฺตนฺนํ ธญฺญานํ ธญฺญานุโลมานญฺจ ตณฺฑุเลหิ นิพฺพตฺโตฯ กุมฺมาโสติ ยเวหิ นิพฺพตฺโตฯ สตฺตูติ สาลิอาทีหิ กตสตฺตุฯ มจฺโฉ ทกสมฺภโวฯ มํสํ ปากฏเมวฯ อมฺพปานนฺติ อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา อมฺเพหิ กตปานํฯ

ตตฺถ อาเมหิ กโรนฺเตน อมฺพตรุณานิ ภินฺทิตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ตทหุ ปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพํฯ ชมฺพุปานนฺติ ชมฺพุผเลหิ กตปานํฯ โจจปานนฺติ อฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ โมจปานนฺติ อนฏฺฐิเกหิ กทลิผเลหิ กตปานํฯ มธุกปานนฺติ มธุกานํ ชาติรเสน กตปานํฯ ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนํ วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติฯ มุทฺทิกปานนฺติ มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปานํฯ ผารุสกปานนฺติ ผารุสเกหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ โกสมฺพปานนฺติ โกสมฺพผเลหิ กตปานํฯ โกลปานนฺติ โกลผเลหิ กตปานํฯ พทรปานนฺติ มหาโกลผเลหิ อมฺพปานํ วิย กตปานํฯ อิมานิ เอกาทส ปานานิ, ตานิปิ อาทิจฺจปากานิ วฏฺฏนฺติฯ

ฆตปานนฺติ สปฺปิปานํฯ เตลปานนฺติ ติลเตลาทีนํ ปานํฯ ปโยปานนฺติ ขีรปานํฯ ยาคุปานนฺติ สีตลาทิยาคุปานํฯ รสปานนฺติ สากาทิรสปานํฯ ปิฏฺฐขชฺชกนฺติ สตฺตนฺนํ ตาว ธญฺญานํ ธญฺญานุโลมานํ อปรณฺณานญฺจ ปิฏฺฐํ ปนสปิฏฺฐํ ลพุชปิฏฺฐํ อมฺพาฏกปิฏฺฐํ สาลปิฏฺฐํ ขีรวลฺลิปิฏฺฐญฺจาติ เอวมาทีนํ ปิฏฺเฐหิ กตํ ปิฏฺฐขชฺชกํฯ ปูวขชฺชกมฺปิ เอเตหิเยว กตํฯ มูลขชฺชกนฺติ มูลกมูลํ ขารกมูลํ จุจฺจุมูลนฺติ เอวมาทิฯ ตจขชฺชกนฺติ อุจฺฉุตจาทโยฯ ปตฺตขชฺชกนฺติ นิมฺพปณฺณกุฏชปณฺณปโฏลปณฺณสุลสปณฺณาทโยฯ ปุปฺผขชฺชกนฺติ มูลกปุปฺผขารกปุปฺผเสตวรณสิคฺคุอุปฺปลปทุมกาทโยฯ ผลขชฺชกนฺติ ปนสลพุชตาลนาฬิเกรอมฺพาฏกตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิฏฺฐผลอลาพุกุมฺภณฺฑผุสฺส- ผลติมฺพรูสกติลวาติงฺคณโจจโมจมธุกาทีนํ ผลานํ ขชฺชกํฯ

น กุหนายาติ น วิมฺหาปนายฯ น ลปนายาติ ปจฺจยตฺถํ น ลปนายฯ วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา’’ติ ภิกฺขู นิมนฺเตตุนฺติฯ ‘‘ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต คเหตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ เอวํ น ลปนายฯ อถ วา อตฺตานํ อุปเนตฺวา ‘‘อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก ราชา อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน’’ติ เอวํ น ลปนายฯ น เนมิตฺติกตายาติ เยน เกนจิ ปเรสํ ปจฺจยทานสญฺญาชนเกน กายวจีกมฺเมน น เนมิตฺติกตายฯ

น นิปฺเปสิกตายาติ ยา ปเรสํ อกฺโกสนาทิกิริยา ยสฺมา เวฬุเปสิกา วิย อพฺภงฺคํ ปรสฺส คุณํ นิปฺเปเสติ นิปุญฺฉติ, ยสฺมา วา คนฺธชาตํ นิปิสิตฺวา คนฺธมคฺคนา วิย ปรคุเณ นิปิสิตฺวา วิจุณฺเณตฺวา เอสา ลาภมคฺคนา โหติ, ตสฺมา ‘‘นิปฺเปสิกตา’’ติ วุจฺจติฯ น เอวรูปาย นิปฺเปสิกตายฯ น ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตายาติ เอตฺถ นิชิคีสนตาติ มคฺคนา, อญฺญโต ลทฺธญฺหิ อญฺญตฺถ หรณวเสน ลาเภน ลาภมคฺคนา นาม โหติฯ น เอวรูปาย ลาเภน ลาภมคฺคนายฯ

น ทารุทาเนนาติ น ปจฺจยเหตุเกน ทารุทาเนน วิหาเร อุฏฺฐิตญฺหิ อรญฺญโต วา อาหริตฺวา รกฺขิตโคปิตทารุํ ‘‘เอวํ เม ปจฺจยํ ทสฺสนฺตี’’ติ อุปฏฺฐากานํ ทาตุํ น วฏฺฏติฯ เอวญฺหิ ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อเนสนาย มิจฺฉาชีเวน ชีวติ, โส ทิฏฺเฐว ธมฺเม ครหํ ปาปุณาติ, สมฺปราเย จ อปายปริปูรโก โหติฯ อตฺตโน ปุคฺคลิกํ ทารุํ กุสลงฺคหตฺถาย ททนฺโต กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ปรปุคฺคลิกํ เถยฺยจิตฺเตน ททนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพฯ สงฺฆิเกปิ เอเสว นโยฯ สเจ ปน ตํ อิสฺสรตาย เทติ, ครุภณฺฑวิสฺสชฺชนํ อาปชฺชติฯ กตรํ ปน ทารุ ครุภณฺฑํ โหติ, กตรํ น โหตีติ? ยํ ตาว อโรปิมํ สยํชาตํ, ตํ สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ, ตโต ปรํ น ครุภณฺฑํฯ โรปิมฏฺฐาเน จ สพฺเพน สพฺพํ ครุภณฺฑํ, ปมาณโต สูจิทณฺฑกปฺปมาณํ ครุภณฺฑํฯ

น เวฬุทาเนนาติอาทีสุปิ น เวฬุทาเนนาติ น ปจฺจยเหตุเกน เวฬุทาเนนาติอาทิ สพฺพํ น ทารุทาเนนาติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เวฬุ ปน ปมาณโต เตลนาฬิปฺปมาโณ ครุภณฺฑํ, น ตโต เหฏฺฐาฯ มนุสฺสา วิหารํ คนฺตฺวา เวฬุํ ยาจนฺติ, ภิกฺขู ‘‘สงฺฆิโก’’ติ ทาตุํ น วิสหนฺติ, มนุสฺสา ปุนปฺปุนํ ยาจนฺติ วา ตชฺเชนฺติ วา, ตทา ภิกฺขูหิ ‘‘ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา คณฺหถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, เวฬุทานํ นาม น โหติฯ สเจ เต ทณฺฑกมฺมตฺถาย วาสิผรสุอาทีนิ วา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา เทนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติฯ

วินยฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ทฑฺฒเคหา มนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ สเจ สงฺฆสฺส เวฬุคุมฺเพ เวฬุทูสิกา อุปฺปชฺชติ, ตํ อโกฏฺฏาเปนฺตานํ เวฬุ นสฺสติฯ ‘‘กิํ กาตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขาจาเร มนุสฺสานํ อาจิกฺขิตพฺพํฯ

สเจ โกฏฺเฏตุํ น อิจฺฉนฺติ, ‘‘สมํ ภาคํ ลภิสฺสถา’’ติ วตฺตพฺพาฯ น อิจฺฉนฺติเยว, ‘‘ทฺเว โกฏฺฐาเส ลภิสฺสถา’’ติ วตฺตพฺพาฯ เอวมฺปิ อนิจฺฉนฺเตสุ นฏฺเฐน อตฺโถ นตฺถิ, ‘‘ตุมฺหากํ ขเณ สติ ทณฺฑกมฺมํ กริสฺสถ, โกฏฺเฏตฺวา คณฺหถา’’ติ วตฺตพฺพา, เวฬุทานํ นาม น โหติฯ เวฬุคุมฺเพ อคฺคิมฺหิ อุฏฺฐิเตปิ อุทเกน วุยฺหมานเวฬูสุปิ เอเสว นโยฯ

ปตฺตทาเน ครุภณฺฑตาย อยํ วินิจฺฉโย – ปตฺตมฺปิ หิ ยตฺถ วิกฺกายติ, คนฺธการาทโย คนฺธปลิเวฐนาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺติ, ตาทิเส ทุลฺลภฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ โหติฯ เอส ตาว กิํสุกปตฺตกณฺณปิฬนฺธนตาลปตฺตาทีสุ วินิจฺฉโยฯ ตาลปณฺณมฺปิ อิมสฺมิํเยว ฐาเน กเถตพฺพํ – ตาลปณฺณมฺปิ หิ สยํชาเต ตาลวเน สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนฏฺฐาเนเยว ครุภณฺฑํ, น ตโต ปรํ, โรปิมตาเลสุ สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑํ, ตสฺส ปมาณํ เหฏฺฐิมโกฏิยา อฏฺฐงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโกฯ ติณมฺปิ เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา กเถตพฺพํฯ ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ ตาลนาฬิเกรปณฺณาทีหิปิ ฉาเทนฺติฯ ตสฺมา ตานิปิ ติเณเนว สงฺคหิตานิฯ อิติ มุญฺชปลาลาทีสุ ยํกิญฺจิ มุฏฺฐิปฺปมาณํ ติณํฯ นาฬิเกรปณฺณาทีสุ จ เอกปณฺณมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถ ชาตํ วา พหิอาราเม สงฺฆสฺส ติณวตฺถุมฺหิ ชาตติณํ วา รกฺขิตโคปิตํ วา ครุภณฺฑํ โหติฯ ตํ ปน สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติฯ เหฏฺฐา วุตฺตทารุเวฬูสุปิ เอเสว นโยฯ

ปุปฺผทาเน ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ปุปฺผานิ วิสฺสชฺชิตฺวา ยาคุภตฺตตฺถาย อุปเนนฺตุ, เอตฺตเกสุ เสนาสนปฏิสงฺขรเณ อุปเนนฺตู’’ติ เอวํ นิยมิตฏฺฐาเนเยว ปุปฺผานิ ครุภณฺฑานิ โหนฺติฯ ยทิ สามเณรา ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ราสิํ กโรนฺติ, ปญฺจงฺคสมนฺนาคโต ปุปฺผภาชโก ภิกฺขุ ภิกฺขุสงฺฆํ คเณตฺวา โกฏฺฐาเส กโรติฯ โส สมฺปตฺตปริสาย สงฺฆํ อนาปุจฺฉิตฺวาว ทาตุํ ลภติฯ อสมฺมเตน ปน อาปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพํฯ ภิกฺขุโน ปน กสฺส ปุปฺผานิ ทาตุํ ลพฺภติ, กสฺส น ลพฺภตีติ? มาตาปิตูนํ เคหํ หริตฺวาปิ เคหโต ปกฺโกสาเปตฺวาปิ ‘‘วตฺถุปูชํ กโรถา’’ติ ทาตุํ ลพฺภติ, ปิฬนฺธนตฺถาย น ลพฺภติฯ เสสญาตีนํ ปน หริตฺวา น ทาตพฺพํ, ปกฺโกสาเปตฺวา ปูชนตฺถาย ทาตพฺพํฯ เสสชนสฺส ปูชนฏฺฐานํ สมฺปตฺตสฺส อปจฺจาสีสนฺเตน ทาตพฺพํ, ปุปฺผทานํ นาม น โหติฯ

วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปุปฺผนฺติ, ภิกฺขุนา ปิณฺฑาย จรนฺเตน มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘วิหาเร พหูนิ ปุปฺผานิ ปูเชถา’’ติ วตฺตพฺพํ, วจนมตฺเต โทโส นตฺถิ, ‘‘มนุสฺสา ขาทนียโภชนียํ อาทาย อาคมิสฺสนฺตี’’ติ จิตฺเตน ปน น วตฺตพฺพํฯ สเจ วทติ, ขาทนียโภชนียํ น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ มนุสฺสา อตฺตโน ธมฺมตาย ‘‘วิหาเร ปุปฺผานิ อตฺถี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกทิวเส วิหารํ อาคมิสฺสาม, สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา’’ติ วทนฺติฯ ภิกฺขุ สามเณรานํ กเถตุํ ปมุฏฺโฐ, สามเณเรหิ ปุปฺผานิ โอจิตานิ, มนุสฺสา ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา มยํ ตุมฺหากํ อสุกทิวเส เอวํ อาโรจยิมฺห ‘‘สามเณรานํ ปุปฺผานิ โอจินิตุํ มา เทถา’’ติ, กสฺมา น วารยิตฺถาติ? ‘‘สติ เม ปมุฏฺฐา, ปุปฺผานิ โอจินิตมตฺตาเนว, น ตาว ปูชา กตา’’ติ วตฺตพฺพํ, ‘‘คณฺหถ ปูเชถา’’ติ น วตฺตพฺพํฯ สเจ วทติ, อามิสํ น ปริภุญฺชิตพฺพํฯ อปโร ภิกฺขุ สามเณรานํ อาจิกฺขติ ‘‘อสุกคามวาสิโน ‘ปุปฺผานิ มา โอจินิตฺถา’ติ อาหํสู’’ติ มนุสฺสาปิ อามิสํ อาหริตฺวา ทานํ ทตฺวา วทนฺติ ‘‘อมฺหากํ มนุสฺสา น พหุกา, สามเณเร อมฺเหหิ สห ปุปฺผานิ โอจินิตุํ อาณาเปถา’’ติฯ ‘‘สามเณเรหิ ภิกฺขา ลทฺธาฯ เย ภิกฺขาจารํ น คจฺฉนฺติ, เต สยเมว ชานิสฺสนฺติ อุปาสกา’’ติ วตฺตพฺพํฯ เอตฺตกํ นยํ ลภิตฺวา สามเณเร ปุตฺเต วา ภาติเก วา กตฺวา ปุปฺผานิ โอจินาเปตุํ โทโส นตฺถิ, ปุปฺผทานํ นาม น โหติฯ

ผลทาเน ผลมฺปิ ปุปฺผํ วิย นิยมิตเมว ครุภณฺฑํ โหติฯ วิหาเร พหุกสฺมิํ ผลาผเล สติ อผาสุกมนุสฺสา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ, ภิกฺขู ‘‘สงฺฆิก’’นฺติ ทาตุํ น อุสฺสหนฺติ, มนุสฺสา วิปฺปฏิสาริโน อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ, ตตฺถ กิํ กาตพฺพนฺติ? ผเลหิ วา รุกฺเขหิ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา กถิกา กาตพฺพา ‘‘อสุเก จ รุกฺเข อสุเก จ รุกฺเข เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหนฺตา, เอตฺตเกสุ วา รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพา’’ติฯ โจรา วา อิสฺสรา วา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตา น วาเรตพฺพาฯ กุทฺธา หิ เต สกลวิหารมฺปิ นาเสยฺยุํ, อาทีนโว ปน กเถตพฺโพติฯ

สินานทาเน สินานจุณฺณานิ โกฏฺฏิตานิ น ครุภณฺฑานิ, อโกฏฺฏิโต รุกฺเข ฐิโตว รุกฺขตโจ ครุภณฺฑํ, จุณฺณํ ปน อคิลานสฺส รชนนิปกฺกํ วฏฺฏติฯ คิลานสฺส ยํกิญฺจิ จุณฺณํ ทาตุํ วฏฺฏติเยวฯ

จุณฺณทาเนนาติ วุตฺตนเยน สิรีสจุณฺณาทีนํ ทาเนนฯ มตฺติกาทาเนมตฺติกา หิ ยตฺถ ทุลฺลภา โหติ, ตตฺเถว ครุภณฺฑํฯ สาปิ เหฏฺฐิมโกฏิยา ติํสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณาว, ตโต เหฏฺฐา น ครุภณฺฑนฺติฯ

ทนฺตกฏฺฐทาเน ทนฺตกฏฺฐํ อจฺฉินฺนกเมว ครุภณฺฑํฯ เยสํ สามเณรานํ สงฺฆโต ทนฺตกฏฺฐวาโร ปาปุณาติ, เต อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ ปาฏิเยกฺกํ ทาตุํ น ลภนฺติฯ เยหิ ปน ‘‘เอตฺตกานิ ทนฺตกฏฺฐานิ อาหริตพฺพานี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วารา คหิตา, เต อติเรกานิ อาจริยุปชฺฌายานํ ทาตุํ ลภนฺติฯ เอเกน ภิกฺขุนา ทนฺตกฏฺฐมาฬกโต พหูนิ ทนฺตกฏฺฐานิ น คเหตพฺพานิ, เทวสิกํ เอเกกเมว คเหตพฺพํฯ ปาฏิเยกฺกํ วสนฺเตนาปิ ภิกฺขุสงฺฆํ คณยิตฺวา ยตฺตกานิ อตฺตโน ปาปุณนฺติ, ตตฺตกาเนว คเหตฺวา คนฺตพฺพํฯ อนฺตรา อาคนฺตุเกสุ วา อาคเตสุ ทิสํ วา ปกฺกมนฺเตสุ อาหริตฺวา คหิตฏฺฐาเนเยว ฐเปตพฺพานิฯ น มุโขทกทาเนนาติ น มุขโธวนอุทกทาเนนฯ

น จาฏุกมฺยตายาติอาทีสุ จาฏุกมฺยตา วุจฺจติ อตฺตานํ ทาสํ วิย นีจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา ปรสฺส ขลิตวจนมฺปิ สณฺฐเปตฺวา ปิยกามตาย ปคฺคยฺหวจนํฯ น มุคฺคสูปฺยตายาติ น มุคฺคสูปสมานตายฯ มุคฺคสูปสมานตาติ สจฺจาลิเกน ชีวิกํ กปฺปนตาย เอตํ อธิวจนํฯ ยถา หิ มุคฺคสูเป ปจฺจนฺเต พหู มุคฺคา ปากํ คจฺฉนฺติ โถกา น คจฺฉนฺติ, เอวเมว สจฺจาลิเกน ชีวิกกปฺปเก ปุคฺคเล พหุ อลิกํ โหติ, อปฺปกํ สจฺจํฯ ยถา วา มุคฺคสูปสฺส อปวิสนฏฺฐานํ นาม นตฺถิ, เอวเมว สจฺจาลิกวุตฺติโน ปุคฺคลสฺส อปฺปติฏฺฐานํ นาม นตฺถิฯ สิงฺฆาฏกํ วิย อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐานสฺส ปติฏฺฐาติฯ เตนสฺส สา มุสาวาทิตา ‘‘มุคฺคสูปฺยตา’’ติ วุตฺตาฯ น ปาริภฏฺยตายาติ น ปริภฏกมฺมภาเวนฯ ปริภฏสฺส หิ กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา, อลงฺการกรณาทีหิ ทารกกีฬาปนสฺเสตํ อธิวจนํฯ น ปีฐมทฺทิกตายาติ น สหสา ฆรํ ปวิสิตฺวา ปีฐเก นิสีทนกตายฯ

น วตฺถุวิชฺชายาติอาทีสุ วตฺถุวิชฺชา นาม คามนิคมนคราทีนํ สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐชานนสตฺถํฯ ติรจฺฉานวิชฺชา นาม อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตา องฺคสตฺถนิมิตฺตาทิกา อวเสสวิชฺชาฯ

องฺควิชฺชา นาม อิตฺถิปุริสานํ สุภคทุพฺภคลกฺขณชานนํฯ นกฺขตฺตวิชฺชา นาม นกฺขตฺตานํ โยคชานนสตฺถํฯ

น ทูตคมเนนาติ น ทูเตยฺยํ กตฺวา คมเนนฯ น ปหิณคมเนนาติ น คิหีนํ สาสนํ คเหตฺวา ฆรา ฆรํ ปหิตสฺส คมเนนฯ น ชงฺฆเปสนิเยนาติ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ เตสํ เตสํ คิหีนํ สาสนปฏิสาสนํ หรเณนฯ อิทญฺหิ ชงฺฆเปสนิยํ นาม อตฺตโน มาตาปิตูนํ, เย จาสฺส มาตาปิตโร อุปฏฺฐหนฺติ, เตสํ สาสนํ คเหตฺวา กตฺถจิ คมนวเสน วฏฺฏติฯ เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา อตฺตโน วา กมฺมํ กโรนฺตานํ วฑฺฒกีนมฺปิ สาสนํ หริตุํ วฏฺฏติฯ มนุสฺสา ‘‘ทานํ ทสฺสาม, ปูชํ กริสฺสาม, ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาจิกฺขถา’’ติ จ วทนฺติ; ‘‘อสุกตฺเถรสฺส นาม เทถา’’ติ ปิณฺฑปาตํ วา เภสชฺชํ วา จีวรํ วา เทนฺติ, ‘‘วิหาเร ปูชํ กโรถา’’ติ มาลาคนฺธวิเลปนาทีนิ วา ธชปฏากาทีนิ วา นิยฺยาเตนฺติฯ สพฺพํ หริตุํ วฏฺฏติ, ชงฺฆเปสนิยํ นาม น โหติฯ เสสสาสนํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ปทวาเร ปทวาเร โทโสฯ

น เวชฺชกมฺเมนาติ น เวชฺเชน หุตฺวา กายติกิจฺฉนาทิเภสชฺชกรเณนฯ เภสชฺชํ ปน ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ กาตพฺพํ ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา สิกฺขมานาย สามเณรสฺส สามเณริยาฯ สมสีลสทฺธาปญฺญานญฺหิ เอเตสํ ตีสุ สิกฺขาสุ ยุตฺตานํ เภสชฺชํ อกาตุํ น ลพฺภติฯ มาตาปิตูนํ ตทุปฏฺฐากานํ อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส ปณฺฑุปลาสสฺสาติ เอเตสํ ปญฺจนฺนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติฯ เชฏฺฐภาตุ, กนิฏฺฐภาตุ, เชฏฺฐภคินิยา, กนิฏฺฐภคินิยา, จูฬมาตุยา, มหามาตุยา, จูฬปิตุโน, มหาปิตุโน, ปิตุจฺฉาย, มาตุจฺฉายาติ เอเตสํ ปน ทสนฺนมฺปิ กโรนฺเตน เตสํเยว สนฺตกํ เภสชฺชํ คเหตฺวา เกวลํ โยเชตฺวา ทาตพฺพํฯ สเจ นปฺปโหติ, อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทาตพฺพํฯ เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา, ตาว จตฺตาโร ปจฺจเย อาหราเปนฺตสฺส อกตวิญฺญตฺติ วา, เภสชฺชํ กโรนฺตสฺส เวชฺชกมฺมํ วา, กุลทูสกาปตฺติ วา น โหติฯ

ปิณฺฑปฏิปิณฺฑเกนาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาโต กสฺส ทาตพฺโพ, กสฺส น ทาตพฺโพ? มาตาปิตูนํ ตทุปฏฺฐากานํ เวยฺยาวจฺจกรสฺส ปณฺฑุปลาสสฺส สมฺปตฺตสฺส ทามริกโจรสฺส อิสฺสรสฺสาปิ ทาตพฺโพฯ เอเตสํ ทตฺวา ปจฺฉา ลทฺธมฺปิ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑํ นาม น โหติฯ

น ทานานุปฺปทาเนนาติ อตฺตโน ทินฺนกานํ น ปุน ทาเนนฯ ธมฺเมนาติ ธมฺเมน อุปฺปนฺนํฯ สเมนาติ กายสุจริตาทินาฯ ลทฺธาติ กาเยน ลทฺธาฯ ลภิตฺวาติ จิตฺเตน ปาปุณิตฺวาฯ อธิคนฺตฺวาติ สมฺปาปุณิตฺวาฯ วินฺทิตฺวาติ ญาเณน วินฺทิตฺวาฯ ปฏิลภิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ ลภิตฺวาฯ

อนฺนสนฺนิธินฺติ เอตฺถ ทุวิธา อนฺนกถา วินยวเสน จ สลฺเลขวเสน จฯ วินยวเสน ตาว ยํกิญฺจิ อนฺนํ อชฺช ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชุ สนฺนิธิการกํ โหติ, ตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยํฯ อตฺตนา ลทฺธํ ปน สามเณรานํ ทตฺวา เตหิ ลทฺธํ ฐปาเปตฺวา ทุติยทิวเส ภุญฺชิตุํ วฏฺฏติ, สลฺเลโข ปน น โหติฯ

ปานสนฺนิธิมฺหิปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปานํ นาม อมฺพปานาทีนิ อฏฺฐ ปานานิ, ยานิ เจ เตสํ อนุโลมานิฯ

วตฺถสนฺนิธินฺติอาทิมฺหิ อนธิฏฺฐิตาวิกปฺปิตํ สนฺนิธิ จ โหติ สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ อยํ ปริยาย กถาว, นิปฺปริยายโต ปน ติจีวรสนฺตุฏฺเฐน ภวิตพฺพํ, จตุตฺถํ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺพํฯ สเจ ยสฺส กสฺสจิ ทาตุํ น สกฺโกติ, ยสฺส ปน ทาตุกาโม โหติ, โส อุทฺเทสตฺถาย วา ปริปุจฺฉตฺถาย วา คโต, อาคตมตฺเต ทาตพฺพํ, อทาตุํ น วฏฺฏติฯ จีวเร ปน อปฺปโหนฺเต สติยา ปจฺจาสาย อนุญฺญาตกาลํ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ สูจิสุตฺตจีวรการกานํ อลาเภน ตโต ปรมฺปิ วินยกมฺมํ กตฺวา ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ ‘‘อิมสฺมิํ ชิณฺเณ ปุน อีทิสํ กุโต ลภิสฺสามี’’ติ ปน ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ วิโกเปติฯ

ยานสนฺนิธิมฺหิ ยานํ นาม วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกา สิวิกา ปาฏงฺกีติ เนตํ ปพฺพชิตสฺส ยานํฯ อุปาหนา ปน ปพฺพชิตสฺส ยานํเยวฯ เอกภิกฺขุสฺส หิ เอโก อรญฺญตฺถาย, เอกา โธตปาทกตฺถายาติ อุกฺกํสโต ทฺเว อุปาหนสงฺฆาฏา วฏฺฏนฺติ, ตติยํ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ทาตพฺโพ, ‘‘อิมสฺมิํ ชิณฺเณ อญฺญํ กุโต ลภิสฺสามี’’ติ หิ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ วิโกเปติฯ

สยนสนฺนิธิมฺหิ สยนนฺติ มญฺโจฯ เอกสฺส ภิกฺขุโน เอโก คพฺเภ เอโก ทิวาฏฺฐาเนติ อุกฺกํสโต ทฺเว มญฺจา วฏฺฏนฺติ, ตโต อุตฺตริ ลภิตฺวา อญฺญสฺส ภิกฺขุโน วา คณสฺส วา ทาตพฺโพ, อทาตุํ น วฏฺฏติ, สนฺนิธิ เจว โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ

คนฺธสนฺนิธิมฺหิ ภิกฺขุโน กณฺฑุกจฺฉุฉวิโทสาทิอาพาเธ สติ คนฺโธ วฏฺฏติฯ เตน คนฺเธน ตสฺมิํ โรเค วูปสนฺเต อญฺเญสํ วา อาพาธิกานํ ทาตพฺโพฯ ทฺวาเร ปญฺจงฺคุลฆรธูปนาทีสุ วา อุปเนตพฺโพฯ ‘‘ปุน โรเค สติ ภวิสฺสตี’’ติ ฐเปตุํ น วฏฺฏติ, คนฺธสนฺนิธิ จ โหติ, สลฺเลขญฺจ โกเปติฯ

อามิสนฺติ อนฺนาทิวุตฺตาวเสสํว ทฏฺฐพฺพํฯ เสยฺยถิทํ – อิเธกจฺโจ ภิกฺขุ ‘‘ตถารูเป กาเล อุปการาย ภวิสฺสนฺตี’’ติ ติลตณฺฑุลมุคฺคมาสนาฬิเกรโลณมจฺฉมํสวลฺลูรสปฺปิเตลคุฬ- ภาชนาทีนิ อาหราเปตฺวา ฐเปติฯ โส วสฺสกาเล กาลสฺเสว สามเณเรหิ ยาคุํ ปจาเปตฺวา ภุญฺชิตฺวา ‘‘สามเณร อุทกกทฺทเม ทุกฺขํ คามํ ปวิสิตุํ, คจฺฉ อสุกกุลํ คนฺตฺวา มยฺหํ วิหาเร นิสินฺนภาวํ อาโรเจหิ, อสุกกุลโต ทธิอาทีนิ อาหรา’’ติ เปเสติฯ ภิกฺขูหิ ‘‘กิํ, ภนฺเต, คามํ ปวิสถา’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘ทุปฺปเวโส อาวุโส อิทานิ คาโม’’ติ วทติฯ เต ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อจฺฉถ ตุมฺเห, มยํ ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา อาหริสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺติฯ อถ สามเณโรปิ ทธิอาทีนิ อาหริตฺวา ภตฺตญฺจ พฺยญฺชนญฺจ สมฺปาเทตฺวา อุปเนติ, ตํ ภุญฺชนฺตสฺเสว อุปฏฺฐากา ภตฺตํ ปหิณนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ ภุญฺชติฯ อถ ภิกฺขู ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อาคจฺฉนฺติ, ตโตปิ มนาปํ มนาปํ คีวายามกํ ภุญฺชติเยวฯ เอวํ จตุมาสมฺปิ วีตินาเมติฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขุ ‘‘มุณฺฑกุฏุมฺพิกชีวิกํ ชีวติ, น สมณชีวิก’’นฺติฯ เอวรูโป อามิสสนฺนิธิ นาม โหติฯ

ภิกฺขุโน ปน วสนฏฺฐาเน เอกา ตณฺฑุลนาฬิ เอโก คุฬปิณฺโฑ จตุภาคมตฺตํ สปฺปีติ เอตฺตกํ นิเธตุํ วฏฺฏติ อกาเล สมฺปตฺตโจรานํ อตฺถายฯ เต หิ เอตฺตกมฺปิ อามิสปฏิสนฺถารํ อลภนฺตา ชีวิตาปิ โวโรเปยฺยุํ, ตสฺมา สเจปิ เอตฺตกํ นตฺถิ, อาหราเปตฺวาปิ ฐเปตุํ วฏฺฏติฯ อผาสุกกาเล จ ยเทตฺถ กปฺปิยํ, ตํ อตฺตนาปิ ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ กปฺปิยกุฏิยํ ปน พหุํ ฐเปนฺตสฺสาปิ สนฺนิธิ นาม นตฺถิฯ

[160] ฌายี น ปาทโลลสฺสาติ ฌานาภิรโต จ น จ ปาทโลโล อสฺสฯ วิรเม กุกฺกุจฺจา นปฺปมชฺเชยฺยาติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจํ วิโนเทยฺย, สกฺกจฺจการิตาย เจตฺถ นปฺปมชฺเชยฺยฯ

เอกตฺตมนุยุตฺโตติ เอกีภาวํ อนุยุตฺโตฯ ปรมตฺถครุโกติ อุตฺตมตฺถครุโกฯ ‘‘สกตฺถครุโก’’ติ วา ปาโฐฯ

ปฏิสลฺลานาราโมติ อารมณํ อาราโม, ตโต ตโต อารมฺมณโต ปฏิสํหริตฺวา เอกีภาเว ปฏิสลฺลาเน อาราโม ยสฺส โส ปฏิสลฺลานาราโมฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ ตสฺมิํ รโตติ ปฏิสลฺลานรโตฯ เอเตหิ สีเลสุ ปริปูรการิตํ ทสฺเสติฯ ตํ กิสฺส เหตุ? สีลวิปนฺนสฺส เอกคฺคตาปิ น สมฺปชฺชติฯ อชฺฌตฺตํ เจโตสมถมนุยุตฺโตติ อตฺตโน จิตฺตสมเถ ยุตฺโตฯ เอตฺถ หิ อชฺฌตฺตนฺติ วา อตฺตโนติ วา เอตํ เอกตฺถํ, พฺยญฺชนเมว นานํฯ ภุมฺมตฺเถ ปเนตํ อุปโยควจนํฯ อนูติ อิมินา อุปสคฺเคน โยเค สิทฺธํฯ

อนิรากตชฺฌาโนติ พหิ อนิหตชฺฌาโน อวินาสิตชฺฌาโน วาฯ นีหรณวินาสตฺถญฺหิ อิทํ นิรากรณํ นามฯ ‘‘ถมฺภํ นิรํกตฺวา นิวาตวุตฺตี’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 328) จสฺส ปโยโค ทฏฺฐพฺโพฯ วิปสฺสนาย สมนฺนาคโตติ สตฺตวิธาย อนุปสฺสนาย ยุตฺโตฯ สตฺตวิธา อนุปสฺสนา นาม อนิจฺจานุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา นิพฺพิทานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาติฯ ตา วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 2.741 อาทโย, 849 อาทโย) วิตฺถาริตา พฺยูเหตา สุญฺญาคารานนฺติ วฑฺเฒตา สุญฺญาคารานํฯ เอตฺถ จ สมถวิปสฺสนาวเสน กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา รตฺตินฺทิวํ สุญฺญาคารํ ปวิสิตฺวา นิสีทมาโน ภิกฺขุ ‘‘พฺรูเหตา สุญฺญาคาราน’’นฺติ เวทิตพฺโพฯ เอกภูมกาทิเภเท ปาสาเท กุรุมาโนปิ สุญฺญาคารานํ พฺรูเหตาติ ทฏฺฐพฺโพฯ

สกฺกจฺจการีติอาทีสุ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส วา สกฺกจฺจการิตาวเสน สกฺกจฺจการีฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ สตตภาโว สาตจฺจํ, สาตจฺจการิตาวเสน สาตจฺจการีฯ นิรนฺตรการิตาย อฏฺฐิตการีฯ ยถา นาม กกณฺฏโก โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺฐติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ, เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติฯ โส ‘‘อสาตจฺจการี, ฐิตการี’’ติ วุจฺจติฯ โย ปน เอวํ น โหติ, โส อฏฺฐิตการีฯ

อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส อตฺถิตาย น โอลีนวุตฺติโกฯ อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกิริยาย วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทฯ อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส อโนโรปโก, อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถฯ

อปฺปฏิวานีติ อนิวตฺตนํฯ อธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโวฯ อนุโยโคติ อนุยุญฺชนํฯ อปฺปมาโทติ สติยา อวิปฺปวาโสฯ

[161] ตนฺทิํ มายํ หสฺสํ ขิฑฺฑนฺติ อาลสิยญฺจ มายญฺจ หสฺสญฺจ กายิกํ วาจสิกํ ขิฑฺฑญฺจฯ สวิภูสนฺติ สทฺธิํ วิภูสายฯ

รตฺตินฺทิวํ ฉโกฏฺฐาสํ กริตฺวาติ ปุริมยามมชฺฌิมยามปจฺฉิมยามวเสน รตฺติํ ตโย ตถา ทิวาติ ฉพฺพิธํ โกฏฺฐาสํ กตฺวาฯ ปญฺจโกฏฺฐาสํ ปฏิชคฺเคยฺยาติ รตฺติํ มชฺฌิมยามํ วิสฺสชฺเชตฺวา อวเสสปญฺจโกฏฺฐาเสสุ น นิทฺทํ โอกฺกเมยฺยฯ เอกโกฏฺฐาสํ นิปชฺเชยฺยาติ เอกํ มชฺฌิมยามโกฏฺฐาสํ สโต สมฺปชาโน นิปชฺชิตฺวา นิทฺทํ โอกฺกเมยฺยฯ

อิธ ภิกฺขุ ทิวสมฺปิ ปุพฺพณฺเห มชฺฌนฺเห สายนฺเหติ ตโยปิ ทิวสโกฏฺฐาสา คหิตาฯ จงฺกเมน นิสชฺชายาติ สกลํ ทิวสํ อิมินา อิริยาปถทฺวเยเนว วิหรนฺโต จิตฺตสฺส อาวรณโต อาวรณีเยหิ ธมฺเมหิ ปญฺจหิ นีวรเณหิ สพฺพากุสลธมฺเมหิ วาฯ จิตฺตํ ปริโสเธยฺยาติ เตหิ ธมฺเมหิ จิตฺตํ วิโสเธยฺยฯ ฐานํ ปเนตฺถ กิญฺจาปิ น คหิตํ, จงฺกมนิสชฺชาสนฺนิสฺสิตํ ปน กตฺวา คเหตพฺพเมวฯ ปฐมํ ยามนฺติ สกลสฺมิมฺปิ ปฐมยาเมฯ

เสยฺยนฺติ เอตฺถ กามโภคีเสยฺยา เปตเสยฺยา สีหเสยฺยา ตถาคตเสยฺยาติ จตสฺโส เสยฺยาฯ ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, กามโภคี วาเมน ปสฺเสน เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 1.4246) อยํ กามโภคีเสยฺยาฯ เตสุ หิ เยภุยฺเยน ทกฺขิณปสฺเสน สยาโน นาม นตฺถิฯ ‘‘เยภุยฺเยน, ภิกฺขเว, เปตา อุตฺตานา เสนฺตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ เปตเสยฺยาฯ อปฺปมํสโลหิตตฺตา หิ อฏฺฐิสงฺฆาฏฆฏฺฏิตา เอเกน ปสฺเสน สยิตุํ น สกฺโกนฺติ, อุตฺตานาว เสนฺติฯ ‘‘สีโห, ภิกฺขเว, มิคราชา ทกฺขิเณน ปสฺเสน เสยฺยํ กปฺเปติ…เป.… อตฺตมโน โหตี’’ติ (อ. นิ. 4.246) อยํ สีหเสยฺยา

เตชุสฺสทตฺตา หิ สีโห มิคราชา ทฺเว ปุริมปาเท เอกสฺมิํ ปจฺฉิมปาเท เอกสฺมิํ ฐาเน ฐเปตฺวา นงฺคุฏฺฐํ อนฺตรสตฺถิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทปจฺฉิมปาทนงฺคุฏฺฐานํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ทฺวินฺนํ ปุริมปาทานํ มตฺถเก สีสํ ฐเปตฺวา สยติฯ ทิวสมฺปิ สยิตฺวา ปพุชฺฌมาโน น อุตฺรสฺโต ปพุชฺฌติ, สีสํ ปน อุกฺขิปิตฺวา ปุริมปาทาทีนํ ฐิโตกาสํ สลฺลกฺเขติฯ สเจ กิญฺจิ ฐานํ วิชหิตฺวา ฐิตํ โหติ, ‘‘นยิทํ ตุยฺหํ ชาติยา, น สูรภาวสฺส อนุรูป’’นฺติ อนตฺตมโน หุตฺวา ตตฺเถว สยติ, น โคจราย ปกฺกมติฯ อวิชหิตฺวา ฐิเต ปน ‘‘ตุยฺหํ ชาติยา จ สูรภาวสฺส จ อนุรูปมิท’’นฺติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อุฏฺฐาย สีหวิชมฺภิตํ วิชมฺภิตฺวา เกสรภารํ วิธุนิตฺวา ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา โคจราย ปกฺกมติฯ จตุตฺถชฺฌานเสยฺยา ปน ตถาคตเสยฺยาติ วุจฺจติฯ ตาสุ อิธ สีหเสยฺยา อาคตาฯ อยญฺหิ เตชุสฺสทอิริยาปถตฺตา อุตฺตมเสยฺยา นามฯ

ปาเท ปาทนฺติ ทกฺขิณปาเท วามปาทํฯ อจฺจาธายาติ อติอาธาย อีสกํ อติกฺกมฺม ฐเปตฺวาฯ โคปฺผเกน หิ โคปฺผเก, ชาณุนา วา ชาณุมฺหิ สงฺฆฏฺฏิยมาเน อภิณฺหํ เวทนา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ, เสยฺยา อผาสุ โหติฯ ยถา ปน น สงฺฆฏฺเฏติ, เอวํ อติกฺกมฺม ฐปิเต เวทนา นุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, เสยฺยา ผาสุ โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา’’ติฯ สโต สมฺปชาโนติ สติยา เจว สมฺปชานปญฺญาย จ สมนฺนาคโต หุตฺวาฯ อิมินา สุปริคฺคาหกํ สติสมฺปชญฺญํ กถิตํฯ อุฏฺฐานสญฺญํ มนสิกริตฺวาติ ‘‘อสุกเวลาย นาม อุฏฺฐหิสฺสามี’’ติ เอวํ อุฏฺฐานเวลาปริจฺเฉทกํ อุฏฺฐานสญฺญํ จิตฺเต ฐเปตฺวาฯ เอวํ กตฺวา นิปนฺโน หิ ยถาปริจฺฉินฺนกาเลเยว อุฏฺฐาติฯ

วีริยินฺทฺริยนิทฺเทเส เจตสิโกติ อิทํ วีริยสฺส นิยมโต เจตสิกภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, อิทญฺหิ วีริยํ ‘‘ยทปิ, ภิกฺขเว, กายิกํ วีริยํ, ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ยทปิ เจตสิกํ วีริยํ, ตทปิ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคติฯ อิติหิทํ อุทฺเทสํ คจฺฉตี’’ติ เอวมาทีสุ สุตฺเตสุ (สํ. นิ. 5.233) จงฺกมาทีนิ กโรนฺตสฺส อุปฺปชฺชนตาย กายิกนฺติ วุจฺจมานมฺปิ กายวิญฺญาณํ วิย กายิกํ นาม นตฺถิ, เจตสิกเมว ปเนตนฺติ ทีเปตุํ ‘‘เจตสิโก’’ติ วุตฺตํฯ วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภฯ อยญฺหิ อารมฺภสทฺโท กมฺเม อาปตฺติยํ กิริยายํ วีริเย หิํสายํ วิโกปเนติ อเนเกสุ อตฺเถสุ อาคโตฯ

‘‘ยํ กิญฺจิ ทุกฺขํ สมฺโภติ, สพฺพํ อารมฺภปจฺจยา;

อารมฺภานํ นิโรเธน, นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว’’ติฯ (สุ. นิ. 749) –

เอตฺถ หิ กมฺมํ อารมฺโภติ อาคตํฯ ‘‘อารมฺภติ จ วิปฺปฏิสารี จ โหตี’’ติ (อ. นิ. 5.142; ปุ. ป. 191) เอตฺถ อาปตฺติฯ ‘‘มหายญฺญา มหารมฺภา, น เต โหนฺติ มหปฺผลา’’ติ (อ. นิ. 4.39; สํ. นิ. 1.120) เอตฺถ ยูปุสฺสาปนาทิกิริยาฯ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน’’ติ (สํ. นิ. 1.185; กถา. 333; เนตฺติ. 29; เปฏโก. 38; มิ. ป. 5.1.4) เอตฺถ วีริยํฯ ‘‘สมณํ โคตมํ อุทฺทิสฺส ปาณํ อารมฺภนฺตี’’ติ (ม. นิ. 2.51) เอตฺถ หิํสาฯ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.10; ม. นิ. 1.293) เอตฺถ เฉทนภญฺชนาทิกํ วิโกปนํฯ อิธ ปน วีริยเมว อธิปฺเปตํฯ เตนาห ‘‘วีริยารมฺโภติ วีริยสงฺขาโต อารมฺโภ’’ติฯ วีริยญฺหิ อารมฺภนวเสน อารมฺโภติ วุจฺจติฯ อิทมสฺส สภาวปทํฯ โกสชฺชโต นิกฺขมนวเสน นิกฺกโมฯ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนวเสน ปรกฺกโมฯ อุคฺคนฺตฺวา ยมนวเสน อุยฺยาโมฯ วายมนวเสน วายาโมฯ อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโหฯ อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหีฯ ถิรภาวฏฺเฐน ถาโมฯ จิตฺตเจตสิกานํ ธารณวเสน อวิจฺเฉทโต วา ปวตฺตนวเสน กุสลสนฺตานํ ธาเรตีติ ธิติ

อปโร นโย – นิกฺกโม เจโส กามานํ ปนุทนายฯ ปรกฺกโม เจโส พนฺธนจฺเฉทายฯ อุยฺยาโม เจโส โอฆสฺส นิตฺถรณายฯ วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเฐนฯ อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมฏฺเฐนฯ อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐนฯ ถาโม เจโส ปลิฆุคฺฆาฏนตายฯ ธิติ เจโส อฏฺฐิตการิตายาติฯ

‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ, อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตู’’ติ (อ. นิ. 2.5) เอวํ ปวตฺติกาเล อสิถิลปรกฺกมวเสน อสิถิลปรกฺกมตา, ถิรปรกฺกโม ทฬฺหปรกฺกโมติ อตฺโถฯ ยสฺมา ปเนตํ วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ฉนฺทํ น นิกฺขิปติ, ธุรํ น นิกฺขิปติ, น โอตาเรติ น วิสฺสชฺเชติ, อโนสกฺกิตมานสตํ อาวหติ, ตสฺมา ‘‘อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา อนิกฺขิตฺตธุรตา’’ติ วุตฺตํฯ

ยถา ปน ตชฺชาติเก อุทกสมฺภินฺนฏฺฐาเน ธุรวาหโคณํ ‘‘คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, โส ชาณุนา ภูมิํ อุปฺปีเฬตฺวาปิ ธุรํ วหติ, ภูมิยํ ปติตุํ น เทติ, เอวเมว วีริยํ กุสลกมฺมกรณฏฺฐาเน ธุรํ น นิกฺขิปติ ปคฺคณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘ธุรสมฺปคฺคาโห’’ติ วุตฺตํฯ ปคฺคหลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ วีริยินฺทฺริยํฯ โกสชฺเช น กมฺปตีติ วีริยพลํฯ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลวายามตาย สมฺมาวายาโม

ตนฺทีติ ชาติอาลสิยํฯ ตนฺทิยนาติ ตนฺทิยนากาโรฯ ตนฺทิมนกตาติ ตนฺทิยา อภิภูตจิตฺตตาฯ อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, อาลสฺยายนากาโร อาลสฺยายนาฯ อาลสฺยายิตสฺส ภาโว อาลสฺยายิตตฺตํฯ อิติ สพฺเพหิ อิเมหิ ปเทหิ กิเลสวเสน กายาลสิยํ กถิตํฯ

วญฺจนิกา จริยาติ วญฺจนิกา กิริยาฯ มา มํ ชญฺญาติ วาจํ ภาสตีติ ชานํเยว ปณฺณตฺติํ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติ, อมฺหากํ ปน วีติกฺกมฏฺฐานํ นาม นตฺถีติ อุปสนฺโต วิย ภาสติฯ กาเยน ปรกฺกมตีติ ‘‘มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ มา เกจิ ชานิํสู’’ติ กาเยน วตฺตํ กโรติฯ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา วิยาติ มายา, มายาวิโน ภาโว มายาวิตาฯ กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต อติ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสราฯ กายวาจากิริยาหิ อญฺญถา ทสฺสนโต วญฺเจตีติ วญฺจนาฯ เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘นาหํ เอวํ กโรมี’’ติ ปาปานํ นิกฺขิปนโต นิกิรณาฯ ‘‘นาหํ เอวํ กโรมี’’ติ ปริวชฺชนโต ปริหรณาฯ กายาทีหิ สํวรณโต คูหนาฯ สพฺพโต ภาเคน คูหนา ปริคูหนาฯ ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ ฉาทิยตีติ ฉาทนาฯ สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา ปริจฺฉาทนาฯ น อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนุตฺตานีกมฺมํฯ น ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํฯ สุฏฺฐุ ฉาทนา โวจฺฉาทนาฯ กตปาปปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติฯ ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมาปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกาย ปลิเวฐิตํ วิย จ สตฺถํ โหติฯ อติเวลํ ทนฺตวิทํสกํ หสตีติ ปมาณาติกฺกนฺตํ ทนฺตํ วิวริตฺวา ปเรสํ ทสฺเสตฺวา หาสํ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา หสติฯ

กายิกา จ ขิฑฺฑาติ กาเยน ปวตฺตา กีฬาฯ เอเสว นโย วาจสิกายปิฯ หตฺถีหิปิ กีฬนฺตีติ หตฺถีหิ กีฬิตตฺถาย ปุรโต ธาวนอาธาวนปิฏฺฐนิสีทนาทิกีฏฺฐาย กีฬนฺติฯ เอเสว นโย อสฺสรเถสุปิฯ อฏฺฐปเทปิ กีฬนฺตีติ เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺฐ อฏฺฐ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺฐปทํ, ตสฺมิํ อฏฺฐปเทฯ ทสปเทปิ เอเสว นโยฯ อากาเสปีติ อฏฺฐปททสปเทสุ วิย อากาเสเยว กีฬนฺติฯ ปริหารปเถปีติ ภูมิยํ นานาปถมณฺฑลํ กตฺวา ตตฺถ ปริหริตพฺพปถํ ปริหรนฺตา กีฬนฺติฯ สนฺติกายปิ กีฬนฺตีติ สนฺติกกีฬาย กีฬนฺติ, เอกชฺฌํ ฐปิตา สาริโย วา ปาสาณสกฺขราโย วา อจาเลนฺตา นเขเนว อปเนนฺติ จ อุปเนนฺติ จฯ สเจ ตตฺถ กาจิ จลติ, ปราชโย โหตีติฯ

ขลิกายาติ ชูตผลเก ปาสกกีฬาย กีฬนฺติฯ ฆฏิกายาติ ฆฏิกา วุจฺจติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬา, ตาย กีฬนฺติฯ สลากหตฺเถนาติ ลาขาย วา มญฺชฏฺฐิยา วา ปิฏฺโฐทเกน วา สลากหตฺถํ เตเมตฺวา ‘‘กิํ โหตู’’ติ ภูมิยํ วา ภิตฺติยํ วา ตํ ปหริตฺวา หตฺถิอสฺสาทิรูปานิ ทสฺเสนฺตา กีฬนฺติฯ อกฺเขนาติ คุเฬนฯ ปงฺกจีเรนาติ ปงฺกจีรํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิกา, ตํ ธมนฺตา กีฬนฺติฯ วงฺกเกนาติ คามทารกานํ กีฬนเกน ขุทฺทกนงฺคเลนฯ โมกฺขจิกายาติ สมฺปริวตฺตกกีฬาย, อากาเส วา ทณฺฑํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนฺตา กีฬนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ จิงฺคุลเกนาติ จิงฺคุลกํ วุจฺจติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํ, เตน กีฬนฺติฯ ปตฺตาฬฺหเกนาติ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลิกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถเกนาติ ขุทฺทกรเถนฯ ธนุเกนาติ ขุทฺทกธนุนาฯ อกฺขริกายาติ อกฺขริกา วุจฺจติ อากาเส วา ปิฏฺฐิยํ วา อกฺขรชานนกีฬา, ตาย กีฬนฺติฯ มเนสิกายาติ มเนสิกา วุจฺจติ มนสา จินฺติตชานนกีฬา, ตาย กีฬนฺติฯ ยถาวชฺเชนาติ ยถาวชฺชํ วุจฺจติ กาณกุณิขุชฺชาทีนํ ยํ ยํ วชฺชํ, ตํ ตํ ปโยเชตฺวา ทสฺสนกีฬา, ตาย กีฬนฺติฯ มุขเภริกนฺติ มุขสทฺเทน เภรี วิย วาทนํฯ มุขาลมฺพรนฺติ มุขานุลิตฺตเภริสทฺทกรณํฯ มุขฑิณฺฑิมกนฺติ มุเขน ปหตเภริสทฺทกรณํฯ มุขวลิมกนฺติ โอฏฺฐมํสํ ชิมฺหํ กตฺวา สทฺทกรณํฯ

‘‘มุขตลิก’’นฺติปิ ปาโฐ, มุขํ ปริวตฺเตตฺวา ธมนํ มุขเภรุฬกนฺติ มุเขน เภริวาทนํฯ นาฏกนฺติ อภินยํ ทสฺเสตฺวา อุคฺคณฺหาปนํฯ ‘‘นฏฺฏก’’นฺติปิ ปาโฐฯ ลาปนฺติ อุกฺกุฏฺฐิตกรณํฯ คีตนฺติ คายนํฯ ทวกมฺมนฺติ หสฺสกีฬากรณํฯ อยํ วาจสิกา ขิฑฺฑาติ อยํ กีฬา วาจาย ชาตา วจีทฺวาเร อุปฺปนฺนาฯ

เกสา จ มสฺสุ จาติอาทีสุ เกสานํ กตฺตริกาย ฐานาติริตฺตานิ อกตฺวา กตฺตริกาย เฉทนํ มสฺสูนํ ทาฐิกํ ฐเปตฺวา กปฺปาสนญฺจ เอกโตวณฺฑิกาทิมาลา จ มูลคนฺธาทิคนฺธา จ ฉวิกรณวิเลปนา จฯ คีวาทีสุ ปิฬนฺธนอาภรณา จ สีเส ปฏิมุญฺจนปสาธนปิฬนฺธนา จ สรีรนิวาสนวิจิตฺรวตฺถา จ สํเวลฺลิยพนฺธนปสาธนญฺจฯ ‘‘ปราสน’’นฺติปิ ปาโฐฯ สีสเวฐนปฏสงฺขาตเวฐนญฺจ

อุจฺฉาทนาทีสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตทารกานํ สรีรคนฺโธ ทฺวาทสมตฺตวสฺสกาเล นสฺสติ, เตสํ สรีรคนฺธหรณตฺถาย คนฺธจุณฺณาทีหิ อุจฺฉาเทนฺติ, เอวรูปํ อุจฺฉาทนํ น วฏฺฏติฯ ปุญฺญวนฺเต ปน ทารเก อูรูสุ นิปชฺชาเปตฺวา เตเลน มกฺเขตฺวา หตฺถปาทอูรุนาภิอาทีนํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ ปริมทฺทนฺติ, เอวรูปํ ปริมทฺทนํ น วฏฺฏติฯ

นฺหาปนนฺติ เตสํเยว ทารกานํ คนฺธาทีหิ นฺหาปนํฯ สมฺพาหนนฺติ มหามลฺลานํ วิย หตฺถปาเท มุคฺคราทีหิ ปหริตฺวา พาหุวฑฺฒนํฯ อาทาสนฺติ ยํกิญฺจิ อาทาสํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติฯ อญฺชนํ อลงฺการญฺชนเมวฯ มาลาติ พทฺธมาลา วา อพทฺธมาลา วาฯ วิเลปนนฺติ ยํกิญฺจิ ฉวิราคกรณํฯ มุขจุณฺณกํ มุขเลปนนฺติ มุเข กาฬปีฬกาทีนํ หรณตฺถาย มตฺติกากกฺกํ เทนฺติฯ เตน โลหิเต จลิเต สาสปกกฺกํ เทนฺติ, เตน โทเส ขาทิเต ติลกกฺกํ เทนฺติ, เตน โลหิเต สนฺนิสินฺเน หลิทฺทิกกฺกํ เทนฺติ, เตน ฉวิวณฺเณ อารูฬฺเห มุขจุณฺณเกน มุขํ จุณฺเณนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติฯ

หตฺถพนฺธาทีสุ หตฺเถ วิจิตฺรสงฺขกปาลาทีนิ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตํ วา อญฺญํ วา สพฺพมฺปิ หตฺถาภรณํ น วฏฺฏติฯ อปเร สิขํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, สุวณฺณจีรกมุตฺตาวฬิอาทีหิ จ ตํ ปริกฺขิปนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติฯ

อปเร จตุหตฺถทณฺฑํ วา อญฺญํ วา ปน อลงฺกตทณฺฑกํ คเหตฺวา วิจรนฺติ , ตถา อิตฺถิปุริสรูปาทิวิจิตฺตํ เภสชฺชนาฬิกํ สุปริกฺขิตฺตํ วามปสฺเส โอลคฺเคนฺติ, อปเร อเนกจิตฺรโกสํ อติติขิณํ อสิํ, ปญฺจวณฺณสุตฺตสิพฺพิตํ มกรทนฺตกาทิวิจิตฺตํ ฉตฺตํ, สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรา โมรปิญฺฉาทิปริกฺขิตฺตา อุปาหนา, เกจิ รตนมตฺตายามํ จตุรงฺคุลวิตฺถตํ เกสนฺตปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา เมฆมุเข วิชฺชุลตํ วิย นลาเฏ อุณฺหีสปฏฺฏํ พนฺธิตฺวา จูฬามณิํ ธาเรนฺติ, จามรวาลพีชนิํ ธาเรนฺติ, ตํ สพฺพํ น วฏฺฏติฯ

อิมสฺส วา ปูติกายสฺสาติ อิมสฺส จาตุมหาภูตมยสฺส กุณปสรีรสฺสฯ เกฬนาติ กีฬาปนา ปริเกฬนาติ สพฺพโต ภาเคน กีฬาปนาฯ เคธิตตาติ อภิกงฺขิตตาฯ เคธิตตฺตนฺติ คิทฺธภาโว อภิกงฺขิตภาโวฯ จปลตาติ อลงฺการกรณํฯ จาปลฺยนฺติ จปลภาวํฯ

สวิภูสนฺติอาทีสุ วิภูสาย สห สวิภูสํฯ ฉวิราคกรณสงฺขาเตน ปริวาเรน สห สปริวารํฯ ปริภณฺเฑน สห สปริภณฺฑํฯ ปริกฺขาเรน สห สปริกฺขารํ

[162] อาถพฺพณนฺติ อาถพฺพณิกมนฺตปฺปโยคํฯ สุปินนฺติ สุปินสตฺถํฯ ลกฺขณนฺติ มณิลกฺขณาทิํฯ โน วิทเหติ นปฺปโยเชยฺยฯ วิรุตญฺจาติ มิคาทีนํ วฏฺเฏตฺวา วสฺสิตํฯ

อาถพฺพณิกาติ ปรูปฆาตมนฺตชานนกาฯ อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณิกา กิร สตฺตาหํ อโลณกํ ภุญฺชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปถวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมิํ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ฐตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เตสํ กมฺมํ สมิชฺฌติฯ เอวรูปํ สนฺธาย ‘‘อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ปโยเชนฺตีติ ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหนฺติฯ นคเร วา รุทฺเธติ นคเร สมนฺตโต รุนฺธิตฺวา อาวริตฺวา คหิเตฯ สงฺคาเม วา ปจฺจุปฏฺฐิเตติ รเณ อุปคนฺตฺวา ฐิเตฯ ปจฺจตฺถิเกสุ ปจฺจามิตฺเตสูติ ปฏาณีภูเตสุ เวรีสุฯ อีติํ อุปฺปาเทนฺตีติ สรีรจลนํ กมฺปนํ, ตสฺส อุปฺปาทนํ กโรนฺติฯ อุปทฺทวนฺติ กายปีฬนํ กโรนฺติฯ โรคนฺติ พฺยาธิํฯ ปชฺชรกนฺติ ชรํฯ สูลนฺติ อุทฺธุมาตกํฯ วิสูจิกนฺติ วิชฺฌนํฯ ปกฺขนฺทิกนฺติ โลหิตปกฺขนฺทิกํฯ กโรนฺตีติ อุปฺปาเทนฺติฯ

สุปินปาฐกาติ สุปินพฺยากรณกาฯ อาทิสนฺตีติ พฺยากโรนฺติฯ โย ปุพฺพณฺหสมยํ สุปินํ ปสฺสตีติอาทีสุ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ อตฺโถฯ

เอวํ วิปาโก โหตีติ อิฏฺฐานิฏฺฐวเสน เอวรูโป วิปาโก โหติฯ อวกุชฺช นิปนฺโนติ อโธมุโข หุตฺวา นิปนฺโน ปสฺสติฯ เอวํ สุปินปาฐกา สุปินํ อาทิสนฺติฯ

ตญฺจ ปน สุปินํ ปสฺสนฺโต จตูหิ การเณหิ ปสฺสติ ธาตุกฺโขภโต วา อนุภูตปุพฺพโต วา เทวโตปสํหารโต วา ปุพฺพนิมิตฺตโต วาติฯ ตตฺถ ปิตฺตาทีนํ โขภกรณปจฺจยโยเคน ขุภิตธาตุโก ธาตุกฺโขภโต สุปินํ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ นานาวิธํ สุปินํ ปสฺสติฯ อนุภูตปุพฺพโต ปสฺสนฺโต ปุพฺเพ อนุภูตปุพฺพํ อารมฺมณํ ปสฺสติฯ เทวโตปสํหารโต ปสฺสนฺโต เทวตานํ อานุภาเวน อารมฺมณานิ ปสฺสติฯ ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสนฺโต ปุญฺญาปุญฺญวเสน อุปฺปชฺชิตุกามสฺส อตฺถสฺส วา อนตฺถสฺส วา ปุพฺพนิมิตฺตภูตํ สุปินํ ปสฺสติ ฯ ตตฺถ ยํ ธาตุกฺโขภโต อนุภูตปุพฺพโต จ สุปินํ ปสฺสติ, น ตํ สจฺจํ โหติฯ ยํ เทวโตปสํหารโต ปสฺสติ, ตํ สจฺจํ วา โหติ อลิกํ วาฯ กุทฺธา หิ เทวตา อุปาเยน วินาเสตุกามา วิปรีตมฺปิ กตฺวา ทสฺเสนฺติฯ ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ, ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหติฯ เอเตสํ จตุนฺนํ มูลการณานํ สํสคฺคเภทโตปิ สุปินเภโท โหติเยวฯ ตญฺจ ปเนตํ จตุพฺพิธํ สุปินํ เสกฺขปุถุชฺชนาว ปสฺสนฺติ อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตาฯ อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตาฯ

กิํ ปเนตํ ปสฺสนฺโต สุตฺโต ปสฺสติ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ, อุทาหุ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธติ? กิญฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชติฯ ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปติ, ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ ราคาทิสมฺปยุตฺตํ วา น โหติ, สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ อีทิสานิ จิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ อาปชฺชติฯ ยญฺหิ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, ตํ สพฺโพหาริกจิตฺเตน ปสฺสติ, สพฺโพหาริกจิตฺเตน จ กเต วีติกฺกเม อนาปตฺติ นาม นตฺถิ, สุปินํ ปสฺสนฺเตน ปน กเต วีติกฺกเม เอกนฺตํ อนาปตฺติ เอวฯ อถ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, โก นาม ปสฺสติฯ เอวญฺจ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ, น อภาโวฯ กสฺมา? ยสฺมา กปินิทฺทาปเรโต ปสฺสติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘มชฺฌูปคโต, มหาราช, กปินิทฺทาปเรโต สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 5.3.5)ฯ

กปินิทฺทาปเรโตติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโตฯ ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุวิปริวตฺตาฯ ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติฯ เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิฯ ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถ, ปวตฺเต ปน อญฺเญหิ กุสลากุสเลหิ อุปตฺถมฺภิโต วิปากํ เทติฯ

มณิลกฺขณาทีสุ เอวรูโป มณิ ปสตฺโถ, เอวรูโป อปสตฺโถ, สามิโน อาโรคฺยอิสฺสริยาทีนํ เหตุ โหติ, น โหตีติ เอวํ วณฺณสณฺฐานาทิวเสน มณิอาทีนํ ลกฺขณํ อาทิสนฺตีติ อตฺโถฯ ตตฺถ อาวุธลกฺขณนฺติ ฐเปตฺวา อสิอาทีนิ อวเสสํ อาวุธํ อิตฺถิลกฺขณาทีนิปิ ยมฺหิ กุเล อิตฺถิปุริสาทโย วสนฺติ, ตสฺส วุทฺธิหานิวเสเนว เวทิตพฺพานิฯ อชลกฺขณาทีสุ ปน ‘‘เอวรูปานํ อชาทีนํ มํสํ ขาทิตพฺพํ, เอวรูปานํ น ขาทิตพฺพ’’นฺติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ

อปิ เจตฺถ โคธาย ลกฺขเณ จิตฺตกมฺมปิฬนฺธนาทีสุปิ ‘‘เอวรูปาย โคธาย สติ อิทํ นาม โหตี’’ติ อยมฺปิ วิเสโส เวทิตพฺโพฯ กณฺณิกาลกฺขณํ ปิฬนฺธนกณฺณิกายปิ เคหกณฺณิกายปิ วเสน เวทิตพฺพํฯ กจฺฉปลกฺขณมฺปิ โคธลกฺขณสทิสเมวฯ มิคลกฺขณํ สพฺพสงฺคาหิกํ สพฺพจตุปฺปทานํ ลกฺขณวเสน วุตฺตํฯ เอวํ ลกฺขณปาฐกา ลกฺขณํ อาทิสนฺตีติ เอวํ ลกฺขณสตฺถวาจกา ลกฺขณํ อาทิสนฺติ กเถนฺติฯ

นกฺขตฺตานีติ กตฺติกาทีนิ อฏฺฐวีสติ นกฺขตฺตานิฯ อิมินา นกฺขตฺเตน ฆรปฺปเวโส กาตพฺโพติ เคหปฺปเวสมงฺคลํ กาตพฺพํฯ มกุฏํ พนฺธิตพฺพนฺติ ปสาธนมงฺคลํ กาตพฺพํฯ วาเรยฺยนฺติ ‘‘อิมสฺส ทารกสฺส อสุกกุลโต อสุกนกฺขตฺเตน ทาริกํ อาเนถา’’ติ อาวาหกรณญฺจ ‘‘อิมํ ทาริกํ อสุกสฺส นาม ทารกสฺส อสุกนกฺขตฺเตน เทถ, เอวํ เอเตสํ วุฑฺฒิ ภวิสฺสตี’’ติ วิวาหกรณญฺจ วตฺวา วาเรยฺยสงฺขาตํ อาวาหวิวาหมงฺคลํ กาตพฺพนฺติ อาทิสนฺติฯ พีชนีหาโรติ พีชานํ วปฺปตฺถาย พหิ นีหรณํฯ

‘‘นิหโร’’ติปิ ปาฬิฯ มิควากฺกนฺติ อิทํ สพฺพสงฺคาหิกนามํ, สพฺพสกุณจตุปฺปทานํ รุตญาณวเสเนว วุตฺตํฯ มิควากฺกปาฐกาติ สกุนฺตจตุปฺปทานํ สทฺทพฺยากรณกาฯ มิควากฺกํ อาทิสนฺตีติ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา พฺยากโรนฺติฯ รุตนฺติ สทฺทํฯ ‘‘รุท’’นฺติ วา ปาฬิฯ วสฺสิตนฺติ วาจํฯ คพฺภกรณียาติ วินสฺสมานสฺส คพฺภสฺส ปุน อวินาสาย โอสธทาเนน คพฺภสณฺฐานการกาฯ คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ ตีหิ การเณหิ วินสฺสติฯ ตตฺถ วาเตน วินสฺสนฺเต วาตวินาสนํ สีตลํ เภสชฺชํ เทติฯ ปาณเกหิ วินสฺสนฺเต ปาณกานํ ปฏิกมฺมํ กโรติฯ กมฺมุนา วินสฺสนฺเต ปน พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺติฯ ตสฺมา น ตํ อิธ คหิตํฯ สาลากิยนฺติ สลากเวชฺชกมฺมํฯ สลฺลกตฺติยนฺติ สลฺลกตฺตเวชฺชกมฺมํฯ กายติกิจฺฉนฺติ มูลเภสชฺชาทีนิ โยเชตฺวา กายติกิจฺฉเวชฺชกมฺมํฯ ภูติยนฺติ ภูตเวชฺชกมฺมํฯ โกมารภจฺจนฺติ โกมารกเวชฺชกมฺมํฯ กุหาติ วิมฺหาปกาฯ ถทฺธาติ ทารุกฺขนฺธํ วิย ถทฺธสรีราฯ ลปาติ ปจฺจยปฏิพทฺธวจนกาฯ สิงฺคิติ มณฺฑนปกติกาฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตมานนฬาฯ อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตาฯ

น คณฺเหยฺยาติอาทีสุ อุทฺเทสคฺคหณวเสน น คณฺเหยฺยฯ สชฺฌายวเสน น อุคฺคณฺเหยฺยฯ จิตฺเต ฐปนวเสน น ธาเรยฺยฯ สมีปํ กตฺวา ฐปนวเสน น อุปธาเรยฺยฯ อุปปริกฺขาวเสน น อุปลกฺเขยฺยฯ อญฺเญสํ วาจนวเสน นปฺปโยเชยฺย

[163] เปสุณิยนฺติ เปสุญฺญํฯ เสสนิทฺเทโส จ วุตฺตตฺโถเยวฯ

[164] กยวิกฺกเยติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธิํ วญฺจนวเสน วา อุทยปตฺถนาวเสน วา น ติฏฺเฐยฺยฯ อุปวาทํ ภิกฺขุ น กเรยฺยาติ อุปวาทกเร กิเลเส อนิพฺพตฺเตนฺโต อตฺตนิ ปเรหิ สมณพฺราหฺมเณหิ อุปวาทํ น ชเนยฺยฯ คาเม จ นาภิสชฺเชยฺยาติ คาเม จ คิหิสํสคฺคาทีหิ นาภิสชฺเชยฺยฯ ลาภกมฺยา ชนํ น ลปเยยฺยาติ ลาภกามตาย ชนํ น ลปเยยฺยฯ

เย กยวิกฺกยา วินเย ปฏิกฺขิตฺตาติ เย ทานปฏิคฺคหณวเสน กยวิกฺกยสิกฺขาปเท (ปารา. 593 อาทโย) น วฏฺฏตีติ ปฏิกฺขิตฺตา, อิธาธิปฺเปตํ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจนฺนํ สทฺธิํ ปตฺตํ วา จีวรํ วา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปญฺจนฺนํ สทฺธินฺติ ปญฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สหฯ ปญฺจ สหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานสามเณรสามเณริโยฯ วญฺจนิยํ วาติ ปฏิรูปกํ ทสฺเสตฺวา วญฺจนิยํ วาฯ อุทยํ วา ปตฺถยนฺโตติ วุฑฺฒิํ ปตฺเถนฺโต วาฯ ปริวตฺเตตีติ ปริวตฺตนํ กโรติฯ

อิทฺธิมนฺโตติ อิชฺฌนปภาววนฺโตฯ ทิพฺพจกฺขุกาติ ทิพฺพสทิสญาณจกฺขุกาฯ อถ วา ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสเยน ลทฺธญาณจกฺขุกาฯ ปรจิตฺตวิทุโนติ อตฺตโน จิตฺเตน ปเรสํ จิตฺตชานนกาฯ เต ทูรโตปิ ปสฺสนฺตีติ เอกโยชนโตปิ โยชนสตโตปิ โยชนสหสฺสโตปิ โยชนสตสหสฺสโตปิ จกฺกวาฬโตปิ ทฺเวตีณิจตฺตาริปญฺจทสวีสติจตฺตาลีสสหสฺสโตปิ ตโต อติเรกโตปิ จกฺกวาฬโต ปสฺสนฺติ ทกฺขนฺติฯ อาสนฺนาปิ น ทิสฺสนฺตีติ สมีเป ฐิตาปิ นิสินฺนาปิ น ปญฺญายนฺติฯ เจตสาปิ จิตฺตํ ปชานนฺตีติ อตฺตโน จิตฺเตนาปิ ปเรสํ จิตฺตํ ปชานนฺติฯ เทวตาปิ โข สนฺติ อิทฺธิมนฺตินิโยติ เทวตาปิ เอวํ สํวิชฺชนฺติ อิชฺฌนปภาววนฺตินิโยฯ ปรจิตฺตวิทุนิโยติ ปเรสํ จิตฺตํ ชานนฺติโยฯ โอฬาริเกหิ วา กิเลเสหีติ กายทุจฺจริตาทิเกหิ วา อุปตาเปหิฯ มชฺฌิเมหิ วาติ กามวิตกฺกาทิเกหิ วาฯ สุขุเมหิ วาติ ญาติวิตกฺกาทิเกหิ วาฯ กายทุจฺจริตาทโย กมฺมปถวเสน , กามวิตกฺกาทโย วฏฺฏมูลกกิเลสวเสน เวทิตพฺพาฯ

ญาติวิตกฺกาทีสุ ‘‘มยฺหํ ญาตโย สุขชีวิโน สมฺปตฺติยุตฺตา’’ติ เอวํ ปญฺจกามคุณสนฺนิสฺสิเตน เคหสนฺนิสฺสิตเปเมน ญาตเก อารพฺภ อุปฺปนฺนวิตกฺโก ญาติวิตกฺโกฯ ‘‘มยฺหํ ญาตโย ขยํ คตา วยํ คตา สทฺธา ปสนฺนา’’ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ญาติวิตกฺโก นาม น โหติฯ

‘‘อมฺหากํ ชนปโท สุภิกฺโข สมฺปนฺนสสฺโส’’ติ ตุฏฺฐมานสสฺส เคหสฺสิตเปมวเสน อุปฺปนฺนวิตกฺโก ชนปทวิตกฺโกฯ ‘‘อมฺหากํ ชนปเท มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา ขยํ คตา วยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺโต ปน ชนปทวิตกฺโก นาม น โหติฯ

อมรตฺตาย วิตกฺโก, อมโร วา วิตกฺโกติ อมรวิตกฺโกฯ ตตฺถ อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีหิ ทุกฺเข นิชิณฺเณ สมฺปราเย อตฺตา สุขี โหติฯ

อมโรติ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ตาย ทุกฺกรการิกาย ปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก อมรตฺตาย วิตกฺโก นามฯ ทิฏฺฐิคติโก ปน ‘‘สสฺสตํ วเทสี’’ติอาทีนิ ปุฏฺโฐ ‘‘เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โน, อญฺญถาติปิ เม โน, โนติปิ เม โน, โน โนติปิ เม โน’’ติ วิกฺเขปํ อาปชฺชติ, ตสฺส โส ทิฏฺฐิคตปฏิสํยุตฺโต วิตกฺโก, ยถา อมโร นาม มจฺโฉ อุทเก คเหตฺวา มาเรตุํ น สกฺกา, อิโต จิโต จ ธาวติ คาหํ น คจฺฉติ, เอวเมว เอกสฺมิํ ปกฺเข อสณฺฐหนโต น มรตีติ อมโร นาม โหติ, ตํ ทุวิธมฺปิ เอกโต กตฺวา ‘‘อมรวิตกฺโก’’ติ วุตฺตํฯ

ปรานุทฺทยตาปฏิสญฺญุตฺโตติ อนุทฺทยตาปฏิรูปเกน เคหสฺสิตเปเมน ปฏิสํยุตฺโตฯ อุปฏฺฐาเกสุ นนฺทเกสุ โสจนฺเตสุ จ เตหิ สทฺธิํ ทิคุณํ นนฺทติ ทิคุณํ โสจติ, เตสุ สุขิเตสุ ทิคุณํ สุขิโต โหติ, ทุกฺขิเตสุ ทิคุณํ ทุกฺขิโต โหติฯ อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โวโยคํ อาปชฺชติฯ ตานิ ตานิ กิจฺจานิ สาเธนฺโต ปญฺญตฺติํ วีติกฺกมติ, สลฺเลขํ โกเปติฯ โย ตสฺมิํ สํสฏฺฐวิหาเร ตสฺมิํ วา โวโยคาปชฺชเน เคหสฺสิโต วิตกฺโก, อยํ ปรานุทฺทยตาปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโก นามฯ

ลาภสกฺการสิโลกปฏิสญฺญุตฺโตติ จีวราทิลาเภน เจว สกฺกาเรน จ กิตฺติสทฺเทน จ สทฺธิํ อารมฺมณกรณวเสน ปฏิสญฺญุตฺโตฯ อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโตติ ‘‘อโห วต มํ ปเร น อวชาเนยฺยุํ, น โสเธตฺวา วิโสเธตฺวา กเถยฺยุ’’นฺติ เอวํ อนวญฺญาตภาวปตฺถนาย สทฺธิํ อุปฺปชฺชนกวิตกฺโก ฯ โส ตสฺมิํ ‘‘มา มํ ปเร อวชานิํสู’’ติ อุปฺปนฺเน วิตกฺเก ปญฺจกามคุณสงฺขาตเคหนิสฺสิโต หุตฺวา อุปฺปนฺนวิตกฺโก อนวญฺญตฺติปฏิสญฺญุตฺโต วิตกฺโกฯ

ตตฺร ตตฺร สชฺชตีติ เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ ลคฺคติฯ ตตฺร ตตฺร คณฺหาตีติ วุตฺตปฺปการํ อารมฺมณํ ปวิสติฯ พชฺฌตีติ เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ สทฺธิํ พชฺฌติ เอกีภวติฯ อนยพฺยสนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อวฑฺฒิํ วินาสํฯ อาปชฺชตีติ ปาปุณาติฯ

อามิสจกฺขุกสฺสาติ จีวราทิอามิสโลลสฺสฯ โลกธมฺมครุกสฺสาติ โลกุตฺตรธมฺมํ มุญฺจิตฺวา รูปาทิโลกธมฺมเมว ครุํ กตฺวา จรนฺตสฺสฯ อาลปนาติ วิหารํ อาคตมนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กิํ ภิกฺขู นิมนฺเตตุํ, ยทิ เอวํ คจฺฉถ, อหํ ปจฺฉโต ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ เอวํ อาทิโตว ลปนาฯ อถ วา อตฺตานํ อุปเนตฺวา ‘‘อหํ ติสฺโส, มยิ ราชา ปสนฺโน, มยิ อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน’’ติ เอวํ อตฺตุปนายิกา ลปนาติ อาลปนาฯ ลปนาติ ปุฏฺฐสฺส สโต วุตฺตปฺปการเมว ลปนํฯ

สลฺลปนาติ คหปติกานํ อุกฺกณฺฐเน ภีตสฺส โอกาสํ ทตฺวา สุฏฺฐุ ลปนาฯ อุลฺลปนาติ ‘‘มหากุฏุมฺพิโก มหานาวิโก มหาทานปตี’’ติ เอวํ อุทฺธํ กตฺวา ลปนาฯ สมุลฺลปนาติ สพฺพโต ภาเคน อุทฺธํ กตฺวา ลปนาฯ อุนฺนหนาติ ‘‘อุปาสกา ปุพฺเพ อีทิเส กาเล นวทานํ เทถ, อิทานิ กิํ น เทถา’’ติ เอวํ ยาว ‘‘ทสฺสาม ภนฺเต, โอกาสํ น ลภามา’’ติอาทีนิ วทนฺติ, ตาว อุทฺธํ อุทฺธํ นหนา, เวฐนาติ วุตฺตํ โหติฯ อถ วา อุจฺฉุหตฺถํ ทิสฺวา ‘‘กุโต อาภตํ อุปาสกา’’ติ ปุจฺฉติฯ อุจฺฉุเขตฺตโต ภนฺเตติฯ กิํ ตตฺถ อุจฺฉุ มธุรนฺติฯ ขาทิตฺวา ภนฺเต ชานิตพฺพนฺติฯ น อุปาสกา ‘‘ภิกฺขุสฺส อุจฺฉุํ เทถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ยา เอวรูปา นิพฺเพเฐนฺตสฺสปิ นิเวฐนกกถา, สา อุนฺนหนาฯ สพฺพโต ภาเคน ปุนปฺปุนํ อุนฺนหนา สมุนฺนหนาฯ อุกฺกาจนาติ ‘‘เอตํ กุลํ มํเยว ชานาติ, สเจ เอตฺถ เทยฺยธมฺโม อุปฺปชฺชติ, มยฺหํเยว เทตี’’ติ เอวํ อุกฺขิปิตฺวา กาจนา อุกฺกาจนา, อุทฺทีปนาติ วุตฺตํ โหติฯ สพฺพโต ภาเคน ปน ปุนปฺปุนํ อุกฺกาจนา สมุกฺกาจนาฯ อนุปฺปิยภาณิตาติ ปจฺจยวเสน ปุนปฺปุนํ ปิยวจนภณนาฯ สณฺหวาจตาติ มุทุวจนตาฯ สขิลวาจตาติ มนฺทปมาณยุตฺตวจนตา สิถิลวจนตา วาฯ สิถิลวาจตาติ อลฺลียวจนตาฯ อผรุสวาจตาติ มธุรวจนตาฯ

ปุราณํ มาตาเปตฺติกนฺติ ปุเร อุปฺปนฺนํ มาตาปิตูนํ สนฺตกํฯ อนฺตรหิตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนํ ติโรภูตํ ญายามีติ ปากโฏ โหมิฯ อสุกสฺส กุลูปโกติ อสุกสฺส อมจฺจสฺส กุลปยิรุปาสโกฯ อสุกายาติ อสุกาย อุปาสิกายฯ มํ อุชฺฌิตฺวาติ มํ วิสฺสชฺชิตฺวาฯ

[165] ปยุตฺตนฺติ จีวราทีหิ สมฺปยุตฺตํ, ตทตฺถํ วา ปโยชิตํฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส สพฺโพ เหฏฺฐา วุตฺตนโยวฯ

[166] โมสวชฺเช น นิยฺเยถาติ มุสาวาเท น นิยฺเยถฯชีวิเตนาติ ชีวิกายฯ

สโฐติ อสนฺตคุณทีปนโต น สมฺมา ภาสิตาฯ สพฺพโต ภาเคน สโฐ ปริสโฐฯ ยํ ตตฺถาติ ยํ ตสฺมิํ ปุคฺคเลฯ สฐนฺติ อสนฺตคุณทีปนํ เกราฏิยํฯ สฐตาติ สฐากาโรฯ สาเฐยฺยนฺติ สฐภาโวฯ กกฺกรตาติ ปทุมนาฬสฺส วิย อปรามสนกฺขโม ผรุสภาโวฯ กกฺกริยนฺติปิ ตสฺเสว เววจนํฯ ปริกฺขตฺตตา ปาริกฺขตฺติยนฺติ ปททฺวเยน นิขณิตฺวา ฐปิตํ วิย ทฬฺหเกราฏิยํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘กกฺกรตาติ สมฺภาวยิตฺวา วจนํฯ กกฺกริยนฺติ สมฺภาวยิตฺวา วจนภาโวฯ ปริกฺขตฺตตาติ อลงฺกรณากาโรฯ ปาริกฺขตฺติยนฺติ อลงฺกรณภาโว’’ติ อตฺถํ วณฺณยนฺติฯ อิทํ วุจฺจตีติ อิทํ อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขณํ สาเฐยฺยํ นาม วุจฺจติฯ เยน สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส กุจฺฉิํ วา ปิฏฺฐิํ วา ชานิตุํ น สกฺกาฯ

‘‘วาเมน สูกโร โหติ, ทกฺขิเณน อชามิโค;

สเรน เนลโก โหติ, วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติฯ (ที. นิ. อฏฺฐ. 2.296; วิภ. อฏฺฐ. 894) –

เอวํ วุตฺตยกฺขสูกรสทิโส โหติฯ อติมญฺญตีติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญติฯ

กิํ ปนายํ พหุลาชีโวติ อยํ ปน ปุคฺคโล โก นาม พหุลาชีวโกฯ สพฺพํ สํภกฺเขตีติ ลทฺธํ สพฺพํ ขาทติฯ อปฺปปุญฺโญติ มนฺทปุญฺโญฯ อปฺเปสกฺโขติ ปริวารวิรหิโตฯ ปญฺญาสมฺปนฺโนติ สมฺปนฺนปญฺโญ ปริปุณฺณปญฺโญฯ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตีติ ปญฺหํ กเถติ พฺยากโรติฯ

[167] สุตฺวา รุสิโต พหุํ วาจํ, สมณานํ วา ปุถุชนานนฺติ รุสิโต ฆฏฺฏิโต ปเรหิ เตสํ สมณานํ วา ขตฺติยาทิเภทานํ วา อญฺเญสํ ปุถุชนานํ พหุมฺปิ อนิฏฺฐํ วาจํ สุตฺวาฯ น ปฏิวชฺชาติ น ปฏิวเทยฺยฯ กิํ การณา? น หิ สนฺโต ปฏิเสนิํ กโรนฺติ

กกฺขเฬนาติ ทารุเณนฯ สนฺโตติ นิพฺพุตกิเลสาฯ ปฏิเสนินฺติ ปฏิสตฺตุํฯ ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิโยธํฯ ปฏิกณฺฏกนฺติ ปฏิเวริํฯ ปฏิปกฺขนฺติ กิเลสปฏิปกฺขํ, กิเลสวเสน สงฺคํ น กโรนฺตีติ อตฺโถฯ

[168] เอตญฺจ ธมฺมมญฺญายาติ สพฺพเมตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ญตฺวาฯ วิจินนฺติ วิจินนฺโตฯ สนฺตีติ นิพฺพุติํ ญตฺวาติ นิพฺพุติํ ราคาทีนํ สนฺตีติ ญตฺวาฯ

สมญฺจาติ กายสุจริตาทิํฯ วิสมญฺจาติ กายทุจฺจริตาทิํฯ ปถญฺจาติ ทสกุสลกมฺมปถํฯ วิปถญฺจาติ ทสอกุสลกมฺมปถํฯ สาวชฺชญฺจาติ อกุสลญฺจฯ อนวชฺชญฺจาติ กุสลญฺจฯ หีนปณีตกณฺหสุกฺกวิญฺญูครหิตวิญฺญูปสตฺถนฺติ อิทมฺปิ กุสลากุสลเมวฯ ตตฺถ กายสุจริตาทิ สมกรณโต สมํฯ กายทุจฺจริตาทิ วิสมกรณโต วิสมํฯ ทสกุสลกมฺมปถา สุคติคมนปถตฺตา ปถํฯ ทสอกุสลกมฺมปถา สุคติคมนปฏิปกฺขตฺตา อปายคมนปถตฺตา วิปถํฯ อกุสลํ สโทสตฺตา สาวชฺชํฯ กุสลํ นิทฺโทสตฺตา อนวชฺชํฯ ตถา โมเหน วา โทสโมเหน วา โลภโมเหน วา สมฺปยุตฺตตฺตา หีนํ ฯ อโลภอโทสอโมหสมฺปยุตฺตตฺตา ปณีตํฯ กณฺหวิปากตฺตา กณฺหํฯ สุกฺกวิปากตฺตา สุกฺกํฯ พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ครหิตตฺตา วิญฺญูครหิตํฯ เตหิ เอว โถมิตตฺตา วิญฺญูปสตฺถนฺติ ญาตพฺพํฯ

[169] กิํ การณา นปฺปมชฺเชยฺย อิติ เจ – อภิภู หิ โสติ คาถาฯ ตตฺถ อภิภูติ รูปาทีนํ อภิภวิตาฯ อนภิภูโตติ เตหิ อนภิภูโตฯ สกฺขิธมฺมมนีติหมทฺทสีติ ปจฺจกฺขเมว อนีติหํ ธมฺมํ อทฺทกฺขิฯ สทา นมสฺส’มนุสิกฺเขติ สทา นมสฺสนฺโต ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺยฯ

เกหิจิ กิเลเสหีติ เกหิจิ ราคาทิอุปตาปกเรหิ กิเลเสหิฯ อภิโภสิ เนติ เต กิเลเส อภิภวิฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวฯ

เกวลํ ปน เอตฺถ ‘‘จกฺขูหิ เนว โลโล’’ติอาทีหิ อินฺทฺริยสํวโร, ‘‘อนฺนานมโถ ปานาน’’นฺติอาทีหิ สนฺนิธิปฏิกฺเขปมุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ, เมถุนโมสวชฺชเปสุณิยาทีหิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ , ‘‘อาถพฺพณํ สุปินํ ลกฺขณ’’นฺติอาทีหิ อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ, ‘‘ฌายี น ปาทโลลสฺสา’’ติ อิมินา สมาธิ, ‘‘วิจินํ ภิกฺขู’’ติ อิมินา ปญฺญา, ‘‘สทา สโต สิกฺเข’’ติ อิมินา ปุน สงฺเขปโต ติสฺโสปิ สิกฺขา, ‘‘อถ อาสเนสุ สยเนสุ, อปฺปสทฺเทสุ ภิกฺขุ วิหเรยฺย, นิทฺทํ น พหุลีกเรยฺยา’’ติอาทีหิ สีลสมาธิปญฺญานํ อุปการานุปการสงฺคณฺหนวิโนทนานิ วุตฺตานีติฯ เอวํ ภควา นิมฺมิตสฺส ปริปุณฺณปฏิปทํ วตฺวา อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, เทสนาปริโยสาเน ปุราเภทสุตฺเต (มหานิ. 83 อาทโย) วุตฺตสทิโสเยวาภิสมโย อโหสีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ตุวฏกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

15. อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[170] ปนฺนรสเม อตฺตทณฺฑสุตฺตนิทฺเทเส อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตนฺติ ปฐมคาถาย อตฺโถ – ยํ โลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกํ วา สมฺปรายิกํ วา ภยํ ชาตํ, ตํ สพฺพํ อตฺตทณฺฑา ภยํ ชาตํ อตฺตโน ทุจฺจริตการณา ชาตํ, เอวํ สนฺเตปิ ชนํ ปสฺสถ เมธคํ, อิมํ สากิยาทิชนํ ปสฺสถ อญฺญมญฺญํ เมธคํ หิํสกํ พาธกนฺติฯ เอวํ ตํ ปฏิวิรุทฺธํ วิปฺปฏิปนฺนํ ชนํ ปริภาสิตฺวา อตฺตโน สมฺมา ปฏิปตฺติทสฺสเนน ตสฺส สํเวคํ ชเนตุํ อาห ‘‘สํเวคํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา สํวิชิตํ มยา’’ติฯ ปุพฺเพ โพธิสตฺเตเนว สตาติ อธิปฺปาโยฯ

ตโยติ คณนปริจฺเฉโทฯ ทณฺฑาติ ทุจฺจริตาฯ กายทณฺโฑติ กายทุจฺจริตํฯ วจีทณฺฑาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ติวิธํ กายทุจฺจริตนฺติ ปาณาติปาตาทิกายโต ปวตฺตํ ทุฏฺฐุํ จริตํ, กิเลสปูติกตฺตา วา ทุฏฺฐุ จริตนฺติ ลทฺธนามํ ติวิธํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํฯ จตุพฺพิธนฺติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธํฯ ติวิธนฺติ อภิชฺฌาทิติวิธํฯ ทิฏฺฐธมฺมิกนฺติ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํฯ สมฺปรายิกนฺติ อนาคเต อตฺตภาเว ปฏิสํเวทนียํฯ อาคุจารีติ ปาปการี อปราธการีฯ ตเมนํ ราชา ปริภาสตีติ ปาปการิํ ราชา ปริภาสติ, ภยํ อุปฺปาเทติฯ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกํ โทมนสฺสํ วินฺทติฯ เอตํ ภยํ ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ เอวรูปํ ภยญฺจ ทุกฺขญฺจ โทมนสฺสญฺจฯ