11. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[97] เอกาทสเม กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทเส กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ กลโห จ ตสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท จาติ อิเม กุโต ชาตาฯ ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ ปริเทวโสกา จ สหมจฺฉรา จ กุโต ปหูตาฯ มานาติมานา สหเปสุณา จาติ มานา จ อติมานา จ เปสุณา จ กุโต ปหูตาฯ เตติ เต สพฺเพปิ อฏฺฐ กิเลสธมฺมาฯ ตทิงฺฆ พฺยูหีติ ตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ พฺรูหิ, ยาจามิ ตํ อหนฺติฯ ยาจนตฺโถ หิ อิงฺฆาติ นิปาโตฯ

เอเกน อากาเรนาติ เอเกน การเณนฯ อปเรน อากาเรนาติ อปเรน การเณนฯ อาคาริกา ทณฺฑปสุตาติ คหปติโน วิเหสมานาฯ ปพฺพชิตา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตาติ อนคาริกา สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อญฺญตรํ อาปชฺชมานาฯ

กุโตปหูตาติ กุโตภูตาฯ กุโตชาตาติ กุโต ปฏิลทฺธภาวาฯ กุโตสญฺชาตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ กุโตนิพฺพตฺตาติ กุโต นิพฺพตฺตลกฺขณํ ปตฺตาฯ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘กุโตอภินิพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ กุโตปาตุภูตาติ กุโตปากฏีภูตาฯ กิํ นิทานาติอาทีสุ อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํฯ เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยฯ เอตสฺมา ผลํ ชายตีติ ชาติฯ เอตสฺมา ผลํ ปภวตีติ ปภโวฯ มูลํ ปุจฺฉตีติ กลหสฺส การณํ ปุจฺฉติฯ การณญฺหิ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลํฯ อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุฯ ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํฯ เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโวฯ ปภวติ ผลํ เอตสฺมาติ ปภโวฯ สมุฏฺฐาติ เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺฐาตีติ สมุฏฺฐานํฯ อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโรฯ อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเฐน อตฺตโน ผลํ อารเมตีติ อารมฺมณํฯ เอตํ ปฏิจฺจ อปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโยฯ เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยติ เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตํ สนฺธาย ‘‘กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉตี’’ติอาทินา นเยน เทสนา วุตฺตาฯ

[98] ปิยปฺปหูตาติ ปิยวตฺถุโต ชาตาฯ

มจฺเฉรยุตฺตา กลหา วิวาทาติ อิมินา กลหวิวาทาทีนํ น เกวลํ ปิยวตฺถุเมว, มจฺฉริยมฺปิ ปจฺจยํ ทสฺเสติฯ กลหวิวาทสีเสน เจตฺถ สพฺเพปิ เต ธมฺมา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ยถา จ เอเตสํ มจฺฉริยํ, ตถา เปสุณานญฺจ วิวาทํฯ เตนาห ‘‘วิวาทชาเตสุ จ เปสุณานี’’ติฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ

[99] ปิยา สุ โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, เย จาปิ โลภา วิจรนฺติ โลเกติ ‘‘ปิยปฺปหูตา กลหา’’ติ เย เอตฺถ วุตฺตา, เต ปิยา โลกสฺมิํ กุโตนิทานา, น เกวลญฺจ ปิยา, เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลเก วิจรนฺติ โลภเหตุ โลเภนาภิภูตา วิจรนฺติ, เตสํ โส โลโภ จ กุโตนิทาโนติ ทฺเว อตฺเถ เอกาย ปุจฺฉาย ปุจฺฉติฯ กุโตนิทานาติ เจตฺถ กิํนิทานา กิํเหตุกาติ ปจฺจตฺตวจนสฺส โตอาเทโส เวทิตพฺโพ, สมาเส จสฺส โลปาภาโวฯ อถ วา นิทานาติ ชาตา, อุปฺปนฺนาติ อตฺโถฯ ตสฺมา กุโต ชาตา กุโต อุปฺปนฺนาติ วุตฺตํ โหติฯ อาสา จ นิฏฺฐา จาติ อาสา จ ตสฺสา อาสาย สมิทฺธิ จฯ เย สมฺปรายาย นรสฺส โหนฺตีติ เย นรสฺส สมฺปรายาย โหนฺติ, ปรายนา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอกา เอวายมฺปิ ปุจฺฉาฯ

ทีปา โหนฺตีติ ปติฏฺฐา ภวนฺติฯ สรณา โหนฺตีติ ทุกฺขนาสนา โหนฺติฯ นิฏฺฐาปรายนา โหนฺตีติ สมิทฺธิปรายนา โหนฺติฯ

[100] ฉนฺทานิทานานีติ กามจฺฉนฺทาทิฉนฺทนิทานานิฯ เย จาปิ โลภา วิจรนฺตีติ เย จาปิ ขตฺติยาทโย โลภา วิจรนฺติ, เตสํ โลโภปิ ฉนฺทนิทาโนติ ทฺเวปิ อตฺเถ เอกโต วิสฺสชฺเชติฯ อิโตนิทานาติ ฉนฺทนิทานา เอวาติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘อิโตนิทานา’’ติ หิ ฉนฺทํ สนฺธายาหฯ ฉนฺทนิทานา หิ โลภาทโยฯ ‘‘อิโตนิทานา’’ติ สทฺทสิทฺธิ เจตฺถ ‘‘กุโตนิทานา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ อาสาย สมิทฺธิ วุจฺจติ นิฏฺฐาติ อชฺฌาสยนิพฺพตฺติปฏิลาโภ กถียติฯ

[101] วินิจฺฉยาติ ตณฺหาทิฏฺฐิวินิจฺฉยาฯ เย จาปิ ธมฺมา สมเณน วุตฺตาติ เย จ อญฺเญปิ โกธาทีหิ สมฺปยุตฺตา, ตถารูปา วา อกุสลา ธมฺมา พุทฺธสมเณน วุตฺตา, เต กุโตปหูตาติฯ

อญฺญชาติกาติ อญฺญสภาวาฯ อญฺญวิหิตกาติ อญฺเญนากาเรน ฐิตาฯ สมิตปาเปนาติ นิพฺพาปิตปาเปนฯ พาหิตปาปธมฺเมนาติ ปหีนลามกธมฺเมนฯ ภินฺนกิเลสมูเลนาติ กิเลสมูลานิ ภินฺทิตฺวา ฐิเตนฯ สพฺพากุสลมูลพนฺธนา ปมุตฺเตนาติ ทฺวาทสอกุสลพนฺธนํ โมเจตฺวา ฐิเตนฯ วุตฺตาติ กถิตาฯ ปวุตฺตาติ ปกาเรน กถิตาฯ

[102] ตมูปนิสฺสาย ปโหติ ฉนฺโทติ ตํ สุขทุกฺขเวทนํ ตทุภยวตฺถุสงฺขาตํ สาตาสาตํ อุปนิสฺสาย สํโยควิโยคปตฺถนาวเสน ฉนฺโท ปโหติฯ เอตฺตาวตา ‘‘ฉนฺโท นุ โลกสฺมิํ กุโตนิทาโน’’ติ อยํ ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ รูเปสุ ทิสฺวา วิภวํ ภวญฺจาติ รูเปสุ วยญฺจ อุปฺปาทญฺจ ทิสฺวาฯ วินิจฺฉยํ กุพฺพติ ชนฺตุ โลเกติ อปายาทิเก โลเก อยํ ชนฺตุ โภคาธิคมตฺถํ ตณฺหาวินิจฺฉยํ ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน ทิฏฺฐิวินิจฺฉยญฺจ กุรุเตฯ เอตฺตาวตา ‘‘วินิจฺฉยา จาปิ กุโตปภูตา’’ติ อยํ ปญฺโห วิสฺสชฺชิโต โหติฯ

สาตาสาตํ นิสฺสายาติ มธุรญฺจ อมธุรญฺจ อุปนิสฺสยํ กตฺวาฯ อิฏฺฐานิฏฺฐนฺติ อิฏฺฐารมฺมณญฺจ อนิฏฺฐารมฺมณญฺจฯ

สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยคนฺติ เอตฺถ สุราติ ปิฏฺฐสุรา ปูวสุรา โอทนสุรา กิณฺณปกฺขิตฺตา สมฺภารสํยุตฺตาติ ปญฺจ สุราฯ เมรยนฺติ ปุปฺผาสโว ผลาสโว มธฺวาสโว คุฬาสโว สมฺภารสํยุตฺโตติ ปญฺจ อาสวาฯ ตํ สพฺพมฺปิ มทกรณวเสน มชฺชํฯ ปมาทฏฺฐานนฺติ ปมาทการณํ, ยาย เจตนาย ตํ มชฺชํ ปิวติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํฯ อนุโยคนฺติ ตํ สุราเมรยมชฺชปฺปมาทฏฺฐานานุโยคํ อนุอาโยคํ ปุนปฺปุนํ กรณํฯ ยสฺมา จ ปน ตํ อนุยุตฺตสฺส เม อุปฺปนฺนา เจว โภคา ปริหายนฺติ, อนุปฺปนฺนา จ นุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ‘‘เม โภคา ปริกฺขยํ ขีณภาวํ คจฺฉนฺตี’’ติ ชานาติฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ วิกาลวิสิขาจริยานุโยคนฺติ อเวลาย วิสิขาสุ จริยานุยุตฺตํฯ สมชฺชาภิจรณนฺติ นจฺจาทิทสฺสนวเสน สมชฺชาภิคมนํฯ อาลสฺยานุโยคนฺติ กายาลสิยตาย ยุตฺตปฺปยุตฺตตํฯ อปายมุขานิ น เสวตีติ โภคานํ วินาสทฺวารานิ น เสวติฯ

กสิยา วาติ กสิกมฺเมน วาฯ วณิชฺชาย วาติ ธมฺมิกวณิชฺชกมฺเมน วาฯ โครกฺเขน วาติ โคปาลกมฺเมน วาฯ

อิสฺสตฺเถน วาติ ธนุสิปฺเปน วาฯ ราชโปริเสน วาติ ราชเสวกกมฺเมน วาฯ สิปฺปญฺญตเรน วาติ กุมฺภการาทิสิปฺปานํ อญฺญตเรน วาฯ ปฏิปชฺชตีติ ปโยคํ กโรติฯ จกฺขุสฺมิํ อุปฺปนฺเน ชานาตีติ สสมฺภารจกฺขุสฺมิํ อุปฺปนฺเน ชานาติฯ ‘‘อตฺตา เม อุปฺปนฺโน’’ติ ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ จกฺขุสฺมิํ อนฺตรหิเตติ ตสฺมิํ วินฏฺเฐฯ อตฺตา เม อนฺตรหิโตติ ‘‘มม อตฺตา วินฏฺโฐ’’ติ ทิฏฺฐิํ คณฺหาติฯ วิคโต เม อตฺตาติ วีติกฺกนฺโต มม อตฺตาฯ โสตสฺมินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[103] เอเตปิ ธมฺมา ทฺวยเมว สนฺเตติ เอเต โกธาทโย ธมฺมา สาตาสาตทฺวเย สนฺเต เอว โหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติฯ เอตฺตาวตา ตติยปญฺโหปิ วิสฺสชฺชิโต โหติฯ อิทานิ โย เอวํ วิสฺสชฺชิเตสุ เอเตสุ ปญฺเหสุ กถํกถี ภเวยฺย, ตสฺส กถํกถาปหานูปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข’’ติ, ญาณทสฺสนญาณาธิคมนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ กิํการณา? ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาฯ พุทฺธสมเณน หิ ญตฺวา ธมฺมา วุตฺตา, นตฺถิ ตสฺส ธมฺเมสุ อญฺญาณํ, อตฺตโน ปน ญาณานุภาเวน เต อชานนฺโต น ชาเนยฺย, น เทสนาโทเสนฯ ตสฺมา กถํกถี ญาณปถาย สิกฺเข, ญตฺวา ปวุตฺตา สมเณน ธมฺมาติฯ

ปกฺเขปพนฺธเนน วา พทฺโธติ นาคริกพนฺเธน พทฺโธฯ ปริกฺเขปพนฺธเนน วาติ วติปริกฺเขปพนฺธเนน วาฯ คามพนฺธเนนาติอาทีสุ ตสฺมา ตสฺมา ฐานโต นิกฺขมิตุํ อลภนฺโต คามพนฺธนาทีหิ พทฺโธ นาม โหติฯ ตสฺส พนฺธนสฺส โมกฺขตฺถายาติ เอตสฺส วุตฺตปฺปการสฺส พนฺธนสฺส โมจนตฺถํฯ

ญาณมฺปิ ญาณปโถติ ปุเร อุปฺปนฺนํ ญาณํ อปราปรุปฺปนฺนสฺส ญาณมฺปิ ญาณสฺส สญฺจรณมคฺโคติ ญาณมฺปิ ญาณปโถฯ ญาณสฺส อารมฺมณมฺปิ ญาณปโถติ ญาณสฺส ปจฺจโยปิ ตํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนโต ญาณปโถฯ ญาณสหภุโนปิ ธมฺมา ญาณปโถติ ญาเณน สหุปฺปนฺนา อวเสสา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมาปิ ญาณปโถฯ อิทานิ อุปมาย สาเธนฺโต ‘‘ยถา อริยมคฺโค อริยปโถ’’ติอาทิมาหฯ

กถํกถี ปุคฺคโลติ วิจิกิจฺฉาวนฺโต ปุคฺคโลฯ สกงฺโขติ สทฺเวฬฺหโกฯ สวิเลโขติ จิตฺตราชิวนฺโตฯ สทฺเวฬฺหโกติ กงฺขาวนฺโตฯ สวิจิกิจฺโฉติ สนฺเทหวนฺโตฯ ญาณาธิคมายาติ ญาณปฏิลาภตฺถายฯ ญาณผุสนายาติ ญาณปฏิวิชฺฌนตฺถายฯ อถ วา ญาณวินฺทนตฺถายฯ ญาณสจฺฉิกิริยายาติ ญาณสฺส ปจฺจกฺขกรณตฺถายฯ สนิทานาหนฺติ อหํ สนิทานํ สปจฺจยํ กตฺวา ธมฺมเทสนํ กโรมิฯ สปฺปาฏิหาริยนฺติ นิยฺยานิกํ กตฺวาฯ โน อปฺปาฏิหาริยนฺติ อนิยฺยานิกํ อกตฺวา ธมฺมเทสนํ กโรมิฯ

[104] สาตํ อสาตญฺจ กุโตนิทานาติ เอตฺถ สาตาสาตนฺติ สุขทุกฺขเวทนา เอว อธิปฺเปตา ฯ น ภวนฺติ เหเตติ น ภวนฺติ เอเตฯ วิภวํ ภวญฺจาปิ ยเมตมตฺถํ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติ สาตาสาตานํ วิภวํ ภวญฺจ เอตมฺปิ ยํ อตฺถํฯ ลิงฺคพฺยตฺตโย เอตฺถ กโตฯ อิทํ ปน วุตฺตํ โหติ – สาตาสาตานํ วิภโว ภโว จาติ โย เอส อตฺโถ, เอตํ เม ปพฺรูหิ ยโตนิทานนฺติฯ เอตฺถ จ สาตาสาตานํ วิภวภววตฺถุกา วิภวภวทิฏฺฐิโย เอว วิภวภวาติ อตฺถโต เวทิตพฺพาฯ ตถา หิ อิมสฺส ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนปกฺเข ‘‘ภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา, วิภวทิฏฺฐิปิ ผสฺสนิทานา’’ติ อุปริ นิทฺเทเส (มหานิ. 105) วกฺขติฯ อิมาย คาถาย นิทฺเทเส วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

[105] อิโตนิทานนฺติ ผสฺสนิทานํฯ อิมายปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

[106] กิสฺมิํ วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ กิสฺมิํ วีติวตฺเต จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติฯ อิมายปิ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ

[107] นามญฺจ รูปญฺจ ปฏิจฺจาติ สมฺปยุตฺตกนามญฺจ วตฺถารมฺมณรูปญฺจ ปฏิจฺจฯ รูเป วิภูเต น ผุสนฺติ ผสฺสาติ รูเป วีติวตฺเต ปญฺจ ผสฺสา น ผุสนฺติฯ

ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโสติ จกฺขุรูปวิญฺญาณานํ ติณฺณนฺนํ สงฺคติยา ผสฺโส ชายติฯ จกฺขุ จ รูปา จ รูปสฺมินฺติ ปสาทจกฺขุญฺจ รูปารมฺมณานิ จ รูปภาเค รูปโกฏฺฐาเส กตฺวาฯ จกฺขุสมฺผสฺสํ ฐเปตฺวาติ ติณฺณํ สงฺคติยา อุปฺปนฺนผสฺสํ มุญฺจิตฺวาฯ

สมฺปยุตฺตกา ธมฺมา นามสฺมินฺติ อวเสสา เวทนาทโย ผสฺเสน สหชาตา ธมฺมา นามภาเคฯ โสตญฺจ ปฏิจฺจาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

จตูหากาเรหิ รูปํ วิภูตํ โหตีติ จตูหิ การเณหิ รูปํ วีติวตฺตํ โหติฯ ญาตวิภูเตนาติ ปากฏํ กตฺวา วีติวตฺเตนฯ ตีรณวิภูเตนาติ อนิจฺจาทิโต ตีรยิตฺวา วีติวตฺเตนฯ ปหานวิภูเตนาติ ฉนฺทราคปหานโต วีติวตฺเตนฯ สมติกฺกมวิภูเตนาติ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนํ ปฏิลาภวเสน วีติวตฺเตนฯ

[108] กถํ สเมตสฺสาติ กถํ ปฏิปนฺนสฺสฯ วิโภติ รูปนฺติ รูปํ วิภวติ, น ภเวยฺย วาฯ สุขํ ทุขญฺจาติ อิฏฺฐานิฏฺฐรูปเมว ปุจฺฉติฯ

ชาเนยฺยามาติ ชานิสฺสามฯ อาชาเนยฺยามาติ วิเสเสน ชานิสฺสามฯ วิชาเนยฺยามาติ อเนกวิเธน ชานิสฺสามฯ ปฏิวิชาเนยฺยามาติ สมฺมา ชานิสฺสามฯ ปฏิวิชฺเฌยฺยามาติ จิตฺเตน พุชฺฌิสฺสามฯ

[109] น สญฺญสญฺญีติ ยถา สเมตสฺส วิโภติ รูปํ, โส ปกติสญฺญาย สญฺญีปิ น โหติฯ น วิสญฺญสญฺญีติ วิสญฺญายปิ วิรูปาย สญฺญาย วิสญฺญี น โหติ อุมฺมตฺตโก วา ขิตฺตจิตฺโต วาฯ โนปิ อสญฺญีติ สญฺญาวิรหิโตปิ น โหติ นิโรธสมาปนฺโน วา อสญฺญสตฺโต วาฯ น วิภูตสญฺญีติ ‘‘สพฺพโส รูปสญฺญาน’’นฺติอาทินา (วิภ. 508) นเยน สมติกฺกนฺตสญฺญีปิ น โหติ อรูปชฺฌานลาภีฯ เอวํ สเมตสฺส วิโภติ รูปนฺติ เอตสฺมิํ สญฺญสญฺญิตาทิภาเว อฏฺฐตฺวา ยเทตํ วุตฺตํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต…เป.… อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย จิตฺตํ อภินีหรตี’’ติ, เอวํ สเมตสฺส อรูปมคฺคสมงฺคิโน วิโภติ รูปํฯ สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขาติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ จ ยา สญฺญา, ตํนิทานา ตณฺหาทิฏฺฐิปปญฺจาสฺส อปฺปหีนาว โหนฺตีติ ทสฺเสติฯ

อสญฺญิโน วุจฺจนฺติ นิโรธสมาปนฺนาติ สญฺญาเวทนา นิโรเธตฺวา นิโรธสมาปนฺนา สญฺญาภาเวน อสญฺญิโนติ กถียนฺติฯ อสญฺญสตฺตาติ สพฺเพน สพฺพํ สญฺญาภาเวน อสญฺญภเว นิพฺพตฺตาฯ

โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ ตตฺถ โสติ โส ภิกฺขุฯ

เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ, อิมินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ สมาหิเตติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปน อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธฯ ปริสุทฺธตฺตาเยว ปริโยทาเต, ปภสฺสเรติ วุตฺตํ โหติฯ สุขาทีนํ ปจฺจยานํ ฆาเตน วิหตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคเณฯ อนงฺคณตฺตา เอว จ วิคตูปกฺกิเลเสฯ องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติฯ สุภาวิตตฺตา มุทุภูเต, วสีภาวปฺปตฺเตติ วุตฺตํ โหติฯ วเส วตฺตมานญฺหิ จิตฺตํ มุทูติ วุจฺจติฯ มุทุตฺตาเยว จ กมฺมนิเย, กมฺมกฺขเม กมฺมโยคฺเคติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุ หิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ สุทฺธนฺตมิว สุวณฺณํฯ ตทุภยมฺปิ จ สุภาวิตตฺตาเยวฯ ยถาห ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อญฺญํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ภาวิตํ กมฺมนิยํ โหติ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. 1.22)ฯ

เอเตสุ หิ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ฐิตตฺตา ฐิเตฯ ฐิตตฺตาเยว อาเนญฺชปฺปตฺเต อจเล นิริญฺชเนติ วุตฺตํ โหติฯ มุทุกมฺมญฺญภาเวน วา อตฺตโน วเส ฐิตตฺตา ฐิเตฯ สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนญฺชปฺปตฺเตฯ สทฺธาปริคฺคหิตญฺหิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิญฺชติ, วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิญฺชติ, สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิญฺชติ, สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิญฺชติ, ปญฺญาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิญฺชติ, โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิญฺชติฯ อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตุํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถายฯ

อปโร นโย – จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิเตฯ นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺเธฯ วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาเตฯ ฌานปฏิลาภปจฺจนิกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานญฺจ อภาเวน อนงฺคเณฯ อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ, อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถฯ อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตูปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลเสฯ อุภยมฺปิ เจตํ องฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรเนว (ม. นิ. 1.57 อาทโย, 70 อาทโย) เวทิตพฺพํฯ วสิปฺปตฺติยา มุทุภูเตฯ อิทฺธิปาทภาวูปคมเนน กมฺมนิเยฯ ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต, ยถา อาเนญฺชภาวํ อาเนญฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิเตติ อตฺโถฯ เอวมฺปิ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคเมน จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ อากาสานญฺจายตนสมาปตฺติปฏิลาภตฺถาย ปาทกํ ปทฏฺฐานภูตํฯ

อารุปฺปมคฺคสมงฺคีติ อรูปสมาปตฺติยา คมนมคฺเคน อปริหีโนฯ ปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขาติ ตณฺหาทิปปญฺจาเยว ปปญฺจสงฺขาฯ

[110] เอตฺตาวตคฺคํ นุ วทนฺติ เหเก, ยกฺขสฺส สุทฺธิํ อิธ ปณฺฑิตาเสฯ อุทาหุ อญฺญมฺปิ วทนฺติ เอตฺโตติ เอตฺตาวตา นุ อิธ ปณฺฑิตา สมณพฺราหฺมณา อคฺคํ สุทฺธิํ สตฺตสฺส วทนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโต อธิกญฺจ วทนฺตีติ ปุจฺฉติฯ

เอตฺโต อรูปสมาปตฺติโตติ เอตสฺมา อรูปสมาปตฺติโตฯ

[111] เอตฺตาวตคฺคมฺปิ วทนฺติ เหเกติ เอเก สสฺสตวาทา สมณพฺราหฺมณา ปณฺฑิตมานิโน เอตฺตาวตาปิ อคฺคํ สุทฺธิํ วทนฺติฯ เตสํ ปเนเก สมยํ วทนฺตีติ เตสญฺเญว เอเก อุจฺเฉทวาทา สมยํ อุจฺเฉทํ วทนฺติฯ อนุปาทิเสเส กุสลาวทานาติ อนุปาทิเสเส กุสลวาทา สมานาฯ

ภวตชฺชิตาติ ภวโต ภีตาฯ วิภวํ อภินนฺทนฺตีติ อุจฺเฉทํ ปฏิจฺจ ตุสฺสนฺติฯ เต สตฺตสฺส สมนฺติ เต อุจฺเฉทวาทิโน ปุคฺคลสฺส สมํ อนุปฺปตฺติํ วทนฺติฯ อุปสมนฺติ อตีว สมํฯ วูปสมนฺติ สนฺตํฯ นิโรธนฺติ อนุปฺปาทํฯ ปฏิปสฺสทฺธินฺติ อปุนุปฺปตฺติํฯ

[112] เอเต จ ญตฺวา อุปนิสฺสิตาติ เอเต จ ทิฏฺฐิคติเก สสฺสตุจฺเฉททิฏฺฐิโย นิสฺสิตาติ ญตฺวาฯ ญตฺวา มุนี นิสฺสเย โส วีมํสีติ นิสฺสเย จ ญตฺวา โส วีมํสี ปณฺฑิโต พุทฺธมุนิฯ ญตฺวา วิมุตฺโตติ ทุกฺขานิจฺจาทิโต ธมฺเม ญตฺวา วิมุตฺโตฯ ภวาภวาย น สเมตีติ ปุนปฺปุนํ อุปปตฺติยา น สมาคจฺฉติฯ อปรามสนฺติ อปรามสนฺโตฯ ปรามาสํ นาปชฺชนฺโตติ อตฺโถฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

ทฺวาทสเม จูฬพฺยูหสุตฺตนิทฺเทเส สกํสกํทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อิทมฺปิ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา ‘สาธุรูปามฺหา’ติ ภณนฺติ, กิํ นุ โข สาธุรูปาว อิเม อตฺตโน เอว ทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐหนฺติ, อุทาหุ อญฺญมฺปิ ทิฏฺฐิํ คณฺหนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เอกจฺจานํ เทวตานํ ตมตฺถํ ปกาเสตุํ ปุริมนเยเนว นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา วุตฺตํฯ

[113] ตตฺถ อาทิโต ทฺเวปิ คาถา ปุจฺฉาคาถาเยวฯ ตาสุ สกํ สกํ ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺฐิยา วสมานาฯ วิคฺคยฺห นานา กุสลา วทนฺตีติ ตํ ทิฏฺฐิํ พลวคฺคาหํ คเหตฺวา ‘‘ตตฺถ กุสลามฺหา’’ติ ปฏิชานมานา ปุถุ ปุถุ วทนฺติ, เอกํ น วทนฺติฯ โย เอวํ ชานาติ ส เวทิ ธมฺมํ, อิทํ ปฏิกฺโกสมเกวลี โสติ ตญฺจ ทิฏฺฐิํ สนฺธาย โย เอวํ ชานาติ, โส ธมฺมํ เวทิยิฯ อิทํ ปน ปฏิกฺโกสนฺโต หีโน โหตีติ จ วทนฺติฯ

นานา วทนฺตีติ นานาการณํ ภณนฺติฯ วิวิธํ วทนฺตีติ นานาวิธํ ภณนฺติฯ อญฺโญญฺญํ วทนฺตีติ เอกํ อวตฺวา อญฺญํ อญฺญํ คเหตฺวา วทนฺติฯ อเกวลี โสติ โย อกุสโล อยํฯ อสมตฺโตติ น ปริปูโรฯ อปริปุณฺโณติ น สมฺปุณฺโณฯ

[114] พาโลติ หีโนฯ อกฺกุสโลติ อวิทฺวาฯ

[115] อิทานิ ติสฺโส วิสฺสชฺชนคาถา โหนฺตีติฯ ตา ปุริมฑฺเฒน วุตฺตมตฺถํ ปจฺฉิมฑฺเฒน ปฏิพฺยูหิตฺวา ฐิตาฯ เตน พฺยูเหน อุตฺตรสุตฺตโต จ อปฺปกตฺตา อิทํ สุตฺตํ ‘‘จูฬพฺยูห’’นฺติ นามํ ลภิฯ ตตฺถ ปฐมคาถายํ ตาว ปรสฺส เจ ธมฺมนฺติ ปรสฺส ทิฏฺฐิํฯ สพฺเพวิเม พาลาติ เอวํ สนฺเต สพฺเพว อิเม พาลา โหนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ กิํการณา? สพฺเพวิเม ทิฏฺฐิปริพฺพสานาติฯ

[116] สนฺทิฏฺฐิยา เจว น วีวทาตา, สํสุทฺธปญฺญา กุสลา มุตีมาติ สกาย ทิฏฺฐิยา อนวีวทาตา อโวทาตา สํกิลิฏฺฐาว สมานา สํสุทฺธปญฺญา จ กุสลา จ มุติมนฺโต จ เต โหนฺติ เจฯ