อิทานิ ฆฏฺเฏนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ราชาโนปิ ราชูหิ วิวทนฺตี’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาโร วุตฺโตฯ อญฺญมญฺญํ ปาณีหิปิ อุปกฺกมนฺตีติ เอตฺถ อญฺญมญฺญํ หตฺเถหิ ปหรนฺติฯ เลฑฺฑูหีติ กปาลขณฺเฑหิฯ ทณฺเฑหีติ อฑฺฒทณฺฑเกหิฯ สตฺเถหีติ อุภโตธาเรหิ สตฺเถหิฯ

อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารานํ อปฺปหีนภาเวนฯ คติยา ฆฏฺเฏนฺตีติ คนฺตพฺพาย ปติฏฺฐาภูตาย คติยา ปีเฬนฺติ ฆฏฺฏนํ อาปชฺชนฺติฯ นิรยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[83] ทสเม ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทเส กถํทสฺสีติ อิมสฺส สุตฺตสฺส อิโต ปเรสญฺจ ปญฺจนฺนํ กลหวิวาทจูฬพฺยูหมหาพฺยูหตุวฏกอตฺตทณฺฑสุตฺตานํ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตวณฺณนายํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.362 อาทโย) วุตฺตนเยเนว สามญฺญโต อุปฺปตฺติ เวทิตพฺพาฯ วิเสสโต ปน ยเถว ตสฺมิํ มหาสมเย ราคจริตเทวตานํ สปฺปายวเสน ธมฺมํ เทเสตุํ นิมฺมิตพุทฺเธน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตนฺต- (สุ. นิ. 361 อาทโย) มภาสิ, เอวํ ตสฺมิํเยว มหาสมเย ‘‘กิํ นุ โข ปุรา สรีรเภทา กตฺตพฺพ’’นฺติ อุปฺปนฺนจิตฺตานํ เทวตานํ จิตฺตํ ญตฺวา ตาสํ อนุคฺคหตฺถํ อฑฺฒเตฬสภิกฺขุสตปริวารํ นิมฺมิตพุทฺธํ อากาเสน อาเนตฺวา เตน อตฺตานํ ปุจฺฉาเปตฺวา อิมํ สุตฺตมภาสิฯ

กถํ? พุทฺธา นาม มหนฺตา เอเต สตฺตวิเสสา, ยํ สเทวกสฺส โลกสฺส ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา น กิญฺจิ กตฺถจิ นีลาทิวเสน วิภตฺตรูปารมฺมเณสุ วิภตฺตรูปารมฺมณํ วา, เภริสทฺทาทิวเสน วิภตฺตสทฺทารมฺมณาทีสุ สทฺทาทิอารมฺมณํ วา อตฺถิ, ยํ เอเตสํ ญาณมุเข อาปาถํ นาคจฺฉติฯ

ยถาห – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ ตมหํ อพฺภญฺญาสิ’’นฺติ (อ. นิ. 4.24)ฯ เอวํ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาโณ ภควา สพฺพาปิ ตา เทวตา ภพฺพาภพฺพวเสน ทฺเว โกฏฺฐาเส อกาสิฯ ‘‘กมฺมาวรเณน วา สมนฺนาคตา’’ติอาทินา (ปุ. ป. 12) หิ นเยน วุตฺตา สตฺตา อภพฺพา นามฯ เต เอกวิหาเร วสนฺเตปิ พุทฺธา น โอโลเกนฺติฯ วิปรีตา ปน ภพฺพา นามฯ เต ทูเร วสนฺเตปิ คนฺตฺวา สงฺคณฺหนฺติฯ ตสฺมิํ เทวตาสนฺนิปาเต เย อภพฺพา, เต ปหาย ภพฺเพ ปริคฺคเหสิฯ ปริคฺคเหตฺวา ‘‘เอตฺตกา เอตฺถ ราคจริตา, เอตฺตกา โทสาทิจริตา’’ติ จริยวเสน ฉ โกฏฺฐาเส อกาสิฯ อถ เนสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ อุปธาเรนฺโต ‘‘ราคจริตานํ เทวานํ สมฺมาปริพฺพาชนียสุตฺตํ (สุ. นิ. 361 อาทโย) กเถสฺสามิ, โทสจริตานํ กลหวิวาทสุตฺตํ (สุ. นิ. 868 อาทโย), โมหจริตานํ มหาพฺยูหสุตฺตํ (สุ. นิ. 901 อาทโย), วิตกฺกจริตานํ จูฬพฺยูหสุตฺตํ (สุ. นิ. 884 อาทโย), สทฺธาจริตานํ ตุวฏกสุตฺตํ (สุ. นิ. 921 อาทโย), พุทฺธิจริตานํ ปุราเภทสุตฺตํ (สุ. นิ. 854 อาทโย) กเถสฺสามี’’ติ เทสนํ ววตฺถาเปตฺวา ปุน ตํ ปริสํ มนสากาสิ ‘‘อตฺตชฺฌาสเยน นุ โข ชาเนยฺย, ปรชฺฌาสเยน, อฏฺฐุปฺปตฺติเกน, ปุจฺฉาวเสนา’’ติฯ ตโต ‘‘ปุจฺฉาวเสน ชาเนยฺยา’’ติ ญตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ เทวตานํ อชฺฌาสยํ คเหตฺวา จริยวเสน ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ สมตฺโถ’’ติ ‘‘เตสุ ปญฺจสเตสุ ภิกฺขูสุ เอโกปิ น สกฺโกตี’’ติ อทฺทสฯ ตโต อสีติมหาสาวเก, ทฺเว อคฺคสาวเก จ สมนฺนาหริตฺวา ‘‘เตปิ น สกฺโกนฺตี’’ติ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘สเจ ปจฺเจกพุทฺโธ ภเวยฺย, สกฺกุเณยฺย นุ โข’’ติฯ ‘‘โสปิ น สกฺกุเณยฺโย’’ติ ญตฺวา ‘‘สกฺกสุยามาทีสุ โกจิ สกฺกุเณยฺยา’’ติ สมนฺนาหริฯ สเจ หิ เตสุ โกจิ สกฺกุเณยฺย, ตํ ปุจฺฉาเปตฺวา อตฺตนา วิสฺสชฺเชยฺยฯ น ปน เตสุปิ โกจิ สกฺโกติฯ อถสฺส เอตทโหสิ – ‘‘มาทิโส พุทฺโธเยว สกฺกุเณยฺย, อตฺถิ ปน กตฺถจิ อญฺโญ พุทฺโธ’’ติ อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตญาณํ ปตฺถริตฺวา โลกํ โอโลเกนฺโต น อญฺญํ พุทฺธํ อทฺทสฯ อนจฺฉริยญฺเจตํ, อิทานิ อตฺตนา สมํ น ปสฺเสยฺย, โย ชาตทิวเสปิ พฺรหฺมชาลวณฺณนายํ (ที. นิ. อฏฺฐ. 1.7) วุตฺตนเยน อตฺตนา สมํ อปสฺสนฺโต ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติ (ที. นิ. 2.31) อปฺปฏิวตฺติยํ สีหนาทํ นทิฯ

เอวํ อญฺญํ อตฺตนา สมํ อปสฺสิตฺวา จินฺเตสิ ‘‘สเจ อหํ ปุจฺฉิตฺวา อหเมว วิสฺสชฺเชยฺยํ, เอวํ ตา เทวตา น สกฺขิสฺสนฺติ ปฏิวิชฺฌิตุํฯ อญฺญสฺมิํ ปน พุทฺเธเยว ปุจฺฉนฺเต มยิ จ วิสฺสชฺชนฺเต อจฺเฉรกํ ภวิสฺสติ, สกฺขิสฺสนฺติ จ เทวตา ปฏิวิชฺฌิตุํ, ตสฺมา นิมฺมิตพุทฺธํ มาเปสฺสามี’’ติ อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ‘‘ปตฺตจีวรคฺคหณํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ สมิญฺชิตํ ปสาริตญฺจ มม สทิสํเยว โหตู’’ติ กามาวจรจิตฺเตหิ ปริกมฺมํ กตฺวา ‘‘ปาจีนยุคนฺธรปริกฺเขปโต อุลฺลงฺฆยมานํ จนฺทมณฺฑลํ ภินฺทิตฺวา นิกฺขมนฺโต วิย อาคจฺฉตู’’ติ รูปาวจรจิตฺเตน อธิฏฺฐาสิฯ เทวสงฺโฆ ตํ ทิสฺวา ‘‘อญฺโญปิ นุ โข โภ, จนฺโท อุคฺคโต’’ติ อาหฯ อถ จนฺทํ โอหาย อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น จนฺโท, สูริโย อุคฺคโต’’ติฯ ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น สูริโย, เทววิมานํ เอต’’นฺติฯ ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น เทววิมานํ, เทวปุตฺโต เอโส’’ติฯ ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น เทวปุตฺโต, มหาพฺรหฺมา เอโส’’ติฯ ปุน อาสนฺนตเร ชาเต ‘‘น มหาพฺรหฺมา, อปโรปิ โภ พุทฺโธ อาคโต’’ติ อาหฯ

ตตฺถ ปุถุชฺชนเทวตา จินฺตยิํสุ – ‘‘เอกพุทฺธสฺส ตาว อยํ เทวตาสนฺนิปาโตฯ ทฺวินฺนํ กีวมหนฺโต ภวิสฺสตี’’ติฯ อริยเทวตา จินฺตยิํสุ – ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว พุทฺธา นาม นตฺถิ, อทฺธา ภควา อตฺตนา สทิสํ อญฺญํ เอกํ พุทฺธํ นิมฺมินี’’ติฯ อถสฺส เทวสงฺฆสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว นิมฺมิตพุทฺโธ อาคนฺตฺวา ทสพลํ อวนฺทิตฺวาว สมฺมุขฏฺฐาเน สมสมํ กตฺวา มาปิเต อาสเน นิสีทิฯ ภควโต พาตฺติํสมหาปุริสลกฺขณานิ, นิมฺมิตสฺสาปิ, ภควโต สรีรา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิกฺขมนฺติ, นิมฺมิตสฺสาปิ, ภควโต สรีรรสฺมิโย นิมฺมิตสรีเร ปฏิหญฺญนฺติ, นิมฺมิตสฺส รสฺมิโย ภควโต กาเย ปฏิหญฺญนฺติฯ ตา ทฺวินฺนมฺปิ พุทฺธานํ สรีรโต อุคฺคมฺม ภวคฺคํ อาหจฺจ ตโต ตโต ปฏินิวตฺติตฺวา เทวตานํ มตฺถกมตฺถกปริยนฺเตน โอตริตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ปติฏฺฐหิํสุฯ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สุวณฺณมยวงฺกโคปานสิวินทฺธมิว เจติยฆรํ วิโรจิตฺถฯ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกจกฺกวาเฬ ราสิภูตา ทฺวินฺนํ พุทฺธานํ รสฺมิอพฺภนฺตรํ ปวิสิตฺวา อฏฺฐํสุฯ นิมฺมิโต นิสีทนฺโตเยว ‘‘กถํทสฺสี กถํสีโล, อุปสนฺโตติ วุจฺจตี’’ติอาทินา นเยน อธิปญฺญาทิกํ ปุจฺฉนฺโต คาถมาหฯ

ตตฺถ ปุจฺฉาย ตาว โส นิมฺมิโต กถํทสฺสีติ อธิปญฺญํ, กถํสีโลติ อธิสีลํ, อุปสนฺโตติ อธิจิตฺตํ ปุจฺฉติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

นิมฺมิตพุทฺธาทิวิภาวนตฺถํ เปฏเก –

‘‘อุเปติ ธมฺมํ ปริปุจฺฉมาโน, กุสลํ อตฺถุปสญฺหิตํ;

น ชีวติ น นิพฺพุโต น มโต, ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธาฯ (ปริ. 479);

‘‘สํสารขีโณ น จ วนฺตราโค, น จาปิ เสกฺโข น จ ทิฏฺฐธมฺโม;

อขีณาสโว อนฺติมเทหธารี, ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธาฯ

‘‘น ทุกฺขสจฺเจน สมงฺคิภูโต, น มคฺคสจฺเจน กุโต นิโรโธ;

สมุทยสจฺจโต สุวิทูรวิทูโร, ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธาฯ

‘‘อเหตุโก โนปิ จ รูปนิสฺสิโต, อปจฺจโย โนปิ จ โส อสงฺขโต;

อสงฺขตารมฺมโณ โนปิ จ รูปี, ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธา’’ติฯ –

วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปฐมคาถา นิมฺมิตพุทฺธํ สนฺธาย, ทุติยคาถา ปจฺฉิมภวิกโพธิสตฺตํ สนฺธาย, ตติยคาถา อรหตฺตผลฏฺฐํ สนฺธาย, จตุตฺถคาถา อรูเป นิพฺพานปจฺจเวกฺขณมโนทฺวารปุเรจาริกจิตฺตสมงฺคิํ สนฺธาย วุตฺตาติ ญาตพฺพาฯ กีทิเสน ทสฺสเนนาติ กีทิสวเสน ทสฺสเนนฯ กิํสณฺฐิเตนาติ กิํสริกฺเขนฯ กิํปกาเรนาติ กิํวิเธนฯ กิํปฏิภาเคนาติ กิํอากาเรนฯ

ยํ ปุจฺฉามีติ ยํ ปุคฺคลํ ปุจฺฉามิ, ตํ มยฺหํ วิยากโรหิฯ ยาจามีติ อายาจามิฯ อชฺเฌสามีติ อาณาเปมิฯ ปสาเทมีติ ตว สนฺตาเน โสมนสฺสํ อุปฺปาเทมิฯ พฺรูหีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ อาจิกฺขาติ เทเสตพฺพานํ ‘‘อิมานิ นามานี’’ติ นามวเสน กเถหิฯ เทเสหีติ ทสฺเสหิ ฯ ปญฺญเปหีติ ชานาเปหิฯ

ญาณมุขวเสน หิ อปฺปนํ ฐเปนฺโต ‘‘ปญฺญเปหี’’ติ วุจฺจติฯ ปฏฺฐเปหีติ ปญฺญาเปหิ, ปวตฺตาเปหีติ อตฺโถฯ ญาณมุเข ฐเปหีติ วาฯ วิวราติ วิวฏํ กโรหิ, วิวริตฺวา ทสฺเสหีติ อตฺโถฯ วิภชาติ วิภาคกิริยาย วิภาเวนฺโต ทสฺเสหีติ อตฺโถฯ อุตฺตานีกโรหีติ ปากฏภาวํ กโรหิฯ

อถ วา อาจิกฺขาติ เทสนาทีนํ ฉนฺนํ ปทานํ มูลปทํฯ เทสนาทีนิ ฉ ปทานิ เอตสฺส อตฺถสฺส วิวรณตฺถํ วุตฺตานิฯ ตตฺถ เทเสหีติ อุคฺฆฏิตญฺญูนํ วเสน สงฺเขปโต ปฐมํ อุทฺเทสวเสน เทเสหิฯ อุคฺฆฏิตญฺญู หิ สงฺเขเปน วุตฺตํ ปฐมํ วุตฺตญฺจ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ ปญฺญเปหีติ วิปญฺจิตญฺญูนํ วเสน เตสํ จิตฺตโตสเนน พุทฺธินิสาเนน จ ปฐมํ สํขิตฺตสฺส วิตฺถารโต นิทฺเทสวเสเนว ปญฺญเปหิฯ ปฏฺฐเปหีติ เตสํเยว นิทฺทิฏฺฐสฺส นิทฺเทสสฺส ปฏินิทฺเทสวเสน วิตฺถาริตวเสน ฐเปติ ปฏฺฐเปหิฯ วิวราติ นิทฺทิฏฺฐสฺสปิ ปุนปฺปุนํ วจเนน วิวราหิฯ วิภชาติ ปุนปฺปุนํ วุตฺตสฺสาปิ วิภาคกรเณน วิภชาหิฯ อุตฺตานีกโรหีติ วิวฏสฺส วิตฺถารตรวจเนน วิภตฺตสฺส จ นิทสฺสนวจเนน อุตฺตานิํ กโรหิฯ อยํ เทสนา เนยฺยานมฺปิ ปฏิเวธาย โหตีติฯ

[84] วิสฺสชฺชเน ปน ภควา สรูเปน อธิปญฺญาทีนิ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อธิปญฺญาทิปฺปภาเวน เยสํ กิเลสานํ อุปสมา ‘‘อุปสนฺโต’’ติ วุจฺจติ, นานาเทวตานํ อาสยานุโลเมน เตสํ อุปสมเมว ทีเปนฺโต ‘‘วีตตณฺโห’’ติอาทิกา คาถาโย อภาสิฯ ตตฺถ อาทิโต อฏฺฐนฺนํ คาถานํ ‘‘ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโต’’ติ อิมาย คาถาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, ตโต ปราสํ ‘‘ส เว สนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ อิมินา สพฺพปจฺฉิเมน ปเทนฯ

อนุปทวณฺณนานโย – วีตตณฺโห ปุราเภทาติ โย สรีรเภทา ปุพฺพเมว ปหีนตณฺโหฯ ปุพฺพมนฺตมนิสฺสิโตติ อตีตทฺธาทิเภทํ ปุพฺพอนฺตํ อนิสฺสิโตฯ เวมชฺเฌ นุปสงฺเขยฺโยติ ปจฺจุปฺปนฺเนปิ อทฺธนิ ‘‘รตฺโต’’ติอาทินา นเยน น อุปสงฺขาตพฺโพ ฯ ตสฺส นตฺถิ ปุรกฺขตนฺติ ตสฺส อรหโต ทฺวินฺนํ ปุเรกฺขารานํ อภาวา อนาคเต อทฺธนิ ปุรกฺขตมปิ นตฺถิ, ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ

ปุรา กายสฺส เภทาติ กรชกายสฺส เภทโต ปุพฺเพเยวฯ อตฺตภาวสฺสาติ สกลตฺตภาวสฺสฯ

กเฬวรสฺส นิกฺเขปาติ กเฬวรสฺส นิกฺเขปโต สรีรสฺส ฐปนโตฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทาติ ทุวิธสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทโต ปุพฺพเมวฯ

ปุพฺพนฺโต วุจฺจติ อตีโต อทฺธาติ ปุพฺพสงฺขาโต อนฺโต โกฏฺฐาโส ‘‘อตีโต อทฺธาติ, อติกฺกนฺโต กาโล’’ติ กถียติฯ อตีตํ อทฺธานํ อารพฺภาติ อตีตกาลํ ปฏิจฺจ ตณฺหา ปหีนาฯ

อปรมฺปิ ภทฺเทกรตฺตปริยายํ (ม. นิ. 3.272 อาทโย) ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ เอวํรูโป อโหสินฺติ กาโฬปิ สมาโน อินฺทนีลมณิวณฺโณ อโหสินฺติ เอวํ มนุญฺญรูปวเสเนว เอวํรูโป อโหสิํฯ กุสลสุขโสมนสฺสเวทนาวเสเนว เอวํเวทโนฯ ตํ สมฺปยุตฺตานํเยว สญฺญาทีนํ วเสน เอวํสญฺโญฯ เอวํสงฺขาโรฯ เอวํวิญฺญาโณ อโหสิํ อตีตมทฺธานนฺติ ตตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนตีติ เตสุ รูปาทีสุ ตณฺหํ วา ตณฺหาสมฺปยุตฺตทิฏฺฐิํ วา นานุปวตฺตยติฯ อปเรน ปริยาเยน มหากจฺจานภทฺเทกรตฺตปริยายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา อิติ เม จกฺขุ อโหสี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขูติ จกฺขุปสาโทฯ รูปาติ จตุสมุฏฺฐานิกรูปาฯ อิมินา นเยน เสสายตนานิปิ เวทิตพฺพานิฯ วิญฺญาณนฺติ นิสฺสยวิญฺญาณํฯ น ตทภินนฺทตีติ ตํ จกฺขุญฺเจว รูปญฺจ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน นาภินนฺทติฯ อิติ เม มโน อโหสิ อิติ ธมฺมาติ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํฯ ธมฺมาติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํฯ หสิตลปิตกีฬิตานีติ ทนฺตวิทํสกหสิตญฺจ วาจาลปิตญฺจ กายกีฬาทิกีฬิตญฺจาติ หสิตลปิตกีฬิตานิฯ น ตทสฺสาเทตีติ ตานิ หสิตาทีนิ นาภินนฺทติฯ น ตํ นิกาเมตีติ กนฺตํ น กโรติฯ น จ เตน วิตฺติํ อาปชฺชตีติ เตน จ ตุฏฺฐิํ น ปาปุณาติฯ

ตํ ตํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโนติ ปจฺจุปฺปนฺโนฯ รตฺโตติ นุปสงฺเขยฺโยติ ราเคน รตฺโตติ คณนํ น อุปเนตพฺโพฯ อุปริปิ เอเสว นโยฯ เอวรูโป สิยนฺติอาทีสุ ปณีตมนุญฺญรูปาทิวเสเนว ตณฺหาทิฏฺฐิปวตฺตนสงฺขาตา นนฺที สมนฺนานยนา เวทิตพฺพาฯ น ปณิทหตีติ ปตฺถนาวเสน น ฐเปติฯ อปฺปณิธานปจฺจยาติ น ปตฺถนาฐปนการเณนฯ

[85] อสนฺตาสีติ เตน เตน อลาภโต อสนฺตสนฺโตฯ อวิกตฺถีติ สีลาทีหิ อวิกตฺถนสีโลฯ อกุกฺกุโจติ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิวิรหิโตฯ มนฺตภาณีติ มนฺตาย ปริคฺคเหตฺวา วาจํ ภาสิตาฯ

อนุทฺธโตติ อุทฺธจฺจวิรหิโตฯ ส เว วาจายโตติ โส วาจาย ยโต สํยโต จตุโทสวิรหิตํ วาจํ ภาสิตา โหติฯ

อกฺโกธโนติ ยญฺหิ โข วุตฺตนฺติ ‘‘น โกธโน อโกธโน โกธวิรหิโต’’ติ ยํ กถิตํ, ตํ ปฐมํ ตาว โกธํ กเถตุกาโม ‘‘อปิจ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพ’’ติ อาหฯ โกโธ ตาว วตฺตพฺโพติ ปฐมํ โกโธ กเถตพฺโพฯ ทสหากาเรหิ โกโธ ชายตีติ ทสหิ การเณหิ โกโธ อุปฺปชฺชติฯ อนตฺถํ เม อจรีติ อวฑฺฒิํ เม อกาสิ, อิมินา อุปาเยน สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายตีติ อการเณ โกโธ อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ หิ ‘‘เทโว อติวสฺสตี’’ติ กุปฺปติ, ‘‘น วสฺสตี’’ติ กุปฺปติ, ‘‘สูริโย ตปฺปตี’’ติ กุปฺปติ, ‘‘น ตปฺปตี’’ติ กุปฺปติ, วาเต วายนฺเตปิ กุปฺปติ, อวายนฺเตปิ กุปฺปติ, สมฺมชฺชิตุํ อสกฺโกนฺโต โพธิปณฺณานํ กุปฺปติ, จีวรํ ปารุปิตุํ อสกฺโกนฺโต วาตสฺส กุปฺปติ, อุปกฺขลิตฺวา ขาณุกสฺส กุปฺปติฯ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อฏฺฐาเน วา ปน โกโธ ชายตี’’ติฯ ตตฺถ เหฏฺฐา นวสุ ฐาเนสุ สตฺเต อารพฺภ อุปฺปนฺนตฺตา กมฺมปถเภโท โหติฯ

อฏฺฐานฆาโต ปน สงฺขาเรสุ อุปฺปนฺโน กมฺมปถเภทํ น กโรติฯ จิตฺตํ อาฆาเตนฺโต อุปฺปนฺโนติ จิตฺตสฺส อาฆาโตฯ ตโต พลวตโร ปฏิฆาโตฯ ปฏิหญฺญนวเสน ปฏิฆํฯ ปฏิวิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธฯ กุปฺปนวเสน โกโปฯ ปโกโป สมฺปโกโปติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ ทุสฺสนวเสน โทโสฯ ปโทโส สมฺปโทโสติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ จิตฺตสฺส พฺยาปตฺตีติ จิตฺตสฺส วิปนฺนตา วิปริวตฺตนากาโรฯ มนํ ปทูสยมาโน อุปฺปชฺชตีติ มโนปโทโสฯ กุชฺฌนวเสน โกโธฯ กุชฺฌนากาโร กุชฺฌนาฯ กุชฺฌิตสฺส ภาโว กุชฺฌิตตฺตํฯ ทุสฺสตีติ โทโสฯ ทุสฺสนาติ ทุสฺสนากาโรฯ ทุสฺสิตตฺตนฺติ ทุสฺสิตภาโวฯ ปกติภาววิชหนฏฺเฐน พฺยาปชฺชนํ พฺยาปตฺติฯ พฺยาปชฺชนาติ พฺยาปชฺชนากาโรฯ วิรุชฺฌตีติ วิโรโธฯ ปุนปฺปุนํ วิรุชฺฌตีติ ปฏิวิโรโธฯ วิรุทฺธาการปฏิวิรุทฺธาการวเสน วา อิทํ วุตฺตํฯ จณฺฑิโก วุจฺจติ จณฺโฑ, ถทฺธปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว จณฺฑิกฺกํฯ น เอเตน สุโรปิตํ วจนํ โหติ, ทุรุตฺตํ อปริปุณฺณเมว โหตีติ อสุโรโปฯ

กุทฺธกาเล หิ ปริปุณฺณวจนํ นาม นตฺถิ, สเจปิ กสฺสจิ โหติ, ตํ อปฺปมาณํฯ อปเร ปน ‘‘อสฺสุชนนฏฺเฐน อสฺสุโรปนโต อสฺสุโรโป’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ โสมนสฺสสฺสาปิ อสฺสุชนนโตฯ เหฏฺฐาวุตฺตอตฺตมนตาปฏิปกฺขโต น อตฺตมนตาติ อนตฺตมนตาฯ สา ปน ยสฺมา จิตฺตสฺเสว, น สตฺตสฺส, ตสฺมา ‘‘จิตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ

อธิมตฺตปริตฺตตา เวทิตพฺพาติ อธิมตฺตภาโว ปริตฺตภาโว จ, พลวภาโว มนฺทภาโวติ อตฺโถฯ กญฺจิ กาเลติ เอกทาฯ ‘‘กญฺจิ กาล’’นฺติปิ ปาโฐฯ จิตฺตาวิลกรณมตฺโต โหตีติ จิตฺตสฺส อาวิลกรณปฺปมาโณ, จิตฺตกิลิฏฺฐกรณปฺปมาโณติ อตฺโถฯ ‘‘จิตฺตาลสกรณมตฺโต’’ติปิ ปาโฐ, ตํ น สุนฺทรํฯ ตสฺส จิตฺตกิลมถกรณมตฺโตติ อตฺโถฯ น จ ตาว มุขกุลานวิกุลาโน โหตีติ มุขสฺส สงฺโกจนวิสงฺโกจโน น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว หนุสญฺโจปโน โหตีติ ทฺวินฺนํ หนูนํ อปราปรํ จลโน น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว ผรุสวาจํ นิจฺฉารโณ โหตีติ ปเรสํ มมฺมจฺเฉทกํ ผรุสวาจํ มุขโต นีหรเณน พหิ นิกฺขมโน น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว ทิสาวิทิสานุวิโลกโน โหตีติ ปรสฺส อพฺภุกฺกิรณตฺถํ ทณฺฑาทิอตฺถาย ทิสญฺจ อนุทิสญฺจ ปุนปฺปุนํ วิโลกโน น จ ตาว โหติฯ

น จ ตาว ทณฺฑสตฺถปรามสโน โหตีติ อาฆาตนตฺถํ ทณฺฑญฺจ เอกโตธาราทิสตฺถญฺจ อาทิยโน น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอพฺภุกฺกิรโณ โหตีติ วุตฺตปฺปการํ ทณฺฑสตฺถํ อุกฺขิปิตฺวา ปหรโณ น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว ทณฺฑสตฺถอภินิปาตโน โหตีติ เอตํ ทุวิธํ ปรสฺส ปหรณตฺถํ น จ ตาว ขิปโน โหติฯ น จ ตาว ฉินฺนวิจฺฉินฺนกรโณ โหตีติ ทณฺฑสตฺถาทิขิปเนน ปรสรีรํ ทฺวิธากรโณ จ วิวิธากาเรน วณกรโณ จ น ตาว โหติฯ ‘‘ฉิทฺทวิจฺฉิทฺทกรโณ’’ติปิ ปาโฐฯ น จ ตาว สมฺภญฺชนปลิภญฺชโน โหตีติ สรีรํ ภญฺชิตฺวา จุณฺณวิจุณฺณกรโณ น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว องฺคมงฺคอปกฑฺฒโน โหตีติ องฺคปจฺจงฺคํ สมฺปคฺคเหตฺวา อปเนตฺวา กฑฺฒโน น จ ตาว โหติฯ น จ ตาว ชีวิตา โวโรปโน โหตีติ ชีวิตินฺทฺริยโต โวโรปโน น จ ตาว โหติฯ

น จ ตาว สพฺพจาคปริจฺจาคาย สณฺฐิโต โหตีติ สพฺพํ ปรสฺส ชีวิตํ นาเสตฺวา อตฺตโน ชีวิตนาสนตฺถาย สณฺฐิโต น จ ตาว โหติฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยทา อญฺญํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนตฺถาย ฐิโต, ตทา สพฺพจาคปริจฺจาคา นาม โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา –

‘‘โกธํ เฉตฺวา สุขํ เสติ, โกธํ เฉตฺวา น โสจติ;

โกธสฺส วิสมูลสฺส, มธุรคฺคสฺส พฺราหฺมณ;

วธํ อริยา ปสํสนฺติ, ตญฺหิ เฉตฺวา น โสจตี’’ติฯ (สํ. นิ. 1.187, 267);

ยโตติ ยทาฯ ปรปุคฺคลํ ฆาเฏตฺวาติ ปรปุคฺคลํ นาเสตฺวาฯ อตฺตานํ ฆาเฏตีติ อตฺตานํ มาเรติฯ ปรมุสฺสทคโตติ อติพลวภาวํ คโตฯ ปรมเวปุลฺลปฺปตฺโตติ อติวิปุลภาวํ ปตฺโตฯ โกธสฺส ปหีนตฺตาติ อนาคามิมคฺเคน วุตฺตปฺปการสฺส โกธสฺส ปหีนภาเวนฯ โกธวตฺถุสฺส ปริญฺญาตตฺตาติ โกธสฺส ปติฏฺฐาภูตสฺส การณภูตสฺส ปิยาปิยอฏฺฐานสงฺขาตสฺส วตฺถุสฺส ญาตตีรณปริญฺญาหิ พฺยาเปตฺวา ญาตภาเวนฯ โกธเหตุสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตาติ โกธสฺส ชนกเหตุโน โทมนสฺสสหคตจิตฺตุปฺปาทสฺส อุจฺฉินฺนภาเวนฯ

ตาสีติ ภายนสีโล โหติฯ อุตฺตาสีติ อติภายนสีโลฯ ปริตฺตาสีติ สมนฺตโต ภายนสีโลฯ ภายตีติ ภยํ อุปฺปชฺชติฯ สนฺตาสํ อาปชฺชตีติ วิรูปภาวํ ปาปุณาติฯ กตฺถี โหตีติ อตฺตโน วณฺณภณนสีโล โหติฯ วิกตฺถีติ วิวิธา นานปฺปการโต วณฺณภณนสีโลฯ ชาติยา วาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา วาฯ โคตฺเตน วาติ โคตมโคตฺตาทินา อุกฺกฏฺฐโคตฺเตน วาฯ โกลปุตฺติเยน วาติ มหากุลภาเวน วาฯ วณฺณโปกฺขรตาย วาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย วาฯ สรีรญฺหิ ‘‘โปกฺขร’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถฯ ธเนน วาติอาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

กุกฺกุจฺจนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ ตตฺถ กุกฺกุจฺจนฺติ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว กุกฺกุจฺจํฯ ตํ ปจฺฉานุตาปลกฺขณํ, กตากตานุโสจนรสํ, วิปฺปฏิสารปจฺจุปฏฺฐานํ, กตากตปทฏฺฐานํ, ทาสพฺยํ วิย ทฏฺฐพฺพํฯ หตฺถกุกฺกุจฺจมฺปีติ หตฺเถหิ กุจฺฉิตํ กตํ กุกตํ, ตสฺส ภาโว หตฺถกุกฺกุจฺจํฯ ปาทกุกฺกุจฺจาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาติ อจฺฉมํสํ สูกรมํสนฺติ ขาทติ, ทีปิมํสํ มิคมํสนฺติ ขาทติ, อกปฺปิยโภชนํ กปฺปิยโภชนนฺติ ภุญฺชติ, วิกาเล กาลสญฺญิตาย ภุญฺชติ, อกปฺปิยปานกํ กปฺปิยปานกนฺติ ปิวติฯ อยํ อกปฺปิเย กปฺปิยสญฺญิตาฯ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาติ สูกรมํสํ อจฺฉมํสนฺติ ขาทติ, มิคมํสํ ทีปิมํสนฺติ ขาทติ, กปฺปิยโภชนํ อกปฺปิยโภชนนฺติ ภุญฺชติ, กาเล วิกาลสญฺญิตาย ภุญฺชติ, กปฺปิยปานกํ อกปฺปิยปานกนฺติ ปิวติฯ อยํ กปฺปิเย อกปฺปิยสญฺญิตาฯ อวชฺเช วชฺชสญฺญิตาติ นิทฺโทเส โทสสญฺญิตาฯ วชฺเช อวชฺชสญฺญิตาติ สโทเส นิทฺโทสสญฺญิตาฯ กุกฺกุจฺจายนาติ กุกฺกุจฺจายนากาโรฯ กุกฺกุจฺจายิตตฺตนฺติ กุกฺกุจฺจายิตภาโวฯ เจตโส วิปฺปฏิสาโรติ จิตฺตสฺส วิรูโป ปฏิสรณภาโวฯ มโนวิเลโขติ จิตฺตสฺส วิเลโขฯ

กตตฺตา จ อกตตฺตา จาติ กายทุจฺจริตาทีนํ กตภาเวน จ กายสุจริตาทีนํ อกตภาเวน จฯ กตํ เม กายทุจฺจริตนฺติ มยา กาเยน กิเลสปูติกตฺตา ทุฏฺฐุ จริตํ กาเยน กตํฯ อกตํ เม กายสุจริตนฺติ มยา กาเยน สุฏฺฐุ จริตํ น กตํฯ วจีทุจฺจริตวจีสุจริตาทีสุปิ เอเสว นโย นิโรธปริโยสาเนสุ ฯ

จิตฺตสฺสาติ น สตฺตสฺส น โปสสฺสฯ อุทฺธจฺจนฺติ อุทฺธตากาโรฯ อวูปสโมติ น วูปสโมฯ เจโต วิกฺขิปตีติ เจตโส วิกฺเขโป, ภนฺตตฺตํ จิตฺตสฺสาติ จิตฺตสฺส ภนฺตภาโว ภนฺตยานภนฺตโคณาทีนํ วิยฯ อิมินา เอการมฺมณสฺมิํเยว วิปฺผนฺทนํ กถิตํฯ อุทฺธจฺจญฺหิ เอการมฺมเณ วิปฺผนฺทติ, วิจิกิจฺฉา นานารมฺมเณติฯ อิทํ วุจฺจติ อุทฺธจฺจนฺติ อยํ อุทฺธตภาโว กถียติฯ

มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค กายปโยโค วาฯ วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโทฯ

อปโร นโย – มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุฯ วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํฯ ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท, ตํ มุสาวาทํฯ

ปหายาติ อิมํ มุสาวาทเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวา ฯ ปฏิวิรโตติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตวฯ นตฺถิ ตสฺส วีติกฺกมิสฺสามีติ จกฺขุโสตวิญฺเญยฺยา ธมฺมา, ปเคว กายวิญฺเญยฺยาติ อิมินา นเยน อญฺเญสุปิ เอวรูเปสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาทีฯ สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถฯ โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริตตฺตา สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา โส น สจฺจสนฺโธ, อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธฯ

เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถฯ เอโก หิ ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย, ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุ วิย, อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ โหติ, เอโก ปาสาณเลขา วิย, อินฺทขีลา วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีสํ ฉินฺทนฺเตปิ ทฺเว กถา น กเถติ, อยํ วุจฺจติ เถโตฯ

ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพโก, สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถฯ เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ, ‘‘อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา’’ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติฯ เอโก ปจฺจยิโก โหติ, ‘‘อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว อิท’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโกฯ

อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถฯ

ปิสุณํ วาจํ ปหายาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณา วาจาฯ ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา, เนว กณฺณสุขา น หทยงฺคมา, อยํ ผรุสา วาจาฯ เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโปฯ ยา เตสํ มูลภูตา เจตนาปิ ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว จ อิธ อธิปฺเปตาฯ

อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโต วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทายฯ ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา อนุกตฺตาฯ

อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตาฯ ทฺเว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถฯ สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม, ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ ‘‘สมคฺคราโม’’ติปิ ปาฬิ, อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺญตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถฯ สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺทีฯ สมคฺคกรณิํ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปิกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติฯ

ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา วาจา, เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ ‘‘เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท’’ติ เอตฺถ (อุทา. 65; เปฏโก. 25) วุตฺตเนลํ วิยฯ กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิวิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติฯ อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนียาฯ หทยํ คจฺฉติ อปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมาฯ คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี, ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี, ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถฯ นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติฯ เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตาฯ กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปาฯ

อนตฺถวิญฺญาปิกา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโปฯ กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถฯ

ภูตํ ตถํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที ฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาทีฯ นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาทีฯ สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาทีฯ

นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส, นิธานมสฺส อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตกํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถฯ กาเลนาติ เอวรูปิํ ภาสมาโนปิ จ ‘‘อหํ นิธานวติํ วาจํ ภาสิสฺสามี’’ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเปกฺขิตฺวาว ภาสตีติ อตฺโถฯ สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถฯ ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถฯ อตฺถสํหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ ภาสติฯ ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สหิตตฺตา อตฺถสํหิตํ วาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติฯ จตุทฺโทสาปคตํ วาจํ ภาสตีติ มุสาวาทาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํ วาจํ ภาสติฯ ทฺวตฺติํสาย ติรจฺฉานกถายาติ ทฺวตฺติํสาย สคฺคโมกฺขานํ ติรจฺฉานภูตาย กถายฯ

ทส กถาวตฺถูนีติ อปฺปิจฺฉตาทีนิ ทส วิวฏฺฏนิสฺสิตาย กถาย วตฺถุภูตานิ การณานิฯ อปฺปิจฺฉกถนฺติ เอตฺถ อปฺปิจฺโฉติ อิจฺฉาวิรหิโต อนิจฺโฉ นิตฺตณฺโหฯ เอตฺถ หิ พฺยญฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโสฯ น หิ ขีณาสวสฺส อณุมตฺตาปิ อิจฺฉา นาม อตฺถิฯ

อปิเจตฺถ อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา อปฺปิจฺฉตาติ อยํ เภโท เวทิตพฺโพ – ตตฺถ สกลาเภ อติตฺตสฺส ปรลาภปตฺถนา อตฺริจฺฉตา นาม, ตาย สมนฺนาคตสฺส เอกภาชเน ปกฺกปูเวปิ อตฺตโน ปตฺเต ปติเต น สุปกฺโก วิย ขุทฺทโก วิย จ ขายติ, สฺเวว ปน ปรสฺส ปตฺเต ปกฺขิตฺโต สุปกฺโก วิย มหนฺโต วิย จ ขายติฯ อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา ปาปิจฺฉตา นาม, สา ‘‘อิเธกจฺโจ อสทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติอาทินา (วิภ. 851) นเยน อตฺเรว อาคตาเยวฯ ตาย จ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล โกหญฺเญ ปติฏฺฐาติฯ

สนฺตคุณสมฺภาวนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตญฺญุตา มหิจฺฉตา นาม, สาปิ ‘‘อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตูติ อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ (วิภ. 851) อิมินา นเยน อาคตาเยวฯ ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทุสฺสนฺตปฺปโย โหติ, วิชาตมาตาปิสฺส จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘อคฺคิกฺขนฺโธ สมุทฺโท จ, มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล;

สกเฏน ปจฺจเย เทตุ, ตโยเปเต อตปฺปยา’’ติฯ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.252; อ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.63; อุทา. อฏฺฐ. 31);

สนฺตคุณนิคูหนตา ปน ปฏิคฺคหเณ จ มตฺตญฺญุตา อปฺปิจฺฉตา นาม, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล อตฺตนิ วิชฺชมานมฺปิ คุณํ ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย สทฺโธ สมาโน ‘‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ น อิจฺฉติฯ สีลวา… ปวิวิตฺโต… พหุสฺสุโต… อารทฺธวีริโย… สมาธิสมฺปนฺโน… ปญฺญวา… ขีณาสโว สมาโน ‘‘ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’’ติ น อิจฺฉติ เสยฺยถาปิ มชฺฌนฺติกตฺเถโรฯ เอวํ อปฺปิจฺโฉ จ ปน ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนํ ลาภํ อุปฺปาเทติ, อุปฺปนฺนํ ถาวรํ กโรติ, ทายกานํ จิตฺตํ อาราเธติ, ยถา ยถา หิ โส อตฺตโน อปฺปิจฺฉตาย อปฺปํ คณฺหาติ, ตถา ตถา ตสฺส วตฺเต ปสนฺนา มนุสฺสา พหู เทนฺติฯ

อปโรปิ จตุพฺพิโธ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ อธิคมอปฺปิจฺโฉติ ฯ ตตฺถ จตูสุ ปจฺจเยสุ อปฺปิจฺโฉ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉฯ โส ทายกสฺส วสํ ชานาติ, เทยฺยธมฺมสฺส วสํ ชานาติ, อตฺตโน ถามํ ชานาติฯ ยทิ หิ เทยฺยธมฺโม พหุ โหติ, ทายโก อปฺปํ ทาตุกาโม, ทายกสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโม อปฺโป, ทายโก พหุํ ทาตุกาโม, เทยฺยธมฺมสฺส วเสน อปฺปํ คณฺหาติฯ เทยฺยธมฺโมปิ พหุ, ทายโกปิ พหุํ ทาตุกาโม, อตฺตโน ถามํ ญตฺวา ปมาเณเนว คณฺหาติฯ

ธุตงฺคสมาทานสฺส อตฺตนิ อตฺถิภาวํ น ชานาเปตุกาโม ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉ นามฯ โย ปน พหุสฺสุตภาวํ น ชานาเปตุกาโม, อยํ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ นามฯ โย ปน โสตาปนฺนาทีสุ อญฺญตโร หุตฺวา โสตาปนฺนาทิภาวํ ชานาเปตุํ น อิจฺฉติ, อยํ อธิคมอปฺปิจฺโฉ นามฯ

ขีณาสโว ปน อตฺริจฺฉตํ ปาปิจฺฉตํ มหิจฺฉตํ ปหาย สพฺพโส อิจฺฉาปฏิปกฺขภูตาย อโลภสงฺขาตาย ปริสุทฺธาย อปฺปิจฺฉตาย สมนฺนาคตตฺตา อปฺปิจฺโฉ นามฯ ‘‘อาวุโส, อตฺริจฺฉตา ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตาติ, อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ, เตสุ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา เอวรูปํ อปฺปิจฺฉตํ สมาทาย วตฺติตพฺพ’’นฺติ วทนฺโต อปฺปิจฺฉกถํ กเถติ นามฯ

สนฺตุฏฺฐีกถนฺติอาทีสุ วิเสสตฺถเมว ทีปยิสฺสาม, โยชนา ปน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ สนฺตุฏฺฐีกถนฺติ อิตรีตรปจฺจยสนฺโตสํ นิสฺสิตํ กถํฯ โส ปเนส สนฺโตโส ทฺวาทสวิโธ โหติฯ เสยฺยถิทํ – จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส, ยถาพลสนฺโตโส, ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธฯ เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุปิฯ

ตสฺสายํ ปเภทวณฺณนา – อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วาฯ โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติฯ อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโสฯ อถ ปน โย ปกติทุพฺพโล วา โหติ, อาพาธชราภิภูโต วา, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติฯ โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธิํ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโสฯ อปโร ปณีตปจฺจยลาภี โหติฯ โส ปตฺตุณฺณจีวราทีนํ อญฺญตรํ มหคฺฆจีวรํ, พหูนิ วา ปน จีวรานิ ลภิตฺวา ‘‘อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ, อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ, อิทํ อปฺปลาภีนํ โหตู’’ติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ วา สงฺการกูฏาทิโต วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา เตหิ สงฺฆาฏิํ กตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ

อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติฯ อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโสฯ

อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภีคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย วา จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ

อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน เนว โสมนสฺสํ น โทมนสฺสํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถารเกนาปิ ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโสฯ

อปโร มหาปุญฺโญ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภีคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ โยปิ ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต ปาปวิตกฺกา ปาตุภวนฺตี’’ติ ปฏิสญฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ, โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ

อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ลภติ, เตเนว ตุสฺสติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติฯ อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโสฯ โย ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา อญฺญเทว วา ปริเยสิตฺวา เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโสฯ

อปโร มหาปุญฺโญ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย เถรจิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภีคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาภเตน เยน เกนจิ ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติฯ โย ปน เอกสฺมิํ ภาชเน จตุมธุรํ ฐเปตฺวา เอกสฺมิํ มุตฺตหรีตกํ ‘‘คณฺห, ภนฺเต, ยทิจฺฉสี’’ติ วุจฺจมาโน ‘‘สจสฺส เตสุ อญฺญตเรนปิ โรโค วูปสมฺมติ, อถ มุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิต’’นฺติ จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มุตฺตหรีตเกน เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติฯ อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาสารุปฺปสนฺโตโสฯ อิเมสํ ปน ปจฺเจกปจฺจเยสุ ติณฺณํ ติณฺณํ สนฺโตสานํ ยถาสารุปฺปสนฺโตโสว อคฺโคฯ อรหา เอเกกสฺมิํ ปจฺจเย อิเมหิ ตีหิปิ สนฺตุฏฺโฐวฯ

ปวิเวกกถนฺติ ปวิเวกนิสฺสิตํ กถํฯ ตโย หิ วิเวกา กายวิเวโก จิตฺตวิเวโก อุปธิวิเวโกติฯ ตตฺถ เอโก คจฺฉติ, เอโก ติฏฺฐติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก อภิกฺกมติ, เอโก จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, เอโก จรติ, เอโก วิหรตีติ อยํ กายวิเวโก นามฯ อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปน จิตฺตวิเวโก นามฯ นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นามฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ – ‘‘กายวิเวโก จ วิเวกฏฺฐกายานํ เนกฺขมฺมาภิรตานํฯ จิตฺตวิเวโก จ ปริสุทฺธจิตฺตานํ ปรมโวทานปฺปตฺตานํฯ อุปธิวิเวโก จ นิรุปธีนํ ปุคฺคลานํ วิสงฺขารคตาน’’นฺติ (มหานิ. 57)ฯ

อสํสคฺคกถนฺติ เอตฺถ ปน สวนสํสคฺโค ทสฺสนสํสคฺโค สมุลฺลปนสํสคฺโค สมฺโภคสํสคฺโค กายสํสคฺโคติ ปญฺจวิโธ สํสคฺโคฯ เตสุ อิธ ภิกฺขุ สุณาติ ‘‘อมุกสฺมิํ คาเม วา นิคเม วา อิตฺถี วา กุมารี วา อภิรูปา ทสฺสนียา ปาสาทิกา ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตา’’ติ, โส ตํ สุตฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา หีนายาวตฺตติฯ เอวํ ปเรหิ กถิยมานรูปาทิสมฺปตฺติํ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ สุณนฺตสฺส โสตวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺโน ราโค สวนสํสคฺโค นามฯ

‘‘อิธ ภิกฺขุ น เหว โข สุณาติ, อปิ จ โข สามํ ปสฺสติ อิตฺถิํ วา กุมาริํ วา อภิรูปํ ทสฺสนียํ ปาสาทิกํ ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคตํ, โส ตํ ทิสฺวา สํสีทติ วิสีทติ, น สกฺโกติ พฺรหฺมจริยํ สนฺธาเรตุํ, สิกฺขาทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา หีนายาวตฺตติฯ เอวํ วิสภาครูปํ โอโลเกนฺตสฺส ปน จกฺขุวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นามฯ

อญฺญมญฺญํ อลฺลาปสลฺลาปวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค นามฯ ภิกฺขุโน ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ ภิกฺขุนิยา วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกํ คเหตฺวา ปริโภคกรณวเสน อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค นามฯ หตฺถคฺคาหาทิวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน กายสํสคฺโค นามฯ อรหา อิเมหิ ปญฺจหิ สํสคฺเคหิ จตูหิปิ ปริสาหิ สทฺธิํ อสํสฏฺโฐ, คาหมุตฺตโก เจว สํสคฺคมุตฺตโก จฯ อสํสคฺคสฺส วณฺณํ ภณนฺโต อสํสคฺคกถํ กเถติ นามฯ

วีริยารมฺภกถนฺติ เอตฺถ โย ปคฺคหิตวีริโย ปริปุณฺณกายิกเจตสิกวีริโย โหติ, คมเน อุปฺปนฺนํ กิเลสํ ฐานํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ฐาเน อุปฺปนฺนํ กิเลสํ นิสชฺชํ, นิสชฺชาย อุปฺปนฺนํ กิเลสํ สยนํ ปาปุณิตุํ น เทติ, ทณฺเฑน กณฺหสปฺปํ อุปฺปีเฬตฺวา คณฺหนฺโต วิย อมิตฺตํ คีวาย อกฺกมนฺโต วิย จ วิจรติ, ตาทิสสฺส อารทฺธวีริยสฺส วณฺณํ ภณนฺโต วีริยารมฺภกถํ กเถติ นามฯ

สีลกถนฺติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํฯ สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโยฯ ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตรญาณํฯ วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํฯ สีลาทีนํ คุณํ ปกาเสนฺโต สีลาทิกถํ กเถติ นามฯ

สติปฏฺฐานกถนฺติอาทีนิ สงฺคชาลมติจฺจ โส มุนีติปริโยสานานิ ปุพฺเพ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพานิฯ

[86] นิราสตฺตีติ นิตฺตณฺโหฯ วิเวกทสฺสี ผสฺเสสูติ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จกฺขุสมฺผสฺสาทีสุ อตฺตาทิภาววิเวกํ ปสฺสติฯ ทิฏฺฐีสุ จ น นียตีติ ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐีสุ กายจิ ทิฏฺฐิยา น นียติฯ

วิปริณตํ วา วตฺถุํ น โสจตีติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา นฏฺเฐ กิสฺมิญฺจิ วตฺถุสฺมิํ น โสกํ อาปชฺชติฯ วิปริณตสฺมิํ วาติ วินสฺสมาเน วตฺถุมฺหิฯ

จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขุํ วตฺถุํ กตฺวา จกฺขุวิญฺญาณสหชาโต ผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ปุริมา จกฺขุปสาทาทิวตฺถุกาว, มโนสมฺผสฺโส หทยวตฺถุโกปิ อวตฺถุโกปิ สพฺโพ จตุภูมโก ผสฺโสฯ อธิวจนสมฺผสฺโสติ ปริยาเยน เอตสฺส นามํ โหติเยว ฯ ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตโน สหชาตสมฺผสฺสสฺส อธิวจนสมฺผสฺโสติ นามํ กโรนฺติฯ ปฏิฆสมฺผสฺโสติ นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺโส นาม ปญฺจทฺวาริกผสฺโสฯ อธิวจนสมฺผสฺโส นาม มโนทฺวาริกผสฺโสฯ สุขเวทนีโย ผสฺโสติ สุขเวทนาย หิโต อุปฺปาทโก ผสฺโสฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ กุสโล ผสฺโสติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสหชาโต ผสฺโสฯ อกุสโลติ ทฺวาทสอกุสลสหชาโต ผสฺโสฯ อพฺยากโตติ ฉปฺปญฺญาสอพฺยากตสหชาโต ผสฺโสฯ กามาวจโรติ จตุปญฺญาสกามาวจรสหชาโต ผสฺโสฯ รูปาวจโรติ กุสลาทิปญฺจทสรูปาวจรสมฺปยุตฺโต ฯ อรูปาวจโรติ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสอรูปาวจรสมฺปยุตฺโตฯ

สุญฺญโตติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค สุญฺญโต, เตน สหชาโต ผสฺโส สุญฺญโต ผสฺโสฯ อิตรทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อนิมิตฺโตติ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค อนิมิตฺโตฯ อปฺปณิหิโตติ ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนฺตสฺส อุปฺปนฺโน มคฺโค อปฺปณิหิโตฯ โลกิโยติ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺโฏ, ตสฺมิํ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโย, เตภูมโก ธมฺโมฯ โลกุตฺตโรติ โลกโต อุตฺตโร อุตฺติณฺโณติ โลกุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวนปิ โลกุตฺตโรฯ อตฺเตน วาติ อตฺตภาเวน วาฯ อตฺตนิเยน วาติ อตฺตายตฺเตน วาฯ

[87] ปติลีโนติ ราคาทีนํ ปหีนตฺตา ตโต อปคโตฯ อกุหโกติ อวิมฺหาปโก ตีหิ กุหนวตฺถูหิฯ

อปิหาลูติ อปิหนสีโล, ปตฺถนาตณฺหาย รหิโตติ วุตฺตํ โหติฯ อมจฺฉรีติ ปญฺจมจฺเฉรวิรหิโตฯ อปฺปคพฺโภติ กายปาคพฺภิยาทิวิรหิโตฯ อเชคุจฺโฉติ สมฺปนฺนสีลาทิตาย อเชคุจฺฉนีโย อเสจนโก มนาโปฯ เปสุเณยฺเย จ โน ยุโตติ ทฺวีหิ อากาเรหิ อุปสํหริตพฺเพ ปิสุณกมฺเม อยุตฺโตฯ

ราคสฺส ปหีนตฺตาติ อรหตฺตมคฺเคน ราคกิเลสสฺส ปหีนภาเวนฯ อสฺมิมาโน ปหีโน โหตีติ อสฺมีติ อุนฺนติมาโน สมุจฺเฉทวเสน ปหีโน โหติฯ

ตีณิ กุหนวตฺถูนีติ ตีณิ วิมฺหาปนการณานิฯ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติอาทีสุ จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺขิปเนน เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺฐิตปสาเท ญตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ, น กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกมฺปิ กิญฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปเนนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตํเยว อวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อปิ สกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต สมฺภาวนาธิปฺปาเยน กเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหนวตฺถูติ เวทิตพฺพํฯ

กตมํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตนฺติ เอตฺถ ปจฺจยปฏิเสวนนฺติ เอวํ สงฺขาตํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํฯ นิมนฺเตนฺตีติ อิธ คหปติกา ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ ภิกฺขู นิมนฺเตนฺติฯ อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘นิมนฺเตตี’’ติ วา ‘‘วทนฺตี’’ติ วา เกจิ ปฐนฺติฯ ตาทิเส นิมนฺตาเปนฺติฯ นิมนฺเตนฺตีติ ปาฐสฺส สมฺภโว ทฏฺฐพฺโพฯ จีวรํ ปจฺจกฺขาตีติ จีวรํ ปฏิกฺขิปติฯ เอตํ สารุปฺปํ, ยํ สมโณติ ยํ จีวรธารณํ สมโณ กโรติ, เอตํ สารุปฺปํ อนุจฺฉวิกํฯ ปาปณิกา วา นนฺตกานีติ อาปณทฺวาเร ปติกานิ อนฺตวิรหิตานิ ปิโลติกานิฯ อุจฺจินิตฺวาติ สํกฑฺฒิตฺวาฯ อุญฺฉาจริยายาติ ภิกฺขาจรเณนฯ ปิณฺฑิยาโลเปนาติ ปิณฺฑํ กตฺวา ลทฺธอาโลเปนฯ

ปูติมุตฺเตน วาติ โคมุตฺเตน วาฯ โอสธํ กเรยฺยาติ เภสชฺชกิจฺจํ กเรยฺยฯ ตทุปาทายาติ ตโต ปฏฺฐายฯ ธุตวาโทติ ธุตคุณวาทีฯ ภิยฺโย ภิยฺโย นิมนฺเตนฺตีติ อุปรูปริ นิมนฺเตนฺติฯ สมฺมุขีภาวาติ สมฺมุขีภาเวน, วิชฺชมานตายาติ อตฺโถฯ ปสวตีติ ปฏิลภติฯ สทฺธาย สมฺมุขีภาเวน สกฺกา กาตุนฺติ ‘‘สทฺธาย สมฺมุขีภาวา’’ติอาทิมาหฯ เทยฺยธมฺมา สุลภา ทกฺขิเณยฺยา จ, สทฺธา ปน ทุลฺลภาฯ ปุถุชฺชนสฺส หิ สทฺธา อถาวรา, ปทวาเร ปทวาเร นานา โหติฯ เตเนวสฺส มหาโมคฺคลฺลานสทิโสปิ อคฺคสาวโก ปาฏิโภโค ภวิตุํ อสกฺโกนฺโต อาห ‘‘ทฺวินฺนํ โข เนสํ อาวุโส ธมฺมานํ ปาฏิโภโค โภคานญฺจ ชีวิตสฺส จ, สทฺธาย ปน ตฺวํ ปาฏิโภโค’’ติฯ

เอวํ ตุมฺเห ปุญฺเญน ปริพาหิรา ภวิสฺสถาติ เอตฺถ ปุญฺเญนาติ นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํฯ ปุญฺญโต ปริหีนา ปรมฺมุขา ภวิสฺสถฯ ภากุฏิกาติ มุขานํ ปธานปุริมฏฺฐิตภาวทสฺสเนน ภากุฏิกรณํ, มุขสงฺโกโจติ วุตฺตํ โหติฯ ภากุฏิกรณํ สีลมสฺสาติ ภากุฏิโก, ภากุฏิกสฺส ภาโว ภากุฏิยํฯ กุหนาติ วิมฺหาปนาฯ กุหสฺส อายนา กุหายนาฯ กุหิตสฺส ภาโว กุหิตตฺตํฯ

ปาปิจฺโฉติ อสนฺตคุณทีปนกาโมฯ อิจฺฉาปกโตติ อิจฺฉาย อปกโต, อุปทฺทุโตติ อตฺโถฯ สมฺภาวนาธิปฺปาโยติ พหุมานชฺฌาสโยฯ คมนํ สณฺฐเปตีติ อภิกฺกมาทิคมนํ อภิสงฺขโรติ, ปาสาทิกภาวํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติฯ อิตเรสุปิ เอเสว นโยฯ ปณิธาย คจฺฉตีติ ปตฺถนํ ฐเปตฺวา คจฺฉติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สมาหิโต วิย คจฺฉตีติ อุปจารปฺปตฺโต วิย คจฺฉติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ

อาปาถกชฺฌายีว โหตีติ สมฺมุขา อาคตานํ มนุสฺสานํ ฌานํ สมาปชฺชนฺโต วิย สนฺตภาวํ ทสฺเสติฯ อิริยาปถสฺสาติ จตุอิริยาปถสฺสฯ อาฐปนาติ อาทิฏฺฐปนา, อาทเรน วา ฐปนาฯ ฐปนาติ ฐปนากาโรฯ สณฺฐปนาติ อภิสงฺขรณํ, ปาสาทิกภาวกรณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อริยธมฺมสนฺนิสฺสิตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิพทฺธํฯ กุญฺจิกนฺติ อวาปุรณํฯ มิตฺตาติ สิเนหวนฺโตฯ สนฺทิฏฺฐาติ ทิฏฺฐมตฺตาฯ สมฺภตฺตาติ ทฬฺหมิตฺตาฯ อุทฺทณฺเฑติ เอโก ปติสฺสยวิเสโสฯ

โกรชิกโกรชิโกติ สงฺโกจสงฺโกจโก, อติสงฺโกจโกติ วุตฺตํ โหติฯ ‘‘โกรจกโกรจโก’’ติ วา ปาโฐฯ ภากุฏิกภากุฏิโกติ อติวิย มุขสงฺโกจนสีโลฯ กุหกกุหโกติ อติวิย วิมฺหาปโกฯ ลปกลปโกติ อติวิย สลฺลาปโกฯ มุขสมฺภาวิโกติ อตฺตโน มุขวเสน อญฺเญหิ สห สมฺภาวิโก, อปฺปิตจิตฺโตติ เอเกฯ สนฺตานนฺติ กิเลสสนฺตตาย สนฺตานํฯ สมาปตฺตีนนฺติ สมาปชฺชิตพฺพานํฯ คมฺภีรนฺติ นินฺนปติฏฺฐานํฯ คูฬฺหนฺติ ทสฺเสตุํ ทุกฺขํฯ นิปุณนฺติ สุขุมํฯ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปทตฺเถน ทุปฺปฏิวิชฺฌาธิปฺปายํฯ โลกุตฺตรนฺติ ธมฺมทีปกํฯ สุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตนฺติ นิพฺพานปฏิสญฺญุตฺตํฯ อถ วา โลกุตฺตรสุญฺญตาปฏิสญฺญุตฺตนฺติ โลกุตฺตรธมฺมภูตนิพฺพานปฏิสญฺญุตฺตํฯ

กายิกํ ปาคพฺภิยนฺติ กาเย ภวํ กายิกํฯ วาจสิกเจตสิเกสุปิ เอเสว นโยฯ อจิตฺตีการกโตติ พหุมานกิริยรหิโตฯ อนุปาหนานํ จงฺกมนฺตานนฺติ อุปาหนวิรหิตานํ จงฺกมนฺตานํ สมีเป, อนาทเร วา สามิวจนํฯ สอุปาหโนติ อุปาหนารูฬฺโห หุตฺวา จงฺกมติฯ นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺตานนฺติ อกตปริจฺเฉทาย ภูมิยา จงฺกมนฺเต ปริจฺเฉทํ กตฺวา วาลุกํ อากิริตฺวา อาลมฺพนํ โยเชตฺวา กตจงฺกเม นีเจปิ จงฺกเม จงฺกมนฺเตฯ อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมตีติ อิฏฺฐกจยนสมฺปนฺเน เวทิกาปริกฺขิตฺเต อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมติฯ สเจ ปาการปริกฺขิตฺโต โหติ ทฺวารโกฏฺฐกยุตฺโต, ปพฺพตนฺตรวนนฺตรภูมนฺตรสฺส วา สุปฺปฏิจฺฉนฺโน, ตาทิเส จงฺกเม จงฺกมิตุํ วฏฺฏติ, อปฺปฏิจฺฉนฺเนปิ อุปจารํ มุญฺจิตฺวา วฏฺฏติฯ ฆฏฺฏยนฺโตปิ ติฏฺฐตีติ อติสมีเป ติฏฺฐติฯ ปุรโตปิ ติฏฺฐตีติ ปุรตฺถิมโตปิ ติฏฺฐติฯ ฐิตโกปิ ภณตีติ ขาณุโก วิย อโนนมิตฺวา ภณติฯ พาหาวิกฺเขปโกติ พาหุํ ขิปิตฺวา ขิปิตฺวา ภณติฯ

อนุปขชฺชาติ สพฺเพสํ นิสินฺนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวาฯ นเวปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหตีติ อตฺตโน ปตฺตาสเน อนิสีทิตฺวา ปุเร วา ปจฺฉา วา ปวิสนฺโต อาสเนน ปฏิพาหติ นามฯ

อนาปุจฺฉมฺปิ กฏฺฐํ ปกฺขิปตีติ อนาปุจฺฉิตฺวา อนปโลเกตฺวา อคฺคิมฺหิ ทารุํ ขิปติฯ ทฺวารํ ปิทหตีติ ชนฺตาฆเร ปิทหติฯ

โอตรตีติ อุทกติตฺถํ ปวิสติฯ นฺหายตีติ สรีรํ สิเนเหติฯ อุตฺตรตีติ อุทกติตฺถโต ตีรํ อุคฺคจฺฉติฯ

โวกฺกมฺมาปีติ อติกฺกมิตฺวาปิฯ โอวรกานีติ คพฺเภ ปติฏฺฐิตสยนฆรานิฯ

คูฬฺหานีติ ปฏิจฺฉนฺนานิฯ ปฏิจฺฉนฺนานีติ อญฺเญหิ ปฏิจฺฉาทิตานิฯ

อนชฺฌิฏฺโฐ วาติ เถเรหิ ‘‘ธมฺมํ ภณาหี’’ติ อนาณตฺโต อนายาจิโต จฯ

ปาปธมฺโมติ ลามกธมฺโมฯ อสุจิสงฺกสรสมาจาโรติ อญฺเญหิ ‘‘อยํ ทุสฺสีโล’’ติ สงฺกาย สริตพฺโพ อาจาโร สํโยโค เอตสฺสาติ อสุจิสงฺกสรสมาจาโรฯ สงฺกสฺสรสมาจาโรติ สการํ สํโยคํ กตฺวาปิ ปฐนฺติฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ปฏิจฺฉาทิตกายวจีกมฺมนฺโตฯ อสฺสมโณติ น สมโณฯ สมณปฏิญฺโญติ ‘‘อหํ สมโณ’’ติ ปฏิชานนฺโตฯ อพฺรหฺมจารีติ เสฏฺฐจริยา วิรหิโตฯ พฺรหฺมจาริปฏิญฺโญติ วุตฺตปฏิปกฺโขฯ อนฺโตปูตีติ อพฺภนฺตเร กุสลธมฺมวิรหิตตฺตา อนฺโตปูติภาวมาปนฺโนฯ อวสฺสุโตติ ราเคน ตินฺโตฯ กสมฺพุชาโตติ สงฺการสภาโวฯ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติ เอตฺถ ภิกฺขุ สคารโว สปฺปติสฺโส หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺโน สุนิวตฺโถ สุปารุโต ปาสาทิเกน อภิกฺกนฺเตน ปฏิกฺกนฺเตน อาโลกิเตน วิโลกิเตน สมิญฺชิเตน ปสาริเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุ อิริยาปถสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตญฺญู ชาคริยมนุยุตฺโต สติสมฺปชญฺเญน สมนฺนาคโต อปฺปิจฺโฉ สนฺตุฏฺโฐ อารทฺธวีริโย อาภิสมาจาริเกสุ สกฺกจฺจการี ครุจิตฺตีการพหุโล วิหรติ, อยํ วุจฺจติ อาจาโรฯ เอวํ ตาว อาจาโร เวทิตพฺโพฯ

โคจโร ปน ติวิโธ อุปนิสฺสยโคจโร อารกฺขโคจโร อุปนิพนฺธโคจโรติฯ ตตฺถ กตโม อุปนิสฺสยโคจโร? ทสกถาวตฺถุคุณสมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต, ยํ นิสฺสาย อสฺสุตํ สุณาติ, สุตํ ปริโยทาเปติ, กงฺขํ วิตรติ, ทิฏฺฐิํ อุชุํ กโรติ, จิตฺตํ ปสาเทติ; ยสฺส วา ปน อนุสิกฺขมาโน สทฺธาย วฑฺฒติ, สีเลน, สุเตน, จาเคน, ปญฺญาย วฑฺฒติฯ อยํ วุจฺจติ อุปนิสฺสยโคจโรฯ

กตโม อารกฺขโคจโร? อิธ ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺโฐ วีถิํ ปฏิปนฺโน โอกฺขิตฺตจกฺขุ ยุคมตฺตทสฺสาวี สุสํวุโต คจฺฉติ, น หตฺถิํ โอโลเกนฺโต, น อสฺสํ, น รถํ, น ปตฺติํ, น อิตฺถิํ, น ปุริสํ โอโลเกนฺโต, น อุทฺธํ อุลฺโลเกนฺโต, น อโธ โอโลเกนฺโต, น ทิสาวิทิสํ เปกฺขมาโน คจฺฉติฯ อยํ วุจฺจติ อารกฺขโคจโรฯ

กตโม อุปนิพนฺธโคจโร? จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ยตฺถ จิตฺตํ อุปนิพนฺธติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา – ‘‘โก จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน โคจโร สโก เปตฺติโก วิสโย? ยทิทํ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติ (สํ. นิ. 5.372), อยํ วุจฺจติ อุปนิพนฺธโคจโรติฯ อิติ อิมินา จ อาจาเรน อิมินา จ โคจเรน อุเปโต…เป.… สมนฺนาคโตฯ เตนปิ วุจฺจติ อาจารโคจรสมฺปนฺโนติฯ

อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวีติ อณุปฺปมาเณสุ อสญฺจิจฺจ อาปนฺนเสขิยอกุสลจิตฺตุปฺปาทาทิเภเทสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสนสีโลฯ สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสูติ ยํกิญฺจิ สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิตพฺพํ, ตํ สพฺพํ สมฺมา อาทาย สิกฺขติฯ เอตฺถ จ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต’’ติ เอตฺตาวตา จ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ทสฺสิตํฯ ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ ปน สพฺพํ ยถาปฏิปนฺนสฺส ตํ สีลํ สมฺปชฺชติ, ตํ ปฏิปตฺติํ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

[88] สาติเยสุ อนสฺสาวีติ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ ตณฺหาสนฺถววิรหิโตฯ สณฺโหติ สณฺเหหิ กายกมฺมาทีหิ สมนฺนาคโตฯ ปฏิภานวาติ ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมปฏิภาเนหิ สมนฺนาคโตฯ น สทฺโธติ สามํ อธิคตธมฺมํ น กสฺสจิ สทฺทหติฯ น วิรชฺชตีติ ขยา ราคสฺส วิรตฺตตฺตา อิทานิ น วิรชฺชติฯ

เยสํ เอสาติ เยสํ ปุคฺคลานํ สาตวตฺถูสุ กามคุเณสุ อิจฺฉา ตณฺหาฯ อปฺปหีนาติ สนฺถวสมฺปยุตฺตา ตณฺหา อรหตฺตมคฺเคน อปฺปหีนาฯ เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา สวตีติ เอเตสํ จกฺขุทฺวารโต ปวตฺตชวนวีถิสมฺปยุตฺตา รูปารมฺมณา ตณฺหา อุปฺปชฺชติฯ อาสวตีติ โอกาสโต ยาว ภวคฺคา ธมฺมโต ยาว โคตฺรภู สวติฯ สนฺทตีติ นทีโสตํ วิย อโธมุขํ สนฺทติฯ

ปวตฺตตีติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติวเสน ปวตฺตติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ สุกฺกปกฺเข วุตฺตวิปริยาเยน ตณฺหา อรหตฺตมคฺเคน สุปฺปหีนาฯ เตสํ จกฺขุโต รูปตณฺหา น สวติฯ

สณฺเหน กายกมฺเมน สมนฺนาคโตติ อผรุเสน มุทุนา กายกมฺเมน สมงฺคีภูโต เอกีภูโตฯ วจีกมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ สณฺเหหิ สติปฏฺฐาเนหีติอาทีสุ สติปฏฺฐานาทโย โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกาฯ ปริยาปุณนอตฺถาทิปริปุจฺฉาโลกิยโลกุตฺตรธมฺมาธิคมวเสน สลฺลกฺขณวิภาวนววตฺถานกรณสมตฺถา ติสฺโส ปฏิภานปฺปเภทสงฺขาตา ปญฺญา ยสฺส อตฺถิ, โส ปฏิภานวาฯ ตสฺส ปริยตฺติํ นิสฺสาย ปฏิภายตีติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปริยาปุณนํ อลฺลียิตฺวา ญาณํ ชายติ ญาณํ อภิมุขํ โหติฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกวเสน วุตฺตาฯ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรวเสนฯ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ จ อภิญฺญาโย วิโมกฺขนฺติกวเสน วุตฺตาติ ญาตพฺพาฯ

ตตฺถ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโยติ จตฺตาโร ญาณปฺปเภทาติ อตฺโถฯ อิทฺธิวิธาทิอาสวกฺขยปริโยสานานิ อธิกานิ ฉ ญาณานิฯ ตสฺสาติ ปรสฺส, อตฺโถ ปฏิภายตีติ สมฺพนฺโธฯ อตฺโถติ สงฺเขปโต เหตุผลํฯ ตญฺหิ ยสฺมา เหตุอนุสาเรน อรียติ อธิคมียติ ปาปุณียติ, ตสฺมา อตฺโถติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน ยํกิญฺจิ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพานํ ภาสิตตฺโถ วิปาโก กิริยาติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา อตฺโถติ เวทิตพฺพา, ตํ อตฺถํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โส อตฺโถ ปเภทโต ญาโต ปากโฏ โหติฯ ธมฺโมติ สงฺเขปโต ปจฺจโยฯ โส หิ ยสฺมา ตํ ตํ วิทหติ ปวตฺเตติ เจว ปาเปติ จ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติฯ ปเภทโต ปน โย โกจิ ผลนิพฺพตฺตโก เหตุ อริยมคฺโค ภาสิตํ กุสลํ อกุสลนฺติ อิเม ปญฺจ ธมฺมา ธมฺโมติ เวทิตพฺพา, ตํ ธมฺมํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส โส ธมฺโม ปเภทโต ญาโต ปากโฏ โหติ, ตสฺมิํ อตฺเถ จ ธมฺเม จ ยา สภาวนิรุตฺติ อพฺยภิจารี โวหาโร, ตสฺส อภิลาเป ภาสเน อุทีรเณ ตํ ลปิตํ ภาสิตํ อุทีริตํ สภาวนิรุตฺติสทฺทํ อารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สา นิรุตฺติ ญาตา ปากฏา โหติฯ

เอตฺถ อตฺเถ ญาเต อตฺโถ ปฏิภายตีติ อิทานิ ตสฺส สทฺทํ อาหริตฺวา วุตฺตปฺปเภเท อตฺเถ ปากฏีภูเต วุตฺตปฺปเภโท อตฺโถ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิภายติ ญาณาภิมุโข โหติฯ ธมฺเม ญาเต ธมฺโม ปฏิภายตีติ วุตฺตปฺปเภเท ธมฺเม ปากฏีภูเต วุตฺตปฺปเภโท ธมฺโม ปฏิภายติฯ นิรุตฺติยา ญาตาย นิรุตฺติ ปฏิภายตีติ วุตฺตปฺปเภทาย นิรุตฺติยา ปากฏาย วุตฺตปฺปเภทา นิรุตฺติ ปฏิภายติฯ อิเมสุ ตีสุ ญาเณสุ ญาณนฺติ อตฺถธมฺมนิรุตฺตีสุ อิเมสุ ตีสุ สพฺพตฺถกญาณมารมฺมณํ กตฺวา ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส เตสุ ตีสุ ญาเณสุ ปเภทคตํ ญาณํ, ยถาวุตฺเตสุ วา เตสุ ตีสุ ญาเณสุ โคจรกิจฺจาทิวเสน วิตฺถารคตํ ญาณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาฯ อิมาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทายาติ อิมาย วุตฺตปฺปการาย ยถาวุตฺตวิตฺถารปญฺญาย อุเปโต โหติฯ โส วุจฺจติ ปฏิภานวาติ นิคเมนฺโต อาหฯ ยสฺส ปริยตฺติ นตฺถีติ ปริยตฺติ นาม พุทฺธวจนํฯ ตญฺหิ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปา ปริยตฺติ นตฺถิฯ ปริปุจฺฉา นตฺถีติ ปริปุจฺฉา นาม ปาฬิอฏฺฐกถาทีสุ คณฺฐิปทอตฺถปทวินิจฺฉยกถาฯ อุคฺคหิตปาฬิอาทีสุ หิ อตฺถํ กเถนฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ อธิคโม นตฺถีติ อธิคโม นาม อรหตฺตปฺปตฺติฯ อรหตฺตญฺหิ ปตฺตสฺส ปฏิสมฺภิทา วิสทา โหนฺติฯ ยสฺส วุตฺตปฺปการา ติวิธา สมฺปตฺติ นตฺถิฯ กิํ ตสฺส ปฏิภายิสฺสตีติ เกน การเณน ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปเภทคตํ ญาณํ อุปฏฺฐหิสฺสติฯ

สามนฺติ สยเมวฯ สยํ อภิญฺญาตนฺติ สยเมว เตน ญาเณน อวคมิตํฯ อตฺตปจฺจกฺขํ ธมฺมนฺติ อตฺตนา ปฏิวิชฺฌิตํ ปจฺจเวกฺขิตํ ธมฺมํฯ น กสฺสจิ สทฺทหตีติ อตฺตปจฺจกฺขตาย ปเรสํ น สทฺทหติ, สทฺธาย น คจฺฉติฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทิกํ ทฺวาทสปทิกปจฺจยาการทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ อวิชฺชานิโรธาติอาทโย สํสารนิวตฺติํ สนฺธาย วุตฺตาฯ อิทํ ทุกฺขนฺติอาทิ สจฺจทสฺสนวเสนฯ อิเม อาสวาติอาทโย อปเรน ปริยาเยน กิเลสวเสน ปจฺจยทสฺสนวเสนฯ อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติอาทโย อภิญฺเญยฺยปริญฺเญยฺยปหาตพฺพภาเวตพฺพสจฺฉิกาตพฺพธมฺมานํ ทสฺสนวเสนฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติอาทโย ผสฺสายตนานํ อุปฺปตฺติญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ อสฺสาทญฺจ อุปทฺทวญฺจ นิสฺสรณญฺจ ทสฺสนวเสนฯ

ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ปญฺจวีสติวิเธน อุทยญฺจ วยญฺจ, เตสุ ฉนฺทราควเสน อสฺสาทญฺจ, เตสํ วิปริณามํ อาทีนวญฺจ, นิสฺสรณสงฺขาตํ นิพฺพานญฺจฯ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อวิชฺชาทิสมุทยญฺจ, อวิชฺชาทินิโรเธ อตฺถงฺคมญฺจ เอวมาทิทสฺสนวเสน วุตฺตาฯ เอเต ธมฺมา ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

อมโตคธนฺติ นตฺถิ เอตสฺส มรณสงฺขาตํ มตนฺติ อมตํฯ กิเลสวิสปฏิปกฺขตฺตา อคทนฺติปิ อมตํฯ ตสฺมิํ นินฺนตาย อมโตคธํฯ อมตปรายนนฺติ วุตฺตปฺปการํ อมตํ ปรํ อยนํ คติ ปติฏฺฐา อสฺสาติ อมตปรายนํฯ อมตปริโยสานนฺติ ตํ อมตํ สํสารสฺส นิฏฺฐาภูตตฺตา ปริโยสานมสฺสาติ อมตปริโยสานํฯ

[89] ลาภกมฺยา น สิกฺขตีติ ลาภปตฺถนาย สุตฺตนฺตาทีนิ น สิกฺขติฯ อวิรุทฺโธ จ ตณฺหาย, รเสสุ นานุคิชฺฌตีติ วิโรธาภาเวน จ อวิรุทฺโธ หุตฺวา ตณฺหาย มูลรสาทีสุ เคธํ นาปชฺชติฯ

เกน นุ โขติ ลาภปตฺถนาย การณจินฺเตน ปิหสฺส ปริเยสเน นิปาโตฯ ลาภาภินิพฺพตฺติยาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วิเสเสน อุปฺปตฺติยาฯ ลาภํ ปริปาเจนฺโตติ ปจฺจเย ปริปาจยนฺโตฯ

อตฺตทมตฺถายาติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย อตฺตโน ทมนตฺถายฯ อตฺตสมตฺถายาติ สมาธิสมฺปยุตฺตาย ปญฺญาย อตฺตโน สมาธานตฺถายฯ อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถายาติ ทุวิเธนาปิ ญาเณน อตฺตโน อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข อาวุโส ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.259)ฯ อปฺปิจฺฉญฺเญว นิสฺสายาติ เอตฺถ ปจฺจยอปฺปิจฺโฉ อธิคมอปฺปิจฺโฉ ปริยตฺติอปฺปิจฺโฉ ธุตงฺคอปฺปิจฺโฉติ จตฺตาโร อปฺปิจฺฉา, เตสํ นานตฺถํ เหฏฺฐา วิตฺถาริตํ เอว, ตํ อปฺปิจฺฉํ อลฺลียิตฺวาฯ สนฺตุฏฺฐิญฺเญวาติ จตูสุ ปจฺจเยสุ จ ติวิธํ สนฺโตสํ อลฺลียิตฺวา, เอเตสํ วิภาโค เหฏฺฐา วิตฺถาริโตเยวฯ สลฺเลขญฺเญวาติ กิเลสเลขนํฯ อิทมตฺถิตญฺเญวาติ อิเมหิ กุสลธมฺเมหิ อตฺถิ อิทมตฺถิ, ตสฺส ภาโว อิทมตฺถิตา, ตํ อิทมตฺถิตํเยว นิสฺสาย อลฺลียิตฺวาฯ

รโสติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ มูลรโสติ ยํกิญฺจิ มูลํ ปฏิจฺจ นิพฺพตฺตรโสฯ ขนฺธรสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อมฺพิลนฺติ ตกฺกมฺพิลาทิฯ

มธุรนฺติ เอกนฺตโต โคสปฺปิอาทิฯ มธุ ปน กสาวยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ กสาวํ โหติ, ผาณิตํ ขาริยุตฺตํ จิรนิกฺขิตฺตํ ขาริยํ โหติฯ สปฺปิ ปน จิรนิกฺขิตฺตํ วณฺณคนฺเธ ชหนฺตมฺปิ รสํ น ชหตีติ ตเทว เอกนฺตมธุรํฯ ติตฺตกนฺติ นิมฺพปณฺณาทิฯ กฏุกนฺติ สิงฺคิเวรมริจาทิฯ โลณิกนฺติ สามุทฺทิกโลณาทิฯ ขาริกนฺติ วาติงฺคณกฬีราทิฯ ลมฺพิกนฺติ พทรามลกกปิฏฺฐสาลวาทิฯ กสาวนฺติ หรีตกาทิฯ อิเม สพฺเพปิ รสา วตฺถุวเสน วุตฺตาฯ ตํตํวตฺถุโก ปเนตฺถ รโส จ อมฺพิลาทีนิ นาเมหิ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ สาทูติ อิฏฺฐรโสฯ อสาทูติ อนิฏฺฐรโสฯ อิมินา ปททฺวเยน สพฺโพปิ รโส ปริยาทินฺโนฯ สีตนฺติ สีตรโสฯ อุณฺหนฺติ อุณฺหรโสฯ เอวมยํ มูลรสาทินา เภเทน ภินฺโนปิ รโส ลกฺขณาทีหิ อภินฺโนเยวฯ สพฺโพปิ เหส ชิวฺหาปฏิหนนลกฺขโณ, ชิวฺหาวิญฺญาณสฺส วิสยภาวรโส, ตสฺเสว โคจรปจฺจุปฏฺฐาโนฯ เต ชิวฺหคฺเคน รสคฺคานีติ เอเต สมณพฺราหฺมณา ปสาทชิวฺหคฺเคน อุตฺตมรสานิฯ ปริเยสนฺตาติ คเวสมานาฯ อาหิณฺฑนฺตีติ ตตฺถ ตตฺถ วิจรนฺติฯ เต อมฺพิลํ ลภิตฺวา อนมฺพิลํ ปริเยสนฺตีติ ตกฺกาทิอมฺพิลํ ลทฺธา อนมฺพิลํ คเวสนฺติฯ เอวํ สพฺพํ ปริวตฺเตตฺวา ปริวตฺเตตฺวา โยชิตํฯ

ปฏิสงฺขา โยนิโส อาหารํ อาหาเรตีติ ปฏิสงฺขานปญฺญาย ชานิตฺวา อุปาเยน อาหารํ อาหาเรติฯ อิทานิ อุปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เนว ทวายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ เนว ทวายาติ ทวตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ นฏลงฺฆกาทโย ทวตฺถาย อาหาเรนฺติ นามฯ ยญฺหิ โภชนํ ภุตฺตสฺส นจฺจคีตกพฺพสิโลกสงฺขาโต ทโว อติเรกตเรน ปฏิภาติ, ตํ โภชนํ อธมฺเมน วิสเมน ปริเยสิตฺวา เต อาหาเรนฺติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ น เอวมาหาเรติฯ

น มทายาติ มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ ราชราชมหามตฺตา มทตฺถาย อาหาเรนฺติ นามฯ เต หิ อตฺตโน มานมทปุริสมทานํ วฑฺฒนตฺถาย ปิณฺฑรสโภชนาทีนิ ปณีตโภชนานิ ภุญฺชนฺติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ นาหาเรติฯ

น มณฺฑนายาติ สรีรมณฺฑนตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ รูปูปชีวินิโย มาตุคามา อนฺเตปุริกาทโย จ สปฺปิผาณิตาทีนิ ปิวนฺติ, สินิทฺธมุทุมทฺทวโภชนํ อาหาเรนฺติฯ เอวํ โน องฺคลฏฺฐิ สุสณฺฐิตา ภวิสฺสติ, สรีเร ฉวิวณฺโณ ปสนฺโน ภวิสฺสตีติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ น อาหาเรติฯ

น วิภูสนายาติ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติฯ ตตฺถ นิพฺพุทฺธมลฺลมุฏฺฐิกมลฺลเจฏกาทโย สุสินิทฺเธหิ มจฺฉมํสาทีหิ สรีรํ ปีเณนฺติ ‘‘เอวํ โน มํสํ อุสฺสทํ ภวิสฺสติ ปหารสหนตฺถายา’’ติฯ อยํ ปน ภิกฺขุ เอวํ สรีเร มํสวิภูสนตฺถาย น อาหาเรติฯ

ยาวเทวาติ อาหาราหรณปโยชนสฺส ปริจฺเฉทนิยมทสฺสนํฯ อิมสฺส กายสฺส ฐิติยาติ อิมสฺส จตุมหาภูติกสฺส กรชกายสฺส ฐปนตฺถาย อาหาเรติ, อิทมสฺส อาหาราหรเณ ปโยชนนฺติ อตฺโถฯ ยาปนายาติ ชีวิตินฺทฺริยยาปนตฺถาย อาหาเรติฯ วิหิํสูปรติยาติ วิหิํสา นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกขุทฺทา, ตสฺสา อุปรติยา วูปสมนตฺถาย อาหาเรติฯ พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ พฺรหฺมจริยํ นาม ติสฺโส สิกฺขา สกลสาสนํ, ตสฺส อนุคฺคณฺหตฺถาย อาหาเรติฯ

อิตีติ อุปายนิทสฺสนํ, อิมินา อุปาเยนาติ อตฺโถฯ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามีติ ปุราณเวทนํ นาม อภุตฺตปจฺจยา อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตํ ปฏิหนิสฺสามีติ อาหาเรติฯ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ นวเวทนา นาม อติภุตฺตปจฺจเยน อุปฺปชฺชนกเวทนา, น ตํ อุปฺปาเทสฺสามีติ อาหาเรติฯ อถ วา นวเวทนา นาม ภุตฺตปจฺจยา น อุปฺปชฺชนกเวทนา, ตสฺสา อนุปฺปนฺนาย อนุปฺปชฺชนตฺถเมว อาหาเรติฯ

ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ ยาปนา จ เม ภวิสฺสติฯ อนวชฺชตา จาติ เอตฺถ อตฺถิ สาวชฺชํ, อตฺถิ อนวชฺชํฯ ตตฺถ อธมฺมิกปริเยสนา อธมฺมิกปฏิคฺคหณํ อธมฺเมน ปริโภโคติ อิทํ สาวชฺชํ นามฯ ธมฺเมน ปน ปริเยสิตฺวา ธมฺเมน ปฏิคฺคเหตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภุญฺชนํ อนวชฺชํ นามฯ

เอกจฺโจ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ, ‘‘ลทฺธํ เม’’ติ กตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชติ, ตํ ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต อุทฺธํวิเรจนอโธวิเรจนาทีหิ กิลมติ, สกลวิหาเร ภิกฺขู ตสฺส สรีรปฏิชคฺคนเภสชฺชปริเยสนาทีสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺติ, ‘‘กิํ อิท’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อสุกสฺส นาม อุทรํ อุทฺธุมาต’’นฺติอาทิํ วทนฺติฯ ‘‘เอส นิจฺจกาลมฺปิ เอวํ ปกติโกเยว, อตฺตโน กุจฺฉิปฺปมาณํ นาม น ชานาตี’’ติ นินฺทนฺติ ครหนฺติฯ อยํ อนวชฺเชเยว สาวชฺชํ กโรติ นามฯ เอวํ อกตฺวา ‘‘อนวชฺชตา จ เม ภวิสฺสตี’’ติ อาหาเรติฯ

ผาสุวิหาโร จาติ เอตฺถาปิ อตฺถิ ผาสุวิหาโร, อตฺถิ น ผาสุวิหาโรฯ ตตฺถ อาหรหตฺถโก อลํสาฏโก ตตฺรวฏฺฏโก กากมาสโก ภุตฺตวมิตโกติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ พฺราหฺมณานํ โภชนํ น ผาสุวิหาโร นามฯ เอเตสุ หิ อาหรหตฺถโก นาม พหุํ ภุญฺชิตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘‘อาหร หตฺถ’’นฺติ วทติฯ อลํสาฏโก นาม อจฺจุทฺธุมาตกุจฺฉิตาย อุฏฺฐิโตปิ สาฏกํ นิวาเสตุํ น สกฺโกติฯ ตตฺรวฏฺฏโก นาม อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเรว ปริวฏฺฏติฯ กากมาสโก นาม ยถา กาเกหิ อามสิตุํ สกฺโกติ, เอวํ ยาว มุขทฺวารา อาหาเรติฯ ภุตฺตวมิตโก นาม มุเขน สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว วมติฯ เอวํ อกตฺวา ‘‘ผาสุวิหาโร จ เม ภวิสฺสตี’’ติ อาหาเรติฯ ผาสุวิหาโร นาม จตูหิ ปญฺจหิ อาโลเปติ อูนูทรตาฯ เอตฺตกญฺหิ ภุญฺชิตฺวา ปานียํ ปิวโต จตฺตาโร อิริยาปถา สุเขน ปวตฺตนฺติฯ ตสฺมา ธมฺมเสนาปติ เอวมาห –

‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว;

อลํ ผาสุวิหาราย, ปหิตตฺตสฺส ภิกฺขุโน’’ติฯ (เถรคา. 983; มิ. ป. 6.5.10);

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน องฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิฯ เนว ทวายาติ หิ เอกํ องฺคํ, น มทายาติ เอกํ, น มณฺฑนายาติ เอกํ, น วิภูสนายาติ เอกํ, ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยา ยาปนายาติ เอกํ, วิหิํสูปรติยา พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ เอกํ, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามิ นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ เอกํ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ เอกํ องฺคํ, อนวชฺชตา จ ผาสุวิหาโร จาติ อยเมตฺถ โภชนานิสํโสฯ

มหาสิวตฺเถโร ปนาห – ‘‘เหฏฺฐา จตฺตาริ องฺคานิ ปฏิกฺเขโป นาม, อุปริ ปน อฏฺฐงฺคานิ สโมธาเนตพฺพานี’’ติฯ ตตฺถ ยาวเทว อิมสฺส กายสฺส ฐิติยาติ เอกํ องฺคํ, ยาปนายาติ เอกํ, วิหิํสูปรติยาติ เอกํ, พฺรหฺมจริยานุคฺคหายาติ เอกํ, อิติ ปุราณญฺจ เวทนํ ปฏิหงฺขามีติ เอกํ, นวญฺจ เวทนํ น อุปฺปาเทสฺสามีติ เอกํ, ยาตฺรา จ เม ภวิสฺสตีติ เอกํ, อนวชฺชตา จาติ เอกํ, ผาสุวิหาโร ปน โภชนานิสํโสติฯ เอวํ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติฯ

[90] อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโตฯ สโตติ กายานุปสฺสนาทิสติยุตฺโตฯ

อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย สมนฺนาคโตติ เอตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาธมฺโม นาม โกติ? ญาณาทโยฯ ‘‘ญาณ’’นฺติ วุตฺเต กิริยโต จตฺตาริ ญาณสมฺปยุตฺตานิ ลพฺภนฺติ, ‘‘สตตวิหาโร’’ติ วุตฺเต อฏฺฐ มหาจิตฺตานิ ลพฺภนฺติ, ‘‘รชฺชนทุสฺสนํ นตฺถี’’ติ วุตฺเต ทส จิตฺตานิ ลพฺภนฺติฯ โสมนสฺสํ อาเสวนวเสน ลพฺภติฯ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาฯ โปราณา ปนาหุ – จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตมฺปิ น ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตาฯ ทฺวารารมฺมณสงฺฆฏฺฏเนน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติฯ อีทิเสสุ ปน ฐาเนสุ ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติฯ ตสฺมา จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมเวตฺถ อตฺโถฯ

เนว สุมโน โหตีติ โลภุปฺปตฺติวเสน ฉนฺทราคุปฺปตฺติวเสน โสมนสฺโส น โหติฯ น ทุมฺมโนติ ปฏิฆุปฺปตฺติวเสน ทุฏฺฐจิตฺโต น โหติฯ อุเปกฺขโกติ อุปปตฺติโต อิกฺขโก โหติ, อปกฺขปติโต หุตฺวา อิริยาปถํ ปวตฺเตติฯ สโต สมฺปชาโนติ สติมา ญาณสมฺปนฺโนฯ มนาปํ นาภิคิชฺฌตีติ มนวฑฺฒนกํ อิฏฺฐารมฺมณํ นาภิคิชฺฌติ น ปตฺเถติฯ นาภิหํสตีติ น ตุสฺสติฯ น ราคํ ชเนตีติ ตตฺถ ตตฺถ รญฺชนํ น อุปฺปาเทติฯ ตสฺส ฐิโตว กาโย โหตีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส จกฺขาทิกาโย กมฺปารหิตตฺตา ฐิโต นิจฺจโล โหติฯ

อมนาปนฺติ อนิฏฺฐารมฺมณํ ฯ น มงฺกุ โหตีติ โทมนสฺสิโต น โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตติ โกธวเสน ฐิตมโน น โหติฯ อลีนมนโสติ อลีนจิตฺโตฯ อพฺยาปนฺนเจตโสติ พฺยาปาทรหิตจิตฺโตฯ

รชนีเย น รชฺชตีติ รชนียสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ น ราคํ อุปฺปาเทติฯ ทุสฺสนีเย น ทุสฺสตีติ โทสุปฺปาเท วตฺถุสฺมิํ น โทสํ อุปฺปาเทติฯ โมหนีเย น มุยฺหตีติ โมหนียสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ น โมหํ อุปฺปาเทติฯ โกปนีเย น กุปฺปตีติ โกธนียสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ น จลติฯ มทนีเย น มชฺชตีติ มทนียสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ น สํสีทติฯ กิเลสนีเย น กิลิสฺสตีติ อุปตปนียสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ น อุปตปฺปติฯ ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโตติ รูปารมฺมเณ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺโตฯ สุเต สุตมตฺโตติ สทฺทายตเน โสตวิญฺญาเณน สุเต สุตมตฺโตฯ มุเต มุตมตฺโตติ ฆานชิวฺหากายวิญฺญาเณน ปาปุณิตฺวา คหิเต คหิตมตฺโตฯ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺโตติ มโนวิญฺญาเณน ญาเต ญาตมตฺโตฯ ทิฏฺเฐ น ลิมฺปตีติ จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ รูปารมฺมเณ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปน น ลิมฺปติฯ ทิฏฺเฐ อนูปโยติ รูปารมฺมเณ นิตฺตณฺโห โหติฯ อนปาโยติ อปทุฏฺฐจิตฺโตฯ

สํวิชฺชตีติ ลพฺภติฯ ปสฺสตีติ โอโลเกติฯ ฉนฺทราโคติ สิเนโหฯ รูปารามนฺติ รูปํ อารามํ อสฺสาติ รูปารามํฯ รูเป รตนฺติ รูปรตํฯ รูเป สนฺตุฏฺฐีติ รูปสมฺมุทิตํฯ

ทนฺตํ นยนฺติ สมิตินฺติ อุยฺยานกีฬามณฺฑลาทีสุ มหาชนมชฺฌํ คจฺฉนฺตา ทนฺตเมว โคณชาติํ วา อสฺสชาติํ วา ยาเน โยเชตฺวา นยนฺติฯ ราชาติ ตถารูปาเนว ฐานานิ คจฺฉนฺโต ราชาปิ ทนฺตเมว อภิรุหติฯ มนุสฺเสสูติ มนุสฺเสสุปิ จตูหิ อริยมคฺเคหิ ทนฺโต นิพฺพิเสวโนว เสฏฺโฐฯ โยติวากฺยนฺติ โย เอวรูปํ อติกฺกมวจนํ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมานมฺปิ ติติกฺขติ น ปฏิปฺผนฺทติ น วิหญฺญติ, เอวรูโป ทนฺโต เสฏฺโฐติ อตฺโถฯ

อสฺสตราติ วฬวาย คทฺรเภน ชาตาฯ อาชานียาติ ยํ อสฺสทมฺมสารถิ การณํ กาเรติ, ตสฺส ขิปฺปํ ชานนสมตฺถาฯ สินฺธวาติ สินฺธวรฏฺเฐ ชาตา อสฺสาฯ มหานาคาติ กุญฺชรสงฺขาตา มหาหตฺถิโนฯ

อตฺตทนฺโตติ เอเต อสฺสตรา วา อาชานียา วา สินฺธวา วา กุญฺชรา วา วรา ทนฺตา, น อทนฺตาฯ โย ปน จตุมคฺคสงฺขาเตน อตฺตทนฺเตน ทนฺตตาย อตฺตทนฺโต นิพฺพิเสวโน, อยํ ตโตปิ วรํ, สพฺเพหิปิ เอเตหิ อุตฺตริตโรติ อตฺโถฯ

น หิ เอเตหิ ยาเนหีติ ยานิ เอตานิ หตฺถิยานาทิยานานิ, น หิ เอเตหิ ยาเนหิ โกจิ ปุคฺคโล สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพตฺตา ‘‘อคต’’นฺติ สงฺขาตํ นิพฺพานทิสํ, ตํ ฐานํ คจฺเฉยฺยฯ ยถา ปุพฺพภาเค อินฺทฺริยทเมน ทนฺเตน อปรภาเค อริยมคฺคภาวนาย สุทนฺเตน ทนฺโต นิพฺพิเสวโน สปฺปญฺโญ ปุคฺคโล ตํ อคตปุพฺพํ ทิสํ คจฺฉติ, ทนฺตภูมิํ ปาปุณาติฯ ตสฺมา อตฺตทมนเมว วรนฺติ อตฺโถฯ

วิธาสุ น วิกมฺปนฺตีติ เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมีติอาทีสุ มานวิธาสุ น จลนฺติ นปฺปเวธนฺติฯ วิปฺปมุตฺตา ปุนพฺภวาติ ปุนพฺภวปฏิสนฺธิยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปตฺติโต สุฏฺฐุ มุตฺตา มุญฺจิตฺวา ฐิตาฯ ทนฺตภูมิมนุปฺปตฺตาติ เอกนฺตทมนํ อรหตฺตผลภูมิํ ปาปุณิตฺวา ฐิตาฯ เต โลเก วิชิตาวิโนติ เต อรหนฺโต สตฺตโลเก วิชิตวิชยา วิชิตวนฺโต นาม โหนฺติฯ

ยสฺมา จ ภาวิตินฺทฺริโย นิพฺภโย นิพฺพิกาโร ทนฺโต โหติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺสินฺทฺริยานี’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ยสฺส จกฺขาทีนิ ฉฬินฺทฺริยานิ โคจรภาวนาย อนิจฺจาทิติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา วาสนาภาวนาย สติสมฺปชญฺญคนฺธํ คาหาเปตฺวา ภาวิตานิ, ตานิ จ โข อชฺฌตฺตโคจรภาวนาย, เอวํ ปน พหิทฺธา จ สพฺพโลเกติ ยตฺถ ยตฺถ อินฺทฺริยานํ เวกลฺลตา เวกลฺลโต วา สมฺภโว, ตตฺถ นาภิชฺฌาทิวเสน ภาวิตานีติ เอวํ นิพฺพิชฺฌ ญตฺวา ปฏิวิชฺฌิตฺวา อิมํ ปรญฺจ โลกํ สกสนฺตติขนฺธโลกํ ปรสนฺตติขนฺธโลกญฺจ ทนฺตมรณํ มริตุกาโม กาลํ กงฺขติ, ชีวิตกฺขยกาลํ อาคเมติ ปติมาเนติ, น ภายติ มรณสฺสฯ ยถาห –

‘‘มรเณ เม ภยํ นตฺถิ, นิกนฺติ นตฺถี ชีวิเต’’ฯ (เถรคา. 20);

‘‘นาภิกงฺขามิ มรณํ, นาภิกงฺขามิ ชีวิตํ;

กาลญฺจ ปติมาเนมิ, นิพฺพิสํ ภตโก ยถา’’ติฯ (เถรคา. 606, 654, 1002; มิ. ป. 2.2.4 โถกํ วิสทิสํ);

ภาวิโต ส ทนฺโตติ เอวํ ภาวิตินฺทฺริโย โส ทนฺโตฯ

[91] นิสฺสยตาติ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสยาฯ ญตฺวา ธมฺมนฺติ อนิจฺจาทีหิ อากาเรหิ ธมฺมํ ชานิตฺวาฯ อนิสฺสิโตติ เอวํ เตหิ นิสฺสเยหิ อนิสฺสิโตฯ เตน อญฺญตฺร ธมฺมญาณา นตฺถิ นิสฺสยานํ อภาโวติ ทีเปติฯ ภวาย วิภวาย วาติ สสฺสตาย อุจฺเฉทาย วาฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนฯ

[92] ตํ พฺรูมิ อุปสนฺโตติ ตํ เอวรูปํ เอเกกคาถาย วุตฺตํ อุปสนฺโตติ กเถมิฯ อตรี โส วิสตฺติกนฺติ โส อิมํ วิสตาทิภาเวน วิสตฺติกาสงฺขาตํ มหาตณฺหํ อตริฯ

อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโค อภิชฺฌากายคนฺโถติ สยํ คหิตทิฏฺฐิยา รญฺชนสงฺขาโต ราโค อภิชฺฌากายคนฺโถฯ ปรวาเทสุ อาฆาโต อปฺปจฺจโยติ ปเรสํ วาทปฏิวาเทสุ โกโป จ อตุฏฺฐากาโร จ พฺยาปาโท กายคนฺโถฯ อตฺตโน สีลํ วา วตํ วาติ สยํ คหิตเมถุนวิรติสงฺขาตํ สีลํ วา โควตาทิวตํ วาฯ สีลพฺพตํ วาติ ตทุภยํ วาฯ ปรามาโสติ อิมินา สุทฺธีติอาทิวเสน ปรโต อามสติฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถติ สยํ คหิตทิฏฺฐิํ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติ (อุทา. 54; ม. นิ. 3.27, 301) อโยนิโส อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถฯ คนฺถา ตสฺส น วิชฺชนฺตีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส ทฺเว ทิฏฺฐิคนฺถา โสตาปตฺติมคฺเคน น สนฺติฯ พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคนฯ อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคนฯ

[93] อิทานิ ตเมว อุปสนฺตํ ปสํสนฺโต อาห ‘‘น ตสฺส ปุตฺตา’’ติ เอวมาทิฯ ตตฺถ ปุตฺตา อตฺรชาทโย จตฺตาโรฯ เอตฺถ จ ปุตฺตปริคฺคหาทโย ปุตฺตาทินาเมน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เต หิสฺส น วิชฺชนฺติ, เตสํ วา อภาเวน ปุตฺตาทโย น วิชฺชนฺตีติฯ อตฺตาติ ‘‘อตฺตา อตฺถี’’ติ คหิตา สสฺสตทิฏฺฐิํ นตฺถิฯ นิรตฺตาติ ‘‘อุจฺฉิชฺชตี’’ติ คหิตา อุจฺเฉททิฏฺฐิฯ

นตฺถีติ คเหตพฺพํ นตฺถิฯ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ โมเจตพฺพํ นตฺถิฯ ยสฺส นตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน คหิตํ น วิชฺชติฯ ตสฺส นตฺถิ มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส มุญฺจิตพฺพํ น วิชฺชติฯ คาหมุญฺจนสมติกฺกนฺโตติ คหณญฺจ โมจนญฺจ วีติวตฺโตฯ วุทฺธิปริหานิวีติวตฺโตติ วุฑฺฒิญฺจ หานิญฺจ อติกฺกนฺโตฯ

[94] เยน นํ วชฺชุํ ปุถุชฺชนา, อโถ สมณพฺราหฺมณาติ เยน ตํ ราคาทินา วชฺเชน ปุถุชฺชนา สพฺเพปิ เทวมนุสฺสา อิโตว พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณา จ รตฺโตติ วา ทุฏฺโฐติ วา วเทยฺยุํฯ ตํ ตสฺส อปุรกฺขตนฺติ ตํ ราคาทิวชฺชํ ตสฺส อรหโต อปุรกฺขตํฯ ตสฺมา วาเทสุ เนชตีติ ตํการณา นินฺทาวจเนสุ น กมฺปติฯ

เนชตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ น อิญฺชตีติ จลนํ น กโรติฯ น จลตีติ น ตตฺถ นมติฯ น เวธตีติ กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย น ผนฺทติฯ นปฺปเวธตีติ น กมฺปติฯ น สมฺปเวธตีติ น ปริวตฺตติฯ

[95] น อุสฺเสสุ วทเตติ วิสิฏฺเฐสุ อตฺตานํ อนฺโตกตฺวา ‘‘อหํ วิสิฏฺโฐ’’ติ อติมานวเสน น วทติฯ เอส นโย อิตเรสุ ทฺวีสุฯ กปฺปํ เนติ อกปฺปิโยติ โส เอวรูโป ทุวิธมฺปิ กปฺปํ น เอติฯ กสฺมา? ยสฺมา อกปฺปิโย, ปหีนกปฺโปติ วุตฺตํ โหติฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนวฯ

[96] สกนฺติ มยฺหนฺติ ปริคฺคหิตํฯ อสตา จ น โสจตีติ อวิชฺชมานาทินา อสตา จ น โสจติฯ ธมฺเมสุ จ น คจฺฉตีติ สพฺพธมฺเมสุ ฉนฺทาทิวเสน น คจฺฉติฯ ส เว สนฺโตติ วุจฺจตีติ โส เอวรูโป นรุตฺตโม ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจติฯ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตาโนวฯ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ เทสนาปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสเทวตานํ อรหตฺตปฺปตฺติ อโหสิ, โสตาปนฺนาทีนํ คณนา นตฺถีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ปุราเภทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[97] เอกาทสเม กลหวิวาทสุตฺตนิทฺเทเส กุโตปหูตา กลหา วิวาทาติ กลโห จ ตสฺส ปุพฺพภาโค วิวาโท จาติ อิเม กุโต ชาตาฯ ปริเทวโสกา สหมจฺฉรา จาติ ปริเทวโสกา จ สหมจฺฉรา จ กุโต ปหูตาฯ มานาติมานา สหเปสุณา จาติ มานา จ อติมานา จ เปสุณา จ กุโต ปหูตาฯ เตติ เต สพฺเพปิ อฏฺฐ กิเลสธมฺมาฯ ตทิงฺฆ พฺยูหีติ ตํ มยา ปุจฺฉิตมตฺถํ พฺรูหิ, ยาจามิ ตํ อหนฺติฯ ยาจนตฺโถ หิ อิงฺฆาติ นิปาโตฯ

เอเกน อากาเรนาติ เอเกน การเณนฯ อปเรน อากาเรนาติ อปเรน การเณนฯ อาคาริกา ทณฺฑปสุตาติ คหปติโน วิเหสมานาฯ ปพฺพชิตา อาปตฺติํ อาปชฺชนฺตาติ อนคาริกา สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อญฺญตรํ อาปชฺชมานาฯ

กุโตปหูตาติ กุโตภูตาฯ กุโตชาตาติ กุโต ปฏิลทฺธภาวาฯ กุโตสญฺชาตาติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ กุโตนิพฺพตฺตาติ กุโต นิพฺพตฺตลกฺขณํ ปตฺตาฯ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘กุโตอภินิพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ กุโตปาตุภูตาติ กุโตปากฏีภูตาฯ กิํ นิทานาติอาทีสุ อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํฯ เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยฯ เอตสฺมา ผลํ ชายตีติ ชาติฯ เอตสฺมา ผลํ ปภวตีติ ปภโวฯ มูลํ ปุจฺฉตีติ กลหสฺส การณํ ปุจฺฉติฯ การณญฺหิ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลํฯ อตฺตโน ผลนิปฺผาทนตฺถํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุฯ ‘‘หนฺท นํ คณฺหถา’’ติ ทสฺเสนฺตํ วิย อตฺตโน ผลํ นิเทตีติ นิทานํฯ เอตสฺมา ผลํ สมฺภวตีติ สมฺภโวฯ ปภวติ ผลํ เอตสฺมาติ ปภโวฯ สมุฏฺฐาติ เอตฺถ ผลํ, เอเตน วา สมุฏฺฐาตีติ สมุฏฺฐานํฯ อตฺตโน ผลํ อาหรตีติ อาหาโรฯ อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺเฐน อตฺตโน ผลํ อารเมตีติ อารมฺมณํฯ เอตํ ปฏิจฺจ อปฏิกฺขิปิตฺวา ผลํ เอติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโยฯ เอตสฺมา ผลํ สมุเทตีติ สมุทโยติ เอวเมเตสํ ปทานํ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ตํ สนฺธาย ‘‘กลหสฺส จ วิวาทสฺส จ มูลํ ปุจฺฉตี’’ติอาทินา นเยน เทสนา วุตฺตาฯ

[98] ปิยปฺปหูตาติ ปิยวตฺถุโต ชาตาฯ