วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เตภูมเก วตฺถุกาเม ญาตตีรณปริญฺญาหิ สมาปนวเสน ชานิตฺวาฯ กิเลสกาเม ปหายาติ ฉนฺทาทโย กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ชหิตฺวาฯ พฺยนฺติํ กริตฺวาติ วิคตนฺตํ วิคตโกฏิํ กริตฺวาฯ

กาโมฆํ ติณฺณสฺสาติ อนาคามิมคฺเคน อวสานสงฺขาตํ กาโมฆํ ตริตฺวา ฐิตสฺสฯ ภโวฆนฺติ อรหตฺตมคฺเคนฯ ทิฏฺโฐฆนฺติ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ อวิชฺโชฆนฺติ อรหตฺตมคฺเคนฯ สพฺพํ สํสารปถนฺติ สพฺพขนฺธธาตุอายตนปฏิปาฏิสงฺขาตํ ปถํ อรหตฺตมคฺเคเนว ตริตฺวา ฐิตสฺสฯ โสตาปตฺติมคฺเคน อุตฺติณฺณสฺสฯ สกทาคามิมคฺเคน นิตฺติณฺณสฺสฯ อนาคามิมคฺเคน กามธาตุํ อติกฺกนฺตสฺสฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพภวํ สมติกฺกนฺตสฺสฯ ผลสมาปตฺติวเสน วีติวตฺตสฺสฯ ปารํคตสฺสาติอาทีนิ นิพฺพานวเสน วุตฺตานิฯ ยถา อิณายิกา อาณณฺยนฺติ ปวฑฺฒกอิณํ อาทาย วิจรนฺตา อาณณฺยํฯ ปตฺเถนฺตีติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทนฺติฯ อาพาธิกา อาโรคฺยนฺติ ปิตฺตาทิโรคาตุโร เภสชฺชกิริยาย ตํโรควูปสมนตฺถํ อาโรคฺยํฯ ยถา พนฺธนพทฺธาติ นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พทฺธปุริสาฯ ยถา ทาสา ภุชิสฺสนฺติ ยสฺมา ภุชิสฺสา ปุริสา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺติ, น นํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ, ตสฺมา ทาสา ภุชิสฺสภาวํ ปตฺเถนฺติฯ ยถา กนฺตารทฺธานปกฺขนฺทาติ ยสฺมา พลวนฺโต ปุริสา หตฺถภารํ คเหตฺวา สชฺชาวุธา สปริวารา กนฺตารํ ปฏิปชฺชนฺติ, เต โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลายนฺติฯ เต โสตฺถินา กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา โหนฺติฯ ตสฺมา กนฺตารปกฺขนฺทา เขมนฺตภูมิํ ปตฺเถนฺติฯ เทสนาปริโยสาเน ติสฺโส โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ

สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[59] อฏฺฐเม ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส ปฐมคาถาย ตาว สงฺเขโป – อิเม ทิฏฺฐิคติกา อตฺตโน ทิฏฺฐิํ สนฺธาย ‘‘อิเธว สุทฺธี’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญสุ ปน ธมฺเมสุ วิสุทฺธิํ นาหุ, เอวํ ยํ อตฺตโน สตฺถาราทิํ นิสฺสิตา, ตตฺเถว ‘‘เอส วาโท สุโภ’’ติ เอวํ สุภวาทา หุตฺวา ปุถู สมณพฺราหฺมณา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทีสุ ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺฐาฯ

สพฺเพ ปรวาเท ขิปนฺตีติ สพฺพา ปรลทฺธิโย ฉฑฺเฑนฺติฯ อุกฺขิปนฺตีติ ทูรโต ขิปนฺติฯ ปริกฺขิปนฺตีติ สมนฺตโต ขิปนฺติฯ สุภวาทาติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ โสภนวาทาติ ‘‘เอตํ สุนฺทร’’นฺติ กเถนฺตาฯ ปณฺฑิตวาทาติ ‘‘ปณฺฑิตา มย’’นฺติ เอวํ กเถนฺตาฯ ถิรวาทาติ ‘‘นิทฺโทสวาทํ วทามา’’ติ กเถนฺตาฯ ญายวาทาติ ‘‘ยุตฺตวาทํ วทามา’’ติ กเถนฺตาฯ เหตุวาทาติ ‘‘การณสหิตํ วทามา’’ติ กเถนฺตาฯ ลกฺขณวาทาติ ‘‘สลฺลกฺเขตพฺพํ วทามา’’ติ วทนฺตาฯ การณวาทาติ ‘‘อุทาหรณยุตฺตวาทํ วทามา’’ติ กเถนฺตาฯ ฐานวาทาติ ‘‘ปกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยวาทํ วทามา’’ติ วทนฺตาฯ

นิวิฏฺฐาติ อนฺโตปวิฏฺฐาฯ ปติฏฺฐิตาติ ตตฺเถว ฐิตาฯ

[60] เอวํ นิวิฏฺฐา จ ‘‘เต วาทกามา’’ติ ทุติยคาถาฯ ตตฺถ พาลํ ทหนฺตี มิถุ อญฺญมญฺญนฺติ ‘‘อยํ พาโล, อยํ พาโล’’ติ เอวํ ทฺเวปิ ชนา อญฺญมญฺญํ พาลํ ทหนฺติ, พาลโต ปสฺสนฺติฯ วทนฺติ เต อญฺญสิตา กโถชฺชนฺติ เต อญฺญมญฺญสตฺถาราทินิสฺสิตา กลหํ วทนฺติฯ ปสํสกามา กุสลาวทานาติ ปสํสตฺถิกา อุโภปิ ‘‘มยํ กุสลาวทานา ปณฺฑิตวาทา’’ติ เอวํ สญฺญิโน หุตฺวาฯ

วาทตฺถิกาติ วาเทน อตฺถิกาฯ วาทาธิปฺปายาติ วาทชฺฌาสยาฯ วาทปุเรกฺขาราติ วาทเมว ปุรโต กตฺวา จรมานา ฯ วาทปริเยสนํ จรนฺตาติ วาทเมว คเวสนํ จรมานาฯ วิคยฺหาติ ปวิสิตฺวาฯ โอคยฺหาติ โอตริตฺวาฯ อชฺโฌคาเหตฺวาติ นิมุชฺชิตฺวาฯ ปวิสิตฺวาติ อนฺโตกตฺวาฯ

อโนชวนฺตีติ นิหีนโอชวตี, เตชวิรหิตาติ อตฺโถฯ สา กถาติ เอสา วาจาฯ กโถชฺชํ วทนฺตีติ นิตฺเตชํ ภณนฺติฯ เอวํ วทาเนสุ จ เตสุ เอโก นิยมโต เอวฯ

[61] ยุตฺโต กถายนฺติ คาถาฯ ตตฺถ ยุตฺโต กถายนฺติ วาทกถาย อุสฺสุกฺโกฯ ปสํสมิจฺฉํ วินิฆาติ โหตีติ อตฺตโน ปสํสํ อิจฺฉนฺโต ‘‘กถํ นุ โข นิคฺคเหสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปุพฺเพว วาทา กถํกถี วินิฆาตี โหติฯ

อปาหตสฺมินฺติ ปญฺหวีมํสเกหิ ‘‘อตฺถาปคตํ เต ภณิตํ, พฺยญฺชนาปคตํ เต ภณิต’’นฺติอาทินา นเยน อปหริเต วาเทฯ นินฺทาย โส กุปฺปตีติ เอวํ อปาหตสฺมิญฺจ วาเท อุปฺปนฺนาย นินฺทาย โส กุปฺปติฯ รนฺธเมสีติ ยสฺส รนฺธเมว คเวสนฺโตฯ

โถมนนฺติ วณฺณภณนํฯ กิตฺตินฺติ ปากฏกรณํฯ วณฺณหาริยนฺติ คุณวฑฺฒนํฯ ปุพฺเพว สลฺลาปาติ สลฺลาปโต ปุเรตรเมวฯ ‘‘กถมิทํ กถมิท’’นฺติ กถํกถา อสฺส อตฺถีติ กถํกถีฯ ชโย นุ โข เมติ มม ชโยฯ กถํ นิคฺคหนฺติ เกน ปกาเรน นิคฺคณฺหนํฯ ปฏิกมฺมํ กริสฺสามีติ มม ลทฺธิํ ปริสุทฺธิํ กริสฺสามิฯ วิเสสนฺติ อติเรกํฯ ปฏิวิเสสนฺติ ปุนปฺปุนํ วิเสสํฯ อาเวฐิยํ กริสฺสามีติ ปริเวฐนํ กริสฺสามิฯ นิพฺเพฐิยนฺติ มม นิพฺเพฐนํ โมจนํ นิกฺขมนํฯ เฉทนฺติ วาทฉินฺทนํฯ มณฺฑลนฺติ วาทสงฺฆาตํฯ ปาริสชฺชาติ ปริจาริกาฯ ปาสาริกาติ การณิตาฯ อปหรนฺตีติ ปฏิพาหนฺติฯ

อตฺถาปคตนฺติ อตฺถโต อปคตํ , อตฺโถ นตฺถีติฯ อตฺถโต อปหรนฺตีติ อตฺถมฺหา ปฏิพาหนฺติฯ อตฺโถ เต ทุนฺนิโตติ ตว อตฺโถ น สมฺมา อุปนีโตฯ พฺยญฺชนํ เต ทุโรปิตนฺติ ตว พฺยญฺชนํ ทุปฺปติฏฺฐาปิตํฯ นิคฺคโห เต อกโตติ ตยา นิคฺคโห น กโตฯ ปฏิกมฺมํ เต ทุกฺกฏนฺติ ตยา อตฺตโน ลทฺธิปติฏฺฐาปนํ ทุฏฺฐุ กตํฯ วิสมกถํ ทุกฺกถิตนฺติ น สมฺมา กถิตํฯ ทุพฺภณิตนฺติ ภณนฺเตนปิ ทุฏฺฐุ ภณิตํฯ ทุลฺลปิตนฺติ น สมฺมา วิสฺสชฺชิตํฯ ทุรุตฺตนฺติ อญฺญถา ภณิตํฯ ทุพฺภาสิตนฺติ วิรูปํ ภาสิตํฯ

นินฺทายาติ ครหเณนฯ ครหายาติ โทสกถเนนฯ อกิตฺติยาติ อคุณกถเนนฯ อวณฺณหาริกายาติ อคุณวฑฺฒเนนฯ

กุปฺปตีติ ปกติภาวํ ชเหตฺวา จลติฯ พฺยาปชฺชตีติ โทสวเสน ปูติภาวํ อาปชฺชติฯ ปติฏฺฐียตีติ โกธวเสน คณภาวํ คจฺฉติฯ โกปญฺจาติ กุปิตภาวํฯ โทสญฺจาติ ทูสนํฯ อปจฺจยญฺจาติ อตุฏฺฐาการญฺจฯ ปาตุกโรตีติ ปากฏํ กโรติฯ รนฺธเมสีติ อนฺตรคเวสีฯ วิรนฺธเมสีติ ฉิทฺทคเวสีฯ อปรทฺธเมสีติ คุณํ อปเนตฺวา โทสเมว คเวสีฯ ขลิตเมสีติ ปกฺขลนคเวสีฯ คฬิตเมสีติ ปตนคเวสีฯ ‘‘ฆฏฺฏิตเมสี’’ติปิ ปาโฐ, ตสฺส ปีฬนคเวสีติ อตฺโถฯ วิวรเมสีติ โทสคเวสีฯ

[62] น เกวลญฺจ โส กุปฺปติ, อปิจ โข ปน ‘‘ยมสฺส วาท’’นฺติ คาถาฯ ตตฺถ ปริหีนมาหุ, อปาหตนฺติ อตฺถพฺยญฺชนาทิโต อปาหตํ ปริหีนํ วทนฺติฯ ปริเทวตีติ ตโตนิมิตฺตํ โส ‘‘อญฺญํ มยา อาวชฺชิต’’นฺติอาทีหิ วิปฺปลปติฯ โสจตีติ ‘‘ตสฺส ชโย’’ติอาทีนิ อารพฺภ โสจติฯ ‘‘อุปจฺจคา ม’’นฺติ อนุตฺถุนาตีติ ‘‘โส มํ วาเทน วาทํ อติกฺกนฺโต’’ติอาทินา นเยน สุฏฺฐุตรํ วิปฺปลปติฯ

ปริหาปิตนฺติ น วฑฺฒิตํฯ อญฺญํ มยา อาวชฺชิตนฺติ อญฺญํ การณํ มยา อวนมิตํฯ จินฺติตนฺติ วีมํสิตํฯ มหาปกฺโขติ มหนฺโต ญาติปกฺโข เอตสฺสาติ มหาปกฺโขฯ มหาปริโสติ มหาปริจาริกปริโสฯ มหาปริวาโรติ มหาทาสทาสิปริวาโรฯ ปริสา จายํ วคฺคาติ อยญฺจ ปริสา วคฺคา, น เอกาฯ ปุน ภญฺชิสฺสามีติ ปุน ภินฺทิสฺสามิฯ

[63] เอเต วิวาทา สมเณสูติ เอตฺถ ปน สมณา วุจฺจนฺติ พาหิรปริพฺพาชกาฯ เอเตสุ อุคฺฆาตินิฆาติ โหตีติ เอเตสุ วาเทสุ ชยปราชยาทิวเสน จิตฺตอุคฺฆาตนิฆาตํ วา ปาปุณนฺโต อุคฺฆาติ จ นิฆาติ จ โหติฯ วิรเม กโถชฺชนฺติ ปชเหยฺย กลหํฯ น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภาติ น หิ เอตฺถ ปสํสลาภโต อญฺโญ อตฺโถ อตฺถิฯ อุตฺตาโน วาติ น คมฺภีโรติ อตฺโถ ‘‘ปญฺจิเม กามคุณา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 6.63) วิยฯ

คมฺภีโร วาติ ทุปฺปเวโส อปฺปติฏฺโฐ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิยฯ คูฬฺโห วาติ ปฏิจฺฉนฺโน หุตฺวา ฐิโต ‘‘อภิรม นนฺท อหํ เต ปาฏิโภโค’’ติอาทีสุ (อุทา. 22) วิยฯ ปฏิจฺฉนฺโน วาติ อปากโฏ ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 294; เนตฺติ. 113) วิยฯ เนยฺโย วาติ นีหริตฺวา กเถตพฺโพ ‘‘อสทฺโธ อกตญฺญู จา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. 97) วิยฯ นีโต วาติ ปาฬิยา ฐิตนิยาเมน กเถตพฺโพ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, อริยวํสา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 4.28) วิยฯ อนวชฺโช วาติ นิทฺโทสตฺโถ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา 1) วิยฯ นิกฺกิเลโส วาติ กิเลสวิรหิโต วิปสฺสนา วิยฯ

โวทาโน วาติ ปริสุทฺโธ โลกุตฺตรํ วิยฯ ปรมตฺโถ วาติ อุตฺตมตฺโถ อุตฺตมตฺถภูโต อตฺโถ ขนฺธธาตุอายตนนิพฺพานานิ วิยฯ

[64] ฉฏฺฐคาถายตฺโถ – ยสฺมา จ น หญฺญทตฺถตฺถิ ปสํสลาภา, ตสฺมา ปรมํ ลาภํ ลภนฺโตปิ ‘‘สุนฺทโร อย’’นฺติ ตตฺถ ทิฏฺฐิยา ปสํสิโต วา ปน โหตีติ ตํ วาทํ ปริสาย มชฺเฌ ทีเปตฺวา ตโต โส เตน ชยตฺเถน ตุฏฺฐิํ วา ทนฺตวิทํสกํ วา อาปชฺชนฺโต หสฺสติ, มาเนน จ อุนฺนมติฯ กิํ การณํ? ยสฺมา ตํ ชยตฺถํ ปปฺปุยฺย ยถามโน ชาโตฯ

ถมฺภยิตฺวาติ ปูเรตฺวาฯ พฺรูหยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวาฯ อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถฯ

[65] เอวํ อุนฺนมโต จ ‘‘ยา อุนฺนตี’’ติ คาถาฯ ตตฺถ มานาติมานํ วทเต ปเนโสติ เอโส ปน ตํ อุนฺนติํ ‘‘วิฆาตภูมี’’ติ อพุชฺฌมาโน มานญฺจ อติมานญฺจ วทติฯ เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถฯ

[66] เอวํ วาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส วาทํ อสมฺปฏิจฺฉนฺโต ‘‘สูโร’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ราชขาทายาติ ราชขาทนีเยน, ภตฺตเวตเนนาติ วุตฺตํ โหติฯ อภิคชฺชเมติ ปฏิสูรมิจฺฉนฺติ ยถา โส ปฏิสูรํ อิจฺฉนฺโต อภิคชฺชนฺโต เอติ, เอวํ ทิฏฺฐิคติโก ทิฏฺฐิคติกนฺติ ทสฺเสติฯ เยเนว โส เตน ปเลหีติ เยน โส ตุยฺหํ ปฏิสูโร, เตน คจฺฉฯ ปุพฺเพว นตฺถิ ยทิทํ ยุธายาติ ยํ ปน กิเลสชาตํ ยุทฺธาย สิยา, ตํ อิธ ปุพฺเพว นตฺถิ, โพธิมูเลเยวสฺส ปหีนนฺติ ทสฺเสติฯ

สูโรติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ สุฏฺฐุ อุโร สูโร, วิสฺสฏฺฐอุโร นินฺนอุโรติ อตฺโถฯ วีโรติ ปรกฺกมวนฺโตฯ วิกฺกนฺโตติ สงฺคามํ ปวิสนฺโตฯ อภีรูติอาทโย วุตฺตนยา เอวฯ ปุฏฺโฐติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ โปสิโตติ ถูลกโตฯ อาปาทิโตติ อุปฑฺฒพลิโต ปฏิปาทิโตฯ วฑฺฒิโตติ ตโต ตโต ภาวิโตฯ

คชฺชนฺโตติ อพฺยตฺตสเรน คชฺชนฺโตฯ อุคฺคชฺชนฺโตติ อุกฺกุฏฺฐิํ กโรนฺโตฯ อภิคชฺชนฺโตติ สีหนาทํ กโรนฺโตฯ เอตีติ อาคจฺฉติฯ อุเปตีติ ตโต สมีปํ คจฺฉติฯ อุปคจฺฉตีติ ตโต สมีปํ คนฺตฺวา น นิวตฺตติฯ ปฏิสูรนฺติ นิพฺภยํฯ ปฏิปุริสนฺติ สตฺตุปุริสํฯ ปฏิสตฺตุนฺติ สตฺตุ หุตฺวา อภิมุเข ฐิตํฯ ปฏิมลฺลนฺติ ปฏิเสธํ หุตฺวา ยุชฺฌนฺตํฯ อิจฺฉนฺโตติ อากงฺขมาโนฯ

ปเลหีติ คจฺฉฯ วชาติ มา ติฏฺฐฯ คจฺฉาติ สมีปํ อุปสงฺกมฯ อภิกฺกมาติ ปรกฺกมํ กโรหิฯ

โพธิยา มูเลติ มหาโพธิรุกฺขสฺส สมีเปฯ เย ปฏิเสนิกรา กิเลสาติ เย กิเลสา ปฏิปกฺขกราฯ ปฏิโลมกราติ ปฏาณีกราฯ ปฏิกณฺฏกกราติ วินิวิชฺฌนกราฯ ปฏิปกฺขกราติ สตฺตุกราฯ

[67] อิโต ปรํ เสสคาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอวฯ ตตฺถ วิวาทยนฺตีติ วิวทนฺติฯ ปฏิเสนิกตฺตาติ ปฏิโลมการกาฯ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินา นเยน วิรุทฺธวจนํ วิวาโทฯ

สหิตํ เมติ มม วจนํ อตฺถสํหิตํฯ อสหิตํ เตติ ตว วจนํ อนตฺถสํหิตํฯ อธิจิณฺณํ เต วิปราวตฺตนฺติ ยํ ตํ อธิจิณฺณํ จิรกาลเสวนวเสน ปคุณํ, ตํ มม วาทํ อาคมฺม นิวตฺตํฯ อาโรปิโต เต วาโทติ ตุยฺหํ อุปริ มยา โทโส อาโรปิโตฯ จร วาทปฺปโมกฺขายาติ ภตฺตปุฏํ อาทาย ตํ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา วาทา ปโมกฺขตฺถาย อุตฺตรํ ปริเยสมาโน วิจรฯ นิพฺเพเฐหิ วาติ อถ วา มยา อาโรปิตโทสโต อตฺตานํ โมเจหิฯ สเจ ปโหสีติ สเจ สกฺโกสิฯ

อาเวฐิยาย อาเวฐิยนฺติ อาเวเฐตฺวา นิวตฺตเนน นิวตฺตนํฯ นิพฺเพฐิยาย นิพฺเพฐิยนฺติ โทสโต โมจเนน โมจนํฯ เฉเทน เฉทนฺติ เอวมาทิ เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ

[68] วิเสนิกตฺวาติ กิเลสเสนํ วินาเสตฺวาฯ กิํ ลเภถาติ ปฏิมลฺลํ กิํ ลภิสฺสสิฯ ปสูราติ ตํ ปริพฺพาชกํ อาลปติฯ เยสีธ นตฺถีติ เยสํ อิธ นตฺถิฯ อิมายปิ คาถาย นิทฺเทโส อุตฺตานตฺโถเยวฯ

[69] ปวิตกฺกนฺติ ‘‘ชโย นุ โข เม ภวิสฺสตี’’ติอาทีนิ วิตกฺเกนฺโตฯ โธเนน ยุคํ สมาคมาติ ธุตกิเลเสน พุทฺเธน สทฺธิํ ยุคคฺคาหํ สมาปนฺโนฯ น หิ ตฺวํ สกฺขสิ สมฺปยาตเวติ โกตฺถุอาทโย วิย สีหาทีหิ โธเนน สห ยุคํ คเหตฺวา เอกปทมฺปิ สมฺปยาตุํ ยุคคฺคาหเมว วา สมฺปาเทตุํ น สกฺขิสฺสสีติฯ

มโนติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ จิตฺตนฺติ จิตฺตตาย จิตฺตํฯ ‘‘อารมฺมณํ มินมานํ ชานาตี’’ติ มโนฯ มานสนฺติ มโน เอวฯ ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (มหาว. 33; สํ. นิ. 1.151) หิ เอตฺถ ปน สมฺปยุตฺตกธมฺโม มานโสติ วุตฺโตฯ

‘‘กถญฺหิ ภควา ตุยฺหํ, สาวโก สาสเน รโต;

อปฺปตฺตมานโส เสกฺโข, กาลํกยิรา ชเนสุตา’’ติฯ (สํ. นิ. 1.159) –

เอตฺถ อรหตฺตํ มานสนฺติ วุตฺตํฯ อิธ ปน มโนว มานสํ, พฺยญฺชนวเสน เหตํ ปทํ วฑฺฒิตํฯ

หทยนฺติ จิตฺตํฯ ‘‘จิตฺตํ วา เต ขิปิสฺสามิ, หทยํ วา เต ผาเลสฺสามี’’ติ (สุ. นิ. อาฬวกสุตฺต; สํ. นิ. 1.237) เอตฺถ อุโร หทยนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘หทยา หทยํ มญฺเญ อญฺญาย ตจฺฉตี’’ติ (ม. นิ. 1.63) เอตฺถ จิตฺตํฯ ‘‘วกฺกํ หทย’’นฺติ (ที. นิ. 2.377; ม. นิ. 1.110; ขุ. ปา. 3.ทฺวตฺติํสาการ) เอตฺถ หทยวตฺถุฯ อิธ ปน จิตฺตเมว อพฺภนฺตรฏฺเฐน ‘‘หทย’’นฺติ วุตฺตํฯ ตเมว ปริสุทฺธฏฺเฐน ปณฺฑรํ, ภวงฺคํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ ยถาห ‘‘ปภสฺสรมิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตญฺจ โข อาคนฺตุเกหิ อุปกฺกิเลเสหิ อุปกฺกิลิฏฺฐ’’นฺติ (อ. นิ. 1.49)ฯ ตโต นิกฺขนฺตตฺตา ปน อกุสลมฺปิ คงฺคาย นิกฺขนฺตา นที คงฺคา วิย โคธาวริโต นิกฺขนฺตา โคธาวริ วิย จ ‘‘ปณฺฑร’’นฺเตฺวว วุตฺตํฯ

มโน มนายตนนฺติ อิธ ปน มโนคหณํ มนสฺเสว อายตนภาวทีปนตฺถํฯ เตเนตํ ทีเปติ ‘‘นยิทํ เทวายตนํ วิย มนสฺส อายตนตฺตา มนายตนํ, อถ โข มโน เอว อายตนํ มนายตน’’นฺติฯ ตตฺถ นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน สญฺชาติเทสฏฺเฐน การณฏฺเฐน จ อายตนํ เวทิตพฺพํฯ

ตถา หิ โลเก ‘‘อิสฺสรายตนํ วาสุเทวายตน’’นฺติอาทีสุ นิวาสฏฺฐานํ อายตนนฺติ วุจฺจติ ฯ ‘‘สุวณฺณายตนํ รชตายตน’’นฺติอาทีสุ อากโรฯ สาสเน ปน ‘‘มโนรเม อายตเน, เสวนฺติ นํ วิหงฺคมา’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 5.38) สโมสรณฏฺฐานํฯ ‘‘ทกฺขิณาปโถ คุนฺนํ อายตน’’นฺติอาทีสุ สญฺชาติเทโสฯ ‘‘ตตฺร ตตฺเรว สกฺขิภพฺพตํ ปาปุณาติ สติ สติอายตเน’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.102; ม. นิ. 3.158) การณํฯ อิธ ปน สญฺชาติเทสฏฺเฐน สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐน การณฏฺเฐนาติ ติธาปิ วฏฺฏติฯ

ผสฺสาทโย หิ ธมฺมา เอตฺถ สญฺชายนฺตีติ สญฺชาติเทสฏฺเฐนปิ เอตํ อายตนํฯ พหิทฺธา รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา อารมฺมณภาเวเนตฺถ โอสรนฺตีติ สโมสรณฏฺฐานฏฺเฐนปิ อายตนํ ฯ ผสฺสาทีนํ ปน สหชาตาทิปจฺจยฏฺเฐน การณตฺตา การณฏฺเฐนาปิ อายตนนฺติ เวทิตพฺพํฯ มนินฺทฺริยํ วุตฺตตฺถเมวฯ

วิชานาตีติ วิญฺญาณํฯ วิญฺญาณเมว ขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธฯ ตสฺส ราสิอาทิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘มหาอุทกกฺขนฺโธตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ (อ. นิ. 4.51) เอตฺถ หิ ราสฏฺเฐน ขนฺโธ วุตฺโตฯ ‘‘สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.355) คุณฏฺเฐนฯ ‘‘อทฺทส โข ภควา มหนฺตํ ทารุกฺขนฺธ’’นฺติ (สํ. นิ. 4.241) เอตฺถ ปณฺณตฺติมตฺตฏฺเฐนฯ อิธ ปน รูฬฺหิโต ขนฺโธ วุตฺโตฯ ราสฏฺเฐน หิ วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทโส เอกํ วิญฺญาณํฯ ตสฺมา ยถา รุกฺขสฺส เอกเทสํ ฉินฺทนฺโต รุกฺขํ ฉินฺทตีติ วุจฺจติ, เอวเมว วิญฺญาณกฺขนฺธสฺส เอกเทสภูตํ เอกมฺปิ วิญฺญาณํ รูฬฺหิโต วิญฺญาณกฺขนฺโธติ วุตฺตํฯ

ตชฺชา มโนวิญฺญาณธาตูติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ธมฺมานํ อนุจฺฉวิกา มโนวิญฺญาณธาตุฯ อิมสฺมิญฺหิ ปเท เอกเมว จิตฺตํ มินนฏฺเฐน มโน, วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณํ, สภาวฏฺเฐน นิสฺสตฺตฏฺเฐน วา ธาตูติ ตีหิ นาเมหิ วุตฺตํฯ

สทฺธิํ ยุคํ สมาคมนฺติ เอกปฺปหาเรน สทฺธิํฯ สมฺมาคนฺตฺวาติ ปาปุณิตฺวาฯ ยุคคฺคาหํ คณฺหิตฺวาติ ยุคปฏิภาคํ คเหตฺวาฯ สากจฺเฉตุนฺติ สทฺธิํ กเถตุํฯ สลฺลปิตุนฺติ อลฺลาปสลฺลาปํ กาตุํฯ สากจฺฉํ สมาปชฺชิตุนฺติ สทฺธิํ กถนํ ปฏิปชฺชิตุํฯ น ปฏิพลภาเว การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ กิสฺสเหตุ, ปสูโร ปริพฺพาชโก หีโน’’ติอาทิมาหฯ

โส หิ ภควา อคฺโค จาติ อสทิสทานอคฺคตฺตา อสมานปญฺญตฺตา อคฺโค จฯ เสฏฺโฐ จาติ สพฺพคุเณหิ อปฺปฏิสมฏฺเฐน เสฏฺโฐ จฯ โมกฺโข จาติ สวาสเนหิ กิเลเสหิ มุตฺตตฺตา โมกฺโข จฯ อุตฺตโม จาติ อตฺตโน อุตฺตริตรวิรหิตตฺตา อุตฺตโม จฯ ปวโร จาติ สพฺพโลเกน อภิปตฺถนียตฺตา ปวโร จฯ มตฺเตน มาตงฺเคนาติ ปภินฺนมเทน หตฺถินาฯ

โกตฺถุโกติ ชิรณสิงฺคาโลฯ สีเหน มิครญฺญา สทฺธินฺติ เกสรสีเหน มิคราเชน สหฯ ตรุณโกติ ฉาปโกฯ เธนุปโกติ ขีรปโกฯ อุสเภนาติ มงฺคลสมฺมเตน อุสเภนฯ จลกกุนา สทฺธินฺติ จลมานกกุนา สทฺธิํฯ ธงฺโกติ กาโกฯ ครุเฬน เวนเตยฺเยน สทฺธินฺติ เอตฺถ ครุเฬนาติ ชาติวเสน นามํฯ เวนเตยฺเยนาติ โคตฺตวเสนฯ จณฺฑาโลติ ฉวจณฺฑาโลฯ รญฺญา จกฺกวตฺตินาติ จาตุทฺทีปิกจกฺกวตฺตินาฯ ปํสุปิสาจโกติ กจวรฉฑฺฑนฏฺฐาเน นิพฺพตฺตโก ยกฺโขฯ อินฺเทน เทวรญฺญา สทฺธินฺติ สกฺเกน เทวราเชน สหฯ โส หิ ภควา มหาปญฺโญติอาทีนิ ฉปฺปทานิ เหฏฺฐา วิตฺถาริตานิฯ ตตฺถ ปญฺญาปเภทกุสโลติ อตฺตโน อนนฺตวิกปฺเป ปญฺญาเภเท เฉโกฯ ปภินฺนญาโณติ อนนฺตปฺปเภทปตฺตญาโณฯ เอเตน ปญฺญาปเภทกุสลตฺเตปิ สติ ตาสํ ปญฺญานํ อนนฺตเภทตฺตํ ทสฺเสติฯ อธิคตปฏิสมฺภิโทติ ปฏิลทฺธอคฺคจตุปฏิสมฺภิทญาโณฯ จตุเวสารชฺชปฺปตฺโตติ จตฺตาริ วิสารทภาวสงฺขาตานิ ญาณานิ ปตฺโตฯ ยถาห –

‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’ติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามิฯ

‘‘ขีณาสวสฺส เต ปฏิชานโต ‘อิเม อาสวา อปริกฺขีณา’ติ…เป.… ‘เย โข ปน เต อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ…เป.… ยสฺส โข ปน เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโต, โส น นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยายาติ, ตตฺร วต มํ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เทโว วา มาโร วา พฺรหฺมา วา โกจิ วา โลกสฺมิํ สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ นิมิตฺตเมตํ, ภิกฺขเว, น สมนุปสฺสามิ, เอตมหํ, ภิกฺขเว, นิมิตฺตํ อสมนุปสฺสนฺโต เขมปฺปตฺโต อภยปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต วิหรามี’’ติ (อ. นิ. 4.8; ม. นิ. 1.150)ฯ

ทสพลพลธารีติ ทส พลานิ เอเตสนฺติ ทสพลา, ทสพลานํ พลานิ ทสพลพลานิ, ตานิ ทสพลพลานิ ธารยตีติ ทสพลพลธารี, ทสพลญาณพลธารีติ อตฺโถฯ เอเตหิ ตีหิ วจเนหิ อนนฺตปฺปเภทานํ เนยฺยานํ ปเภทมุขมตฺตํ ทสฺสิตํฯ โสเยว ปญฺญาปโยควเสน อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน ปุริสาสโภฯ อสนฺตาสฏฺเฐน ปุริสสีโหฯ มหนฺตฏฺเฐน ปุริสนาโคฯ ปชานนฏฺเฐน ปุริสาชญฺโญฯ โลกกิจฺจธุรวหนฏฺเฐน ปุริสโธรยฺโหฯ

อถ เตชาทิกํ อนนฺตญาณโต ลทฺธํ คุณวิเสสํ ทสฺเสตุกาโม เตสํ เตชาทีนํ อนนฺตญาณมูลภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนนฺตญาโณ’’ติ วตฺวา ‘‘อนนฺตเตโช’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนนฺตญาโณติ คณนวเสน จ ปภาววเสน จ อนฺตวิรหิตญาโณฯ อนนฺตเตโชติ เวเนยฺยสนฺตาเน โมหตมวิธมเนน อนนฺตญาณเตโชฯ อนนฺตยโสติ ปญฺญาคุเณเหว โลกตฺตยวิตฺถตานนฺตกิตฺติโฆโสฯ อฑฺโฒติ ปญฺญาธนสมิทฺธิยา สมิทฺโธฯ มหทฺธโนติ ปญฺญาธนวฑฺฒตฺเตปิ ปภาวมหตฺเตน มหนฺตํ ปวตฺตปญฺญาธนมสฺสาติ มหทฺธโนฯ ‘‘มหาธโน’’ติ วา ปาโฐฯ ธนวาติ ปสํสิตพฺพปญฺญาธนวตฺตา นิจฺจยุตฺตปญฺญาธนวตฺตา อติสยภาเวน ปญฺญาธนวตฺตา ธนวาฯ เอเตสุปิ หิ ตีสุ อตฺเถสุ อิทํ วจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติฯ

เอวํ ปญฺญาคุเณน ภควโต อตฺตสมฺปตฺติสิทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ปุน ปญฺญาคุเณเนว โลกหิตสมฺปตฺติสิทฺธิํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เนตา’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ เวเนยฺเย สํสารสงฺขาตภยฏฺฐานโต นิพฺพานสงฺขาตํ เขมฏฺฐานํ เนตา ฯ ตตฺถ นยนกาเล เอว สํวรวินยปหานวินยวเสน เวเนยฺเย วิเนตาฯ ธมฺมเทสนากาเล เอว สํสยจฺเฉทเนน อนุเนตาฯ สํสยํ ฉินฺทิตฺวา สญฺญาเปตพฺพํ อตฺถํ ปญฺญาเปตาฯ ตถา ปญฺญาปิตานํ นิจฺฉยกรเณน นิชฺฌาเปตาฯ ตถา นิชฺฌาปิตสฺส อตฺถสฺส ปฏิปตฺติปโยชนวเสน เปกฺเขตาฯ ตถาปฏิปนฺเน ปฏิปตฺติพเลน ปสาเทตาฯ โส หิ ภควาติ เอตฺถ หิ-กาโร อนนฺตรํ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส การโณปเทเส นิปาโตฯ

อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตาติ สกสนฺตาเน นอุปฺปนฺนปุพฺพสฺส ฉอสาธารณญาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส โพธิมูเล โลกหิตตฺถํ สกสนฺตาเน อุปฺปาเทตาฯ อสญฺชาตสฺส มคฺคสฺส สญฺชเนตาติ เวเนยฺยสนฺตาเน อสญฺชาตปุพฺพสฺส สาวกปารมีญาณเหตุภูตสฺส อริยมคฺคสฺส ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนโต ปภุติ ยาวชฺชกาลา เวเนยฺยสนฺตาเน สญฺชเนตาฯ สาวกเวเนยฺยานมฺปิ หิ สนฺตาเน ภควตา วุตฺตวจเนเนว อริยมคฺคสฺส สญฺชนนโต ภควา สญฺชเนตา นาม โหติฯ อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตาติ อฏฺฐธมฺมสมนฺนาคตานํ พุทฺธภาวาย กถาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ พุทฺธภาวาย พฺยากรณํ ทตฺวา อนกฺขาตปุพฺพสฺส ปารมิตามคฺคสฺส ‘‘พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากรณมตฺเตเนว โพธิมูเล อุปฺปชฺชิตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส อกฺขาตาฯ อยํ นโย ปจฺเจกโพธิสตฺตพฺยากรเณปิ ลพฺภติเยวฯ มคฺคญฺญูติ ปจฺจเวกฺขณาวเสน อตฺตโน อุปฺปาทิตสฺส อริยมคฺคสฺส ญาตาฯ มคฺควิทูติ เวเนยฺยสนฺตาเน ชเนตพฺพสฺส อริยมคฺคสฺส กุสโลฯ มคฺคโกวิโทติ โพธิสตฺตานํ อกฺขาตพฺพมคฺเค วิจกฺขโณฯ อถ วา อภิสมฺโพธิปฏิปตฺติ มคฺคญฺญู, ปจฺเจกโพธิปฏิปตฺติ มคฺควิทู, สาวกโพธิปฏิปตฺติ มคฺคโกวิโทฯ อถ วา –

‘‘เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ,

ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.409) –

วจนโต ยถาโยคํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ มคฺควเสน จ สุญฺญตานิมิตฺตอปฺปณิหิตมคฺควเสน จ อุคฺฆฏิตญฺญูวิปญฺจิตญฺญูเนยฺยปุคฺคลานํ มคฺควเสน จ ยถากฺกเมเนตฺถ โยชนํ กโรนฺติ ฯ มคฺคานุคา จ ปนสฺสาติ ภควโต คตมคฺคานุคามิโน หุตฺวาฯ เอตฺถ จ-สทฺโท เหตุอตฺเถ นิปาโต, เอเตน จ ภควตา มคฺคุปฺปาทนาทิคุณาธิคมาย เหตุ วุตฺโต โหติฯ ปน-สทฺโท กตตฺเถ นิปาโต, เตน ภควตา กตมคฺคกรณํ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺฉา สมนฺนาคตาติ ปฐมํ คตสฺส ภควโต ปจฺฉา สีลาทิคุเณน สมนฺนาคตาฯ อิติ เถโร ‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา’’ติอาทีหิ ยสฺมา สพฺเพปิ ภควโต สีลาทโย คุณา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย อาคตา, ตสฺมา อรหตฺตมคฺคเมว นิสฺสาย คุณํ กเถสิฯ

ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพํ ชานาติ, สพฺพญฺญุตาย ยํกิญฺจิ ปญฺญาย ชานิตพฺพํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ปญฺจเนยฺยปถภูตํ ปญฺญาย ชานาตีติ อตฺโถฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพํ ปสฺสติ, สพฺพทสฺสาวิตาย ตํเยว เนยฺยปถํ จกฺขุนา ทิฏฺฐํ วิย กโรนฺโต ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ยถาสภาวํ คณฺหนฺโต ชานนฺโต ชานาติเยว, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวฯ สฺวายํ นยน ปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ วิทิตตาทิอตฺเถน ญาณภูโตฯ อวิปรีตสภาวฏฺเฐน วา ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ วา ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโตฯ ญาณํ วิย ภูโตติ ญาณภูโตฯ อวิปรีตธมฺโม วิย ภูโตติ ธมฺมภูโตฯ พฺรหฺมา วิย ภูโตติ พฺรหฺมภูโตฯ ยฺวายํ ธมฺมสฺส วจนโต วตฺตนโต วา วตฺตาฯ นานปฺปกาเรหิ วจนโต วตฺตนโต วา ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวา ทสฺสนโต อตฺถสฺส นินฺเนตาฯ อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติเทสนโต, อมตปฺปกาสนาย วา ธมฺมเทสนาย อมตสฺส อธิคมาปนโต อมตสฺส ทาตาฯ โลกุตฺตรสฺส ธมฺมสฺส อุปฺปาทิตตฺตา เวเนยฺยานุรูเปน ยถาสุขํ โลกุตฺตรธมฺมสฺส ทาเนน จ ธมฺเมสุ อิสฺสโรติ ธมฺมสฺสามีฯ ตถาคตปทํ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถํฯ

อิทานิ ‘‘ชานํ ชานาตี’’ติอาทีหิ วุตฺตคุณํ สพฺพญฺญุตาย วิเสเสตฺวา ทสฺเสตุกาโม สพฺพญฺญุตํ สาเธนฺโต ‘‘นตฺถี’’ติอาทิมาหฯ

เอวํภูตสฺส หิ ตสฺส ภควโต ปารมิตาปุญฺญผลปฺปภาวนิปฺผนฺเนน อรหตฺตมคฺคญาเณน สพฺพธมฺเมสุ สวาสนสฺส สมฺโมหสฺส วิหตตฺตา อสมฺโมหโต สพฺพธมฺมานํ ญาตตฺตา อญฺญาตํ นาม นตฺถิฯ ตเถว จ สพฺพธมฺมานํ จกฺขุนา วิย ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา อทิฏฺฐํ นาม นตฺถิฯ ญาเณน ปตฺตตฺตา อวิทิตํ นาม นตฺถิฯ อสมฺโมหสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตตฺตา อสจฺฉิกตํ นาม นตฺถิฯ อสมฺโมหปญฺญาย ผุฏฺฐตฺตา ปญฺญาย อผสฺสิตํ นาม นตฺถิฯ

ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนํ กาลํ วา ธมฺมํ วาฯ อุปาทายาติ อาทาย, อนฺโตกตฺวาติ อตฺโถฯ อุปาทายวจเนเนว กาลวินิมุตฺตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตเมว โหติฯ ‘‘อตีตา’’ทิวจนานิ จ ‘‘นตฺถี’’ติอาทิวจเนเนว ฆฏิยนฺติ, ‘‘สพฺเพ’’ติอาทิวจเนน วาฯ สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺพสงฺขตาสงฺขตธมฺมปริยาทานํฯ สพฺพากาเรนาติ สพฺพธมฺเมสุ เอเกกสฺเสว ธมฺมสฺส อนิจฺจาการาทิสพฺพาการปริยาทานํฯ ญาณมุเขติ ญาณาภิมุเขฯ อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ โอสรณํ อุเปนฺติฯ ชานิตพฺพนฺติ ปทํ เนยฺยนฺติ ปทสฺส อตฺถวิวรณตฺถํ วุตฺตํฯ

อตฺตตฺโถ วาติอาทีสุ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถฯ อตฺตตฺโถติ อตฺตโน อตฺโถฯ ปรตฺโถติ ปเรสํ ติณฺณํ โลกานํ อตฺโถฯ อุภยตฺโถติ อตฺตโน จ ปเรสญฺจาติ สกิํเยว อุภินฺนํ อตฺโถฯ ทิฏฺฐธมฺมิโกติ ทิฏฺฐธมฺเม นิยุตฺโต, ทิฏฺฐธมฺมปฺปโยชโน วา อตฺโถฯ สมฺปราเย นิยุตฺโต, สมฺปรายปฺปโยชโน วา สมฺปรายิโกฯ อุตฺตาโนติอาทีสุ โวหารวเสน วตฺตพฺโพ สุขปติฏฺฐตฺตา อุตฺตาโน ฯ โวหารํ อติกฺกมิตฺวา วตฺตพฺโพ สุญฺญตาปฏิสํยุตฺโต ทุกฺขปติฏฺฐตฺตา คมฺภีโรฯ โลกุตฺตโร อจฺจนฺตติโรกฺขตฺตา คูฬฺโหฯ อนิจฺจตาทิโก ฆนาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา ปฏิจฺฉนฺโนฯ อปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ ยถารุตํ อคฺคเหตฺวา อธิปฺปายสฺส เนตพฺพโต เนยฺโยฯ ปจุรโวหาเรน วตฺตพฺโพ วจนมตฺเตเนว อธิปฺปายสฺส นีตตฺตา นีโตฯ สุปริสุทฺธสีลสมาธิวิปสฺสนตฺโถ ตทงฺควิกฺขมฺภนวเสน วชฺชวิรหิตตฺตา อนวชฺโชฯ กิเลสสมุจฺเฉทนโต อริยมคฺคตฺโถ นกฺกิเลโสฯ กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อริยผลตฺโถ โวทาโนฯ สงฺขตาสงฺขเตสุ อคฺคธมฺมตฺตา นิพฺพานํ ปรมตฺโถฯ ปริวตฺตตีติ พุทฺธญาณสฺส วิสยภาวโต อพหิภูตตฺตา อนฺโตพุทฺธญาเณ พฺยาปิตฺวา วา สมนฺตา วา อลงฺกริตฺวา วา วิเสเสน วา วตฺตติฯ

‘‘สพฺพํ กายกมฺม’’นฺติอาทีหิ ภควโต ญาณวิสยตํ ทสฺเสติฯ ญาณานุปริวตฺตีติ ญาณํ อนุปริวตฺติ, ญาณวิรหิตํ น โหตีติ อตฺโถฯ อปฺปฏิหตนฺติ นิราวรณตํ ทสฺเสติฯ ปุน สพฺพญฺญุตํ อุปมาย สาเธตุกาโม ‘‘ยาวตก’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ชานิตพฺพนฺติ เนยฺยํฯ เนยฺยปริยนฺโต เนยฺยาวสานมสฺส อตฺถีติ เนยฺยปริยนฺติกํฯ อสพฺพญฺญูนํ ปน เนยฺยาวสานเมว นตฺถิฯ ญาณปริยนฺติเกปิ เอเสว นโยฯ ปุริมยมเก วุตฺตตฺถเมว อิมินา ยมเกน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ , ตติยยมเกน ปฏิเสธวเสน นิยเมตฺวา ทสฺเสติฯ เอตฺถ จ เนยฺยํ ญาณสฺส ปถตฺตา เนยฺยปโถฯ อญฺญมญฺญปริยนฺตฏฺฐายิโนติ เนยฺยญฺจ ญาณญฺจ เขเปตฺวา ฐานโต อญฺญมญฺญสฺส ปริยนฺเต ฐานสีลาฯ

อาวชฺชนปฏิพทฺธาติ มโนทฺวาราวชฺชนายตฺตา, อาวชฺชิตานนฺตรเมว ชานาตีติ อตฺโถฯ อากงฺขปฏิพทฺธาติ รุจิอายตฺตา , อาวชฺชนานนฺตรํ ชวนญาเณน ชานาตีติ อตฺโถฯ อิตรานิ ทฺเว ปทานิ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ยถากฺกเมน อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตานิฯ อาสยํ ชานาตีติ เอตฺถ อาสยนฺติ นิสฺสยนฺติ เอตฺถาติ อาสโย, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิยา กามาทีหิ เนกฺขมฺมาทีหิ วา ปริภาวิตสฺส สนฺตานสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตฺตสนฺตานํ อนุเสนฺติ อนุปวตฺเตนฺตีติ อนุสยา, ถามคตานํ กามราคาทีนํว เอตํ อธิวจนํฯ อนุสยํ ชานาตีติ อนุสยกถา เหฏฺฐา วุตฺตาเยวฯ

จริตนฺติ ปุพฺเพ กตกุสลากุสลกมฺมํฯ อธิมุตฺตินฺติ สมฺปติ กุสเล อกุสเล วา จิตฺตโวสคฺโคฯ อปฺปรชกฺเขติ ปญฺญามเย อกฺขิมฺหิ อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขาฯ อปฺปํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา อปฺปรชกฺขา, เต อปฺปรชกฺเขฯ มหารชกฺเขติ ญาณมเย อกฺขิมฺหิ มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ มหารชกฺขาฯ มหนฺตํ ราคาทิรโช เอเตสนฺติ วา มหารชกฺขา, เต มหารชกฺเขฯ ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ ติกฺขานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ ติกฺขินฺทฺริยาฯ มุทูนิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ เอเตสนฺติ มุทินฺทฺริยาฯ สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สุนฺทรา สทฺธาทโย อาการา โกฏฺฐาสา เอเตสนฺติ สฺวาการาฯ กุจฺฉิตา ครหิตา อสทฺธาทโย อาการา โกฏฺฐาสา เอเตสนฺติ ทฺวาการาฯ

สุวิญฺญาปเย ทุวิญฺญาปเยติ เย กถิตํ การณํ สลฺลกฺเขนฺติ สุเขน สกฺกา โหนฺติ วิญฺญาเปตุํ, เต สุวิญฺญาปยาฯ ตพฺพิปรีตา ทุวิญฺญาปยาฯ ภพฺพาภพฺเพติ ภพฺเพ จ อภพฺเพ จฯ อริยาย ชาติยา ภวนฺติ ชายนฺตีติ ภพฺพาฯ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํฯ ภวิสฺสนฺติ ชายิสฺสนฺติ วาติ ภพฺพา, ภาชนภูตาติ อตฺโถฯ เย อริยมคฺคปฏิเวธสฺส อนุจฺฉวิกา อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา, เต ภพฺพาฯ วุตฺตปฏิปกฺขา อภพฺพาฯ

สตฺเต ปชานาตีติ รูปาทิเก อารมฺมเณ ลคฺเค ลคฺคิเต สตฺเต ปชานาติฯ สเทวโก โลโกติ สห เทเวหิ สเทวโกฯ สห มาเรน สมารโกฯ สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมโกฯ สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณีฯ ปชาตตฺตา ปชาฯ สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสาฯ ‘‘ปชา’’ติ สตฺตโลกสฺส ปริยายวจนเมตํฯ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํฯ สสฺสมณพฺราหฺมณีวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจฯ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํฯ สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํฯ เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโกฯ ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ

อปโร นโย – สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปาวจรพฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณาทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วาฯ อปิ เจตฺถ สเทวกวจเนน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทโต สพฺพสฺสปิ โลกสฺส อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตนภาวํ สาเธติฯ ตโต เยสํ สิยา ‘‘มาโร มหานุภาโว ฉกามาวจริสฺสโร วสวตฺตี, กิํ โสปิ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตตี’’ติฯ เตสํ วิมติํ วิธเมนฺโต ‘‘สมารโก’’ติ อาหฯ เยสํ ปน สิยา ‘‘พฺรหฺมา มหานุภาโว, เอกงฺคุลิยา เอกสฺมิํ จกฺกวาฬสหสฺเส อาโลกํ ผรติฯ ทฺวีหิ…เป.… ทสหิ องฺคุลีหิ ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อาโลกํ ผรติ, อนุตฺตรญฺจ ฌานสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทติ, กิํ โสปิ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตตี’’ติฯ เตสํ วิมติํ วิธเมนฺโต ‘‘สพฺรหฺมโก’’ติ อาหฯ

ตโต เยสํ สิยา ‘‘ปุถู สมณพฺราหฺมณา สาสนปจฺจตฺถิกา, กิํ เตปิ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตนฺตี’’ติฯ เตสํ วิมติํ วิธเมนฺโต ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา’’ติ อาหฯ

เอวํ อุกฺกฏฺฐานํ อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสตฺวา อถ สมฺมุติเทเว อวเสสมนุสฺเส จ อุปาทาย อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉทวเสน เสสสตฺตโลกสฺส อนฺโตพุทฺธญาเณ ปริวตฺตนภาวํ ปกาเสนฺโต ‘‘สเทวมนุสฺสา’’ติ อาหฯ อยเมตฺถ อนุสนฺธิกฺกโมฯ โปราณา ปนาหุ ‘‘สเทวโกติ เทวตาหิ สทฺธิํ อวเสสโลโกฯ สมารโกติ มาเรน สทฺธิํ อวเสสโลโกฯ สพฺรหฺมโกติ พฺรหฺเมหิ สทฺธิํ อวเสสโลโกฯ เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหากาเรหิ ปริยาทาตุํ ‘สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา’ติ วุตฺตํฯ เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตน อากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนํ โหตี’’ติฯ

อนฺตมโสติ อุปริมนฺเตนฯ ติมิติมิงฺคลนฺติ เอตฺถ ติมิ นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิํ คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตสรีรา ติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติ, ติมิงฺคลมฺปิ คิลิตุํ สมตฺถา ปญฺจโยชนสติกสรีรา ติมิติมิงฺคลา นาม เอกา มจฺฉชาติฯ อิธ ชาติคฺคหเณน เอกวจนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ครุฬํ เวนเตยฺยนฺติ เอตฺถ ครุโฬติ ชาติวเสน นามํฯ เวนเตยฺโยติ โคตฺตวเสนฯ ปเทเสติ เอกเทเสฯ สาริปุตฺตสมาติ สพฺพพุทฺธานํ ธมฺมเสนาปติตฺเถเร คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เสสสาวกา หิ ปญฺญาย ธมฺมเสนาปติตฺเถเรน สมา นาม นตฺถิฯ ยถาห – ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.188-189)ฯ อฏฺฐกถายญฺจ (วิสุทฺธิ. 1.171; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 2.3.5) วุตฺตํ –

‘‘โลกนาถํ ฐเปตฺวาน, เย จญฺเญ สนฺติ ปาณิโน;

ปญฺญาย สาริปุตฺตสฺส, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสิ’’นฺติฯ

ผริตฺวาติ พุทฺธญาณํ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ ปาปุณิตฺวา ฐานโต เตสํ ปญฺญํ ผริตฺวา พฺยาปิตฺวา ติฏฺฐติฯ อภิภวิตฺวาติ สพฺพเทวมนุสฺสานมฺปิ ปญฺญํ อติกฺกมิตฺวา, เตสํ อวิสยภูตมฺปิ สพฺพํ เนยฺยํ อภิภวิตฺวา ติฏฺฐตีติ อตฺโถฯ

ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 3.5) ปน ‘‘อติฆํสิตฺวา’’ติ ปาโฐ, ฆํสิตฺวา ตุทิตฺวาติ อตฺโถฯ เยปิ เตติอาทีหิ เอวํ ผริตฺวา อภิภวิตฺวา ฐานสฺส ปจฺจกฺขการณํ ทสฺเสติฯ ตตฺถ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา ฯ นิปุณาติ สณฺหสุขุมพุทฺธิโน สุขุเม อตฺถนฺตเร ปฏิวิชฺฌนสมตฺถาฯ กตปรปฺปวาทาติ วิญฺญาตปรปฺปวาทา เจว ปเรหิ สทฺธิํ กตวาทปริจยา จฯ วาลเวธิรูปาติ วาลเวธิธนุคฺคหสทิสาฯ โว ภินฺทนฺตา มญฺเญ จรนฺติ ปญฺญาคเตน ทิฏฺฐิคตานีติ วาลเวธี วิย วาลํ สุขุมานิปิ ปเรสํ ทิฏฺฐิคมนานิ อตฺตโน ปญฺญาคมเนน ภินฺทนฺตา วิย จรนฺตีติ อตฺโถฯ อถ วา ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติอาทีสุ (อ. นิ. 9.11) วิย ปญฺญา เอว ปญฺญาคตํฯ ทิฏฺฐิโย เอว ทิฏฺฐิคตานิฯ ปญฺเห อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวาติ ทฺวิปทมฺปิ ติปทมฺปิ จตุปทมฺปิ ปุจฺฉํ รจยิตฺวา เตสํ ปญฺหานํ อติพหุกตฺตา สพฺพสงฺคหตฺถํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตํฯ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ อตฺถชาตานีติ ปาฐเสโสฯ เตสํ ตถา วินยํ ทิสฺวา อตฺตนา อภิสงฺขตํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ เอวํ ภควตา อธิปฺเปตตฺตา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติฯ อญฺเญสํ ปน ปุจฺฉาย โอกาสเมว อทตฺวา ภควา อุปสงฺกมนฺตานํ ธมฺมํ เทเสติฯ ยถาห –

‘‘เต ปญฺหํ อภิสงฺขโรนฺติ ‘อิมํ มยํ ปญฺหํ สมณํ โคตมํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉิสฺสาม, สเจ โน สมโณ โคตโม เอวํ ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสาม, เอวํ เจปิ โน ปุฏฺโฐ เอวํ พฺยากริสฺสติ, เอวมฺปิสฺส มยํ วาทํ อาโรเปสฺสามา’ติฯ เต สุณนฺติ ‘สมโณ ขลุ โภ โคตโม อมุกํ นาม คามํ วา นิคมํ วา โอสโฏ’ติฯ เต เยน สมโณ โคตโม เตนุปสงฺกมนฺติฯ เต สมโณ โคตโม ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสติ สมาทเปติ สมุตฺเตเชติ สมฺปหํเสติฯ เต สมเณน โคตเมน ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺสิตา สมาทปิตา สมุตฺเตชิตา สมฺปหํสิตา น เจว สมณํ โคตมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, กุโตสฺส วาทํ อาโรเปสฺสนฺติ, อญฺญทตฺถุ สมณสฺเสว โคตมสฺส สาวกา สมฺปชฺชนฺตี’’ติ (ม. นิ. 1.289)ฯ

กสฺมา ปญฺเห น ปุจฺฉนฺตีติ เจ? ภควา กิร ปริสมชฺเฌ ธมฺมํ เทเสนฺโต ปริสาย อชฺฌาสยํ โอโลเกติ, ตโต ปสฺสติ ‘‘อิเม ปณฺฑิตา คูฬฺหํ รหสฺสํ ปญฺหํ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อาคตา’’ติฯ

โส เตหิ อปุฏฺโฐเยว ‘‘ปญฺหปุจฺฉาย เอตฺตกา โทสา, วิสฺสชฺชเน เอตฺตกา, อตฺเถ, ปเท, อกฺขเร เอตฺตกาติ; อิมํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต เอวํ ปุจฺเฉยฺย, วิสฺสชฺเชนฺโต เอวํ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ; อิติ โอวฏฺฏิกสารํ กตฺวา อานีเต ปญฺเห ธมฺมกถาย อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ทสฺเสติฯ เต ปณฺฑิตา ‘‘เสยฺยา วต โน, เย มยํ อิเม ปญฺเห น ปุจฺฉิมฺหาฯ สเจปิ มยํ ปุจฺเฉยฺยาม, อปฺปติฏฺฐิเต โน กตฺวา สมโณ โคตโม ขิเปยฺยา’’ติ อตฺตมนา ภวนฺติฯ

อปิ จ พุทฺธา นาม ธมฺมํ เทเสนฺตา ปริสํ เมตฺตาย ผรนฺติฯ เมตฺตาผรเณน ทสพเลสุ มหาชนสฺส จิตฺตํ ปสีทติฯ พุทฺธา นาม รูปคฺคปฺปตฺตา โหนฺติ ทสฺสนสมฺปนฺนา มธุรสฺสรา มุทุชิวฺหา สุผุสิตทนฺตาวรณา, อมเตน หทยํ สิญฺจนฺตา วิย ธมฺมํ กเถนฺติฯ ตตฺร เนสํ เมตฺตาผรเณน ปสนฺนจิตฺตานํ เอวํ โหติ – ‘‘เอวรูปํ อทฺเวชฺฌกถํ อโมฆกถํ นิยฺยานิกกถํ กเถนฺเตน ภควตา สทฺธิํ น สกฺขิสฺสาม ปจฺจนีกคฺคาหํ คณฺหิตุ’’นฺติ อตฺตโน ปสนฺนภาเวเนว ปญฺเห น ปุจฺฉนฺตีติฯ

กถิตา วิสฺสชฺชิตา วาติ ‘‘เอวํ ตุมฺเห ปุจฺฉถา’’ติ อปุจฺฉิตปญฺหานํ อุจฺจารเณน เต ปญฺหา ภควตา กถิตา เอว โหนฺติฯ ยถา จ เต วิสฺสชฺเชตพฺพา, ตถา วิสฺสชฺชิตา เอว โหนฺติฯ นิทฺทิฏฺฐการณาติ อิมินา การเณน อิมินา เหตุนา เอวํ โหนฺตีติ เอวํ สเหตุกํ กตฺวา วิสฺสชฺชเนน ภควตา นิทฺทิฏฺฐการณา เอว โหนฺติ เต ปญฺหาฯ อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺตีติ ขตฺติยปณฺฑิตาทโย ภควโต ปญฺหวิสฺสชฺชเนเนว ภควโต สมีเป ขิตฺตกา ปกฺขิตฺตกา สมฺปชฺชนฺติ; สาวกา วา สมฺปชฺชนฺติ, อุปาสกา วาติ อตฺโถ; สาวกสมฺปตฺติํ วา ปาปุณนฺติ, อุปาสกสมฺปตฺติํ วาติ วุตฺตํ โหติฯ อถาติ อนนฺตรตฺเถ, เตสํ อุปกฺขิตฺตกสมฺปตฺติสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ ตสฺมิํ ฐาเน, ตสฺมิํ อธิกาเร วาฯ อติโรจตีติ อติวิย โชตติ ปกาสติฯ ยทิทํ ปญฺญายาติ ยายํ ภควโต ปญฺญา, ตาย ปญฺญาย ภควาว อติโรจตีติ อตฺโถฯ อิติ-สทฺโท การณตฺโถ, อิมินา การเณนาติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมวาติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[70] นวเม มาคณฺฑิยสุตฺตนิทฺเทเส ปฐมคาถาย ตาว อชปาลนิคฺโรธมูเล นานารูปานิ นิมฺมินิตฺวา อภิกามํ อาคตํ มารธีตรํ ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติํ รคญฺจ ฉนฺทมตฺตมฺปิ เมถุนสฺมิํ นาโหสิ, กิเมวิทํ อิมิสฺสา ทาริกาย มุตฺตกรีสปุณฺณํ รูปํ ทิสฺวา ภวิสฺสติ, สพฺพถา ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ, กุโตเนน สํวสิตุนฺติฯ

มุตฺตปุณฺณนฺติ อาหารอุตุวเสน วตฺถิปุฏนฺตรํ ปูเรตฺวา ฐิตมุตฺเตน ปูริตํฯ กรีสปุณฺณนฺติ ปกฺกาสยสงฺขาเต เหฏฺฐานาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ อนฺตเร อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺเต อนฺตาวสาเน ฐิตวจฺเจน ปุณฺณํฯ เสมฺหปุณฺณนฺติ อุทรปฏเล ฐิตเอกปตฺตปฺปมาเณน เสมฺเหน ปูริตํฯ รุหิรปุณฺณนฺติ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา หทยวกฺกปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ โถกํ ปคฺฆรนฺเตน วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตมยมาเนน ฐิเตน เอกปตฺตสฺส ปูรณมตฺเตน สนฺนิจิตโลหิตสงฺขาเตน จ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ ฐเปตฺวา ธมนีชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทิณฺณกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตสํสรณโลหิตสงฺขาเตน จ ทุวิเธน รุหิเรน ปุณฺณํฯ

อฏฺฐิสงฺฆาตนฺติ สกลสรีเร เหฏฺฐา อฏฺฐีนํ อุปริฏฺฐิตานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ, เตหิ อฏฺฐีหิ ฆฏิตํฯ นฺหารุสมฺพนฺธนฺติ สกลสรีเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธิตฺวา ฐิตานิ นว นฺหารุสตานิ, เตหิ นฺหารูหิ สมฺพนฺธํ อาพนฺธํฯ รุธิรมํสาวเลปนนฺติ สํสรณโลหิเตน จ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อนุลิมฺเปตฺวา ฐิเตน นวมํสเปสิสเตน จ อนุลิตฺตํ สรีรํฯ จมฺมวินทฺธนฺติ สกลสรีรํ ปริโยนนฺธิตฺวา ปากฏกิโลมกสฺส อุปริ ฉวิยา เหฏฺฐา ฐิตํ จมฺมํ, เตน จมฺเมน วินทฺธํ ปริโยนทฺธํฯ ‘‘จมฺมาวนทฺธ’’นฺติปิ ปาฬิฯ ฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อติสุขุมฉวิยา ปฏิจฺฉนฺนํ ฉาเทตฺวา ฐิตํฯ ฉิทฺทาวฉิทฺทนฺติ อเนกฉิทฺทํฯ อุคฺฆรนฺตนฺติ อกฺขิมุขาทีหิ อุคฺฆรนฺตํฯ ปคฺฆรนฺตนฺติ อโธภาเคน ปคฺฆรนฺตํฯ กิมิสงฺฆนิเสวิตนฺติ สูจิมุขาทีหิ นานาปาณกุลสมูเหหิ อาเสวิตํฯ นานากลิมลปริปูรนฺติ อเนกวิเธหิ อสุจิโกฏฺฐาเสหิ ปูริตํฯ