เมนู

สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺตีติ โสตาปนฺนาทโย สตฺต อริยชนา วิราคํ อาปชฺชนฺติ อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ กิเลสานํ ปรินิพฺพาปิตตฺตา อุภยมฺปิ น กโรติฯ ขยา ราคสฺสาติอาทโย ติวิธาปิ นิพฺพานเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[49] สตฺตเม ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺเต เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺมํ สมายุตฺตสฺสฯ อิตีติ เอวมาหฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํฯ ติสฺโสติ นามํ ตสฺส เถรสฺสฯ โสปิ หิ ติสฺโสติ นาเมนฯ เมตฺเตยฺโยติ โคตฺตํ, โคตฺตวเสเนว เอส ปากโฏ อโหสิฯ ตสฺมา อฏฺฐุปฺปตฺติยํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.821) วุตฺตํ – ‘‘ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม ทฺเว สหายา’’ติฯ วิฆาตนฺติ อุปฆาตํฯ พฺรูหีติ อาจิกฺขฯ มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, นิทฺทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ ตว วจนํ สุตฺวาฯ วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ สหายํ อารพฺภ ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต ภณติ, โส ปน สิกฺขิตสิกฺโขเยวฯ

เมถุนธมฺโม นามาติ อิทํ นิทฺทิสิตพฺพสฺส เมถุนธมฺมสฺส อุปเทสปทํฯ อสทฺธมฺโมติ อสตํ นีจชนานํ ธมฺโมฯ คามธมฺโมติ คามวาสีนํ เสวนธมฺโมฯ วสลธมฺโมติ วสลานํ ธมฺโม, กิเลสวสฺสนโต วา สยเมว วสโล ธมฺโมติ วสลธมฺโมฯ ทุฏฺฐุลฺโลติ ทุฏฺโฐ จ กิเลเสหิ ทุฏฺฐตฺตา, ถูโล จ อนิปุณภาวโตติ ทุฏฺฐุลฺโลฯ ยสฺมา จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปริวารภูตํ ทสฺสนมฺปิ คหณมฺปิ อามสนมฺปิ ผุสนมฺปิ ฆฏฺฏนมฺปิ ทุฏฺฐุลฺลํ, ตสฺมาปิ ทุฏฺฐุลฺโล โส เมถุนธมฺโมฯ โอทกนฺติโกติ อุทกํ อสฺส อนฺเต สุทฺธตฺถํ อาทิยตีติ อุทกนฺโต, อุทกนฺโตเยว โอทกนฺติโกฯ รโห ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส กตฺตพฺพตาย รหสฺโสฯ วินเย ปน ‘‘ทุฏฺฐุลฺลํ โอทกนฺติกํ รหสฺส’’นฺติ (ปารา. 39) ปาโฐฯ

ตตฺถ ตีสุ ปเทสุ โย โสติ ปทํ ปริวตฺเตตฺวา ยํ ตนฺติ กตฺวา โยเชตพฺพํ ‘‘ยํ ตํ ทุฏฺฐุลฺลํ, โส เมถุนธมฺโม, ยํ ตํ โอทกนฺติกํ โส เมถุนธมฺโม, ยํ ตํ รหสฺสํ , โส เมถุนธมฺโม’’ติฯ อิธ ปน ‘‘โย โส อสทฺธมฺโม, โส เมถุนธมฺโม…เป.… โย โส รหสฺโส, โส เมถุนธมฺโม’’ติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ ทฺวเยน ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺพโต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติฯ ตตฺถ โยชนา – ยา สา ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, โส เมถุนธมฺโม นามาติฯ กิํการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโมติ เกน การเณน เกน ปริยาเยน เมถุนธมฺโมติ กถียติฯ ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุภินฺนํ รตฺตานนฺติ ทฺวินฺนํ อิตฺถิปุริสานํ ราเคน รญฺชิตานํฯ สารตฺตานนฺติ วิเสเสน สุฏฺฐุ รญฺชิตานํฯ อวสฺสุตานนฺติ กิเลเสน ตินฺตานํฯ ปริยุฏฺฐิตานนฺติ กุสลาจารํ ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา ฐิตานํ ‘‘มคฺเค โจรา ปริยุฏฺฐิตา’’ติอาทีสุ วิยฯ ปริยาทินฺนจิตฺตานนฺติ กุสลจิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา เขเปตฺวา ฐิตจิตฺตานํฯ อุภินฺนํ สทิสานนฺติ ทฺวินฺนํ กิเลเสน สทิสานํฯ ธมฺโมติ สภาโวฯ ตํ การณาติ เตน การเณนฯ ตํ อุปมาย สาเธนฺโต ‘‘อุโภ กลหการกา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุโภ กลหการกาติ ปุพฺพภาเค กลหการกา ทฺเวฯ เมถุนกาติ วุจฺจนฺตีติ สทิสาติ วุจฺจนฺติฯ ภณฺฑนการกาติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ภณฺฑนํ กโรนฺตาฯ ภสฺสการกาติ วาจากลหํ กโรนฺตาฯ วิวาทการกาติ นานาวจนํ กโรนฺตาฯ อธิกรณการกาติ วินิจฺฉยปาปุณนวิเสสการณํ กโรนฺตาฯ วาทิโนติ วาทปฏิวาทิโนฯ สลฺลาปกาติ วาจํ กเถนฺตา เอวเมวนฺติ อุปมาสํสนฺทนํฯ

ยุตฺตสฺสาติ สญฺญุตฺตสฺสฯ ปยุตฺตสฺสาติ อาทเรน ยุตฺตสฺสฯ อายุตฺตสฺสาติ วิเสเสน ยุตฺตสฺสฯ สมายุตฺตสฺสาติ เอกโต ยุตฺตสฺสฯ ตจฺจริตสฺสาติ ตํจริตํ กโรนฺตสฺสฯ ตพฺพหุลสฺสาติ ตํพหุลํ กโรนฺตสฺสฯ ตคฺครุกสฺสาติ ตํครุํ กโรนฺตสฺสฯ ตนฺนินฺนสฺสาติ ตสฺมิํ นตจิตฺตสฺสฯ ตปฺโปณสฺสาติ ตสฺมิํ นตกายสฺสฯ ตปฺปพฺภารสฺสาติ ตสฺมิํ อภิมุขกายสฺสฯ ตทธิมุตฺตสฺสาติ ตสฺมิํ อธิหริตสฺสฯ ตทธิปเตยฺยสฺสาติ ตํ อธิปติํ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺตสฺสฯ

วิฆาตนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสวจนํฯ วิฆาตนฺติ ปีฬนํฯ อุปฆาตนฺติ สมีปํ กตฺวา ปีฬนํฯ ปีฬนนฺติ ฆฏฺฏนํฯ ฆฏฺฏนนฺติ ปีฬนํฯ สพฺพํ อญฺญมญฺญเววจนํฯ อุปทฺทวนฺติ หิํสนํฯ อุปสคฺคนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อุปคนฺตฺวา ปีฬนาการํฯ พฺรูหีติ กเถหิฯ

อาจิกฺขาติ วิสฺสชฺเชหิฯ เทเสหีติ ทสฺเสหิฯ ปญฺญเปหีติ ญาเปหิฯ ปฏฺฐเปหีติ ฐเปหิฯ วิวราติ ปากฏํ กโรหิฯ วิภชาติ ภาเชหิฯ อุตฺตานีกโรหีติ ตีรํ ปาเปหิฯ ปกาเสหีติ ปากฏํ กโรหิฯ

ตุยฺหํ วจนนฺติ ตว วาจํฯ พฺยปฺปถนฺติ วจนํฯ เทสนนฺติ อาจิกฺขนํฯ อนุสาสนนฺติ โอวาทํฯ อนุสิฏฺฐนฺติ อนุสาสนํฯ สุตฺวาติ โสเตน สุตฺวาฯ สุณิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํฯ อุคฺคเหตฺวาติ สมฺมา คเหตฺวาฯ อุปธารยิตฺวาติ อนาเสตฺวาฯ อุปลกฺขยิตฺวาติ สลฺลกฺเขตฺวาฯ

[50] มุสฺสเต วาปิ สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติโต ทุวิธมฺปิ สาสนํ นสฺสติฯ วาปีติ ปทปูรณมตฺตํฯ เอตํ ตสฺมิํ อนริยนฺติ ตสฺมิํ ปุคฺคเล เอตํ อนริยํ, ยทิทํ มิจฺฉาปฏิปทาฯ คารวาธิวจนนฺติ คุณวิสิฏฺฐสพฺพสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ, ภควาติ วจนมุตฺตมํ;

ครุ คารวยุตฺโต โส, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.142);

จตุพฺพิธํ วา นามํ อาวตฺถิกํ, ลิงฺคิกํ, เนมิตฺติกํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติฯ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นาม โลกิยโวหาเรน ‘‘ยทิจฺฉก’’นฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ วจฺโฉ, ทมฺโม, พลีพทฺโธติ เอวมาทิ อาวตฺถิกํ, ทณฺฑี, ฉตฺตี, สิขี, กรีติ เอวมาทิ ลิงฺคิกํ, เตวิชฺโช, ฉฬภิญฺโญติ เอวมาทิ เนมิตฺติกํ, สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโกติ เอวมาทิ วจนตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํฯ อิทํ ปน ภควาติ นามํ เนมิตฺติกํ, น มหามายาย, น สุทฺโธทนมหาราเชน, น อสีติยา ญาติสหสฺเสหิ กตํ, น สกฺกสนฺตุสิตาทีหิ เทวตาวิเสเสหิ กตํฯ วกฺขติ จ ‘‘ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ…เป.… ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควา’’ติ (มหานิ. 84)ฯ

‘‘ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต, ภเคหิ จ วิภตฺตวา;

ภตฺตวา วนฺตคมโน, ภเวสุ ภควา ตโต’’ติฯ (วิสุทฺธิ. 1.144);

ตตฺถ –

‘‘วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย, ทฺเว จาปเร วณฺณวิการนาสา;

ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค, ตทุจฺจเต ปญฺจวิธํ นิรุตฺติ’’นฺติฯ –

เอวํ วุตฺตนิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ ‘‘นกฺขตฺตราชาริว ตารกาน’’นฺติ เอตฺถ รการาคโม วิย อวิชฺชมานสฺส อกฺขรสฺส อาคโม วณฺณาคโม นามฯ ‘‘หิํสนา, หิํโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สีโห’’ติ วิย วิชฺชมานกฺขรานํ เหฏฺฐุปริยวเสน ปริวตฺตนํ วณฺณวิปริยาโย นามฯ ‘‘นเว ฉนฺนเก ทานํ ทิยฺยตี’’ติ เอตฺถ อการสฺส เอการาปชฺชนตา วิย อญฺญกฺขรสฺส อญฺญกฺขราปชฺชนตา วณฺณวิกาโร นามฯ ‘‘ชีวนสฺส มูโต ชีวนมูโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชีมูโต’’ติ วการนการานํ วินาโส วิย วิชฺชมานกฺขรวินาโส วณฺณวินาโส นามฯ ‘‘ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน อาสชฺช มํ ตฺวํ วทสิ กุมารา’’ติ เอตฺถ ปกฺรุพฺพมาโนติ ปทสฺส อภิภวมาโนติ อตฺถปฏิปาทนํ วิย ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ วิเสสตฺถโยโค ธาตูนํ อตฺถาติสเยน โยโค นามฯ

เอวํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา สทฺทนเยน วา ปิโสทราทินิสฺสิโต ปติฏฺฐานีติ ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา ยสฺมา โลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ ทานสีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ภาคฺยวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจตีติ ญาตพฺพํฯ

ยสฺมา ปน โลภโทสโมหวิปรีตมนสิการอหิริกาโนตฺตปฺปโกธูปนาหมกฺขปฬาสอิสฺสา- มจฺฉริยมายาสาเฐยฺยถมฺภสารมฺภมานาติมานมทปมาทตณฺหาอวิชฺชาติวิธากุสลมูลทุจฺจริต- สํกิเลสมลวิสมสญฺญาวิตกฺกปปญฺจจตุพฺพิธวิปริเยสอาสวคนฺถโอฆโยคอคติ- ตณฺหุปฺปาทุปาทานปญฺจเจโตขีลวินิพนฺธนีวรณาภินนฺทนฉวิวาทมูลตณฺหากายสตฺตานุสย- อฏฺฐมิจฺฉตฺตนวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตอฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปฺปเภสพฺพทรถ- ปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปญฺจ กิเลสขนฺธอภิสงฺขารเทวปุตฺตมจฺจุมาเร อภญฺชิ, ตสฺมา ภคฺคตฺตา เอเตสํ ปริสฺสยานํ ‘‘ภคฺควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติฯ อาห เจตฺถ –

‘‘ภคฺคราโค ภคฺคโทโส, ภคฺคโมโห อนาสโว;

ภคฺคาสฺส ปาปกา ธมฺมา, ภควา เตน วุจฺจตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 1.96; วิสุทฺธิ. 1.144);

ภาคฺยวนฺตตาย จสฺส สตปุญฺญชลกฺขณวรสฺส รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติฯ ภคฺคโทสตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติฯ

ตถา โลกิยสริกฺขกานํ พหุมตภาโว , คหฏฺฐปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา, อภิคตานญฺจ เนสํ กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว, อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา, โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สญฺโญชนสมตฺถตา ทีปิตา โหติฯ

ยสฺมา จ โลเก อิสฺสริยธมฺมยสสิริกามปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ภคสทฺโท ปวตฺตติ, ปรมญฺจสฺส สกจิตฺเต อิสฺสริยํ, อณิมาลงฺฆิมาทิกํ วา โลกิยสมฺมตํ สพฺพาการปริปูรํ อตฺถิ, ตถา โลกุตฺตโร ธมฺโม, โลกตฺตยพฺยาปโก ยถาภุจฺจคุณาธิคโต อติวิย ปริสุทฺโธ ยโส, รูปกายทสฺสนพฺยาวฏชนนยนปฺปสาทชนนสมตฺถา สพฺพาการปริปูรา สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรี, ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ อตฺตหิตํ ปรหิตํ วา, ตสฺส ตสฺส ตเถว อภินิปฺผนฺนตฺตา อิจฺฉิติจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติสญฺญิโต กาโม, สพฺพโลกครุภาวปฺปตฺติเหตุภูโต สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโต จ อตฺถิ, ตสฺมา อิเมหิ ภเคหิ ยุตฺตตฺตาปิ ภคา อสฺส สนฺตีติ อิมินา อตฺเถน ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา ปน กุสลาทีหิ เภเทหิ สพฺพธมฺเม, ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีหิ วา กุสลาทิธมฺเม, ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขมริยสจฺจํ, อายูหนนิทานสํโยคปลิโพธฏฺเฐน สมุทยํ, นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตอมตฏฺเฐน นิโรธํ, นิยฺยานิกเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน มคฺคํ วิภตฺตวา, วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทสิตวาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘วิภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา จ เอส ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเร กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุญฺญตปฺปณิหิตานิมิตฺตวิโมกฺเข อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ, ตสฺมา ‘‘ภตฺตวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติฯ

ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนํ อเนน วนฺตํ, ตสฺมา ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน’’ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ คมนสทฺทโต คการํ วนฺตสทฺทโต วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติ, ยถา โลเก ‘‘เมหนสฺส ขสฺส มาลา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เมขลา’’ติ วุจฺจติฯ

ปุน อปรมฺปิ ปริยายํ นิทฺทิสนฺโต ‘‘อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ภคฺโค ราโค อสฺสาติ ภคฺคราโคฯ ภคฺคโทสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ กณฺฑโกติ วินิวิชฺฌนฏฺเฐน กิเลสา เอวฯ ภชีติ อุทฺเทสวเสน วิภาคํ กตฺวา ภาเชสิฯ วิภชีติ นิทฺเทสวเสน วิวิธา ภาเชสิฯ ปวิภชีติ ปฏินิทฺเทสวเสน ปกาเรน วิภชิฯ อุคฺฆฏิตญฺญูนํ วเสน ภชิฯ วิปญฺจิตญฺญูนํ วเสน วิภชิฯ เนยฺยานํ วเสน ปวิภชิ

ธมฺมรตนนฺติ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ (ขุ. ปา. อฏฺฐ. 6.3; ที. นิ. อฏฺฐ. 2.33) –

เอวํ วณฺณิตํ ธมฺมรตนํ ติวิเธน ภาเชสิฯ ภวานํ อนฺตกโรติ กามภวาทีนํ นวนฺนํ ภวานํ ปริจฺเฉทํ ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ การโกฯ ภาวิตกาโยติ วฑฺฒิตกาโยฯ ตถา อิตเรสุปิฯ ภชีติ เสวิฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ คามสฺส วา นครสฺส วา อินฺทขีลโต พหิ อรญฺญํฯ วนปตฺถานิ มนุสฺสูปจาราติกฺกนฺตานิ วนสณฺฑานิฯ ปนฺตานีติ ยตฺถ มนุสฺสา น กสนฺติ น วปนฺติ ทูรานิ เสนาสนานิฯ เกจิ ปน ‘‘วนปตฺตานีติ ยสฺมา ยตฺถ พฺยคฺฆาทโย อตฺถิ, ตํ วนํ เต ปาลยนฺติ รกฺขนฺติ, ตสฺมา เตหิ รกฺขิตตฺตา วนปตฺตานี’’ติ วทนฺติฯ เสนาสนานีติ เสติ เจว อาสติ จ เอตฺถาติ เสนาสนานิฯ อปฺปสทฺทานีติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทานิฯ อปฺปนิคฺโฆสานีติ คามนครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆสานิฯ วิชนวาตานีติ อนฺโตสญฺจรณชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตานิฯ ‘‘วิชนวาทานี’’ติปิ ปาโฐ, ‘‘อนฺโตชนวาเทน วิรหิตานี’’ติ อตฺโถฯ ‘‘วิชนปาตานี’’ติปิ ปาโฐ, ‘‘ชนสญฺจารวิรหิตานี’’ติ อตฺโถฯ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รหสฺสกรณฏฺฐานานิฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ วิเวกานุรูปานิฯ ภาคี วาติ ‘‘ภาโค จีวราทิโกฏฺฐาโส อสฺส อตฺถี’’ติ ภาคีฯ ‘‘ปฏิลาภวเสน อตฺถรสาทิภาโค อสฺส อตฺถี’’ติ ภาคีฯ อตฺถรสสฺสาติ เหตุผลสมฺปตฺติสงฺขาตสฺส อตฺถรสสฺสฯ ธมฺมรสสฺสาติ เหตุสมฺปตฺติสงฺขาตสฺส ธมฺมรสสฺสฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติ (วิภ. 720)ฯ วิมุตฺติรสสฺสาติ ผลสมฺปตฺติสงฺขาตสฺส วิมุตฺติรสสฺสฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน, รโส นาม ปวุจฺจตี’’ติ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.2 มาติกาวณฺณนา; วิสุทฺธิ. 1.8)ฯ

จตุนฺนํ ฌานานนฺติ ปฐมชฺฌานาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํฯ จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานนฺติ เมตฺตาทีนํ ผรณปฺปมาณวิรหิตานํ จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานํฯ จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ อากาสานญฺจายตนาทีนํ จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํฯ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานนฺติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทินา (ธ. ส. 248) นเยน วุตฺตานํ อารมฺมณวิมุตฺตานํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํฯ อภิภายตนานนฺติ เอตฺถ อภิภูตานิ อายตนานิ เอเตสํ ฌานานนฺติ อภิภายตนานิ, ฌานานิฯ อายตนานีติ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนสงฺขาตานิ กสิณารมฺมณานิฯ ญาณุตฺตริโก หิ ปุคฺคโล วิสทญาโณติ กิํ เอตฺถ อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ, น มยิ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถีติ ตานิ อารมฺมณานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติฯ สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถฯ เอวํ อุปฺปาทิตานิ ฌานานิ อภิภายตนานีติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํฯ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนุ อนุปุพฺพํ, อนุปุพฺพํ วิหริตพฺพโต สมาปชฺชิตพฺพโต อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติ, อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถ, ตาสํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํฯ ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานนฺติ คิริมานนฺทสุตฺเต (อ. นิ. 10.60) อาคตานํ อนิจฺจสญฺญาทีนํ ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํฯ ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนนฺติ สกลฏฺเฐน กสิณสงฺขาตานํ ปถวีกสิณชฺฌานาทีนํ ทสนฺนํ ฌานานํฯ อานาปานสฺสติสมาธิสฺสาติ อานาปานสฺสติสมฺปยุตฺตสมาธิสฺส อสุภสมาปตฺติยาติ อสุภชฺฌานสมาปตฺติยาฯ ทสนฺนํ ตถาคตพลานนฺติ ทสพลพลานํ ทสนฺนํฯ จตุนฺนํ เวสารชฺชานนฺติ วิสารทภาวานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํฯ จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานนฺติ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ จตุนฺนํฯ ฉนฺนํ อภิญฺญาณานนฺติ อิทฺธิวิธาทีนํ ฉนฺนํ อภิญฺญาณานํฯ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ ‘‘สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณานุปริวตฺตี’’ติอาทินา (จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85; เนตฺติ. 15) นเยน อุปริ อาคตานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานํฯ

ตตฺถ จีวราทโย ภาคฺยสมฺปตฺติวเสน วุตฺตาฯ อตฺถรสติโก ปฏิเวธวเสน วุตฺโตฯ อธิสีลติโก ปฏิปตฺติวเสนฯ ฌานตฺติโก รูปารูปชฺฌานวเสนฯ วิโมกฺขตฺติโก สมาปตฺติวเสนฯ สญฺญาจตุกฺโก อุปจารปฺปนาวเสนฯ สติปฏฺฐานาทโย สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมวเสนฯ ตถาคตพลานนฺติอาทโย อาเวณิกธมฺมวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ

อิโต ปรํ ภควาติ เนตํ นามนฺติอาทิ ‘‘อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺญตฺตี’’ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตํฯ ตตฺถ สมณา ปพฺพชฺชุปคตาฯ พฺราหฺมณา โภวาทิโน สมิตปาปพาหิตปาปา วาฯ เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จฯ วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตผลํ, ตสฺมิํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ นามํฯ สพฺพญฺญุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผลาธิคเมน สิทฺโธ โหติฯ ตสฺมา สพฺพญฺญุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติฯ ตํ เนมิตฺติกมฺปิ นามํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ นาม โหติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตาน’’นฺติฯ โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาเภน สหฯ สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺญตฺติฯ ยทิทํ ภควาติ ยา อยํ ภควาติ ปญฺญตฺติฯ

ทฺวีหิ การเณหีติ ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิฯ ปริยตฺติสาสนนฺติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํฯ ปฏิปตฺตีติ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปตฺติฯ ยํ ตสฺส ปริยาปุฏนฺติ เตน ปุคฺคเลน ยํ ปริยาปุฏํ สชฺฌายิตํ กรณตฺเถ สามิวจนํฯ ‘‘ปริยาปุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโฐฯ สุตฺตนฺติ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา, สุตฺตนิปาเต มงฺคลสุตฺต- (ขุ. ปา. 5.1 อาทโย; สุ. นิ. 261 อาทโย) รตนสุตฺต- (ขุ. ปา. 6.1 อาทโย) ตุวฏกสุตฺตานิ (สุ. นิ. 921 อาทโย), อญฺญมฺปิ จ สุตฺตนามกํ ตถาคตวจนํ สุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เคยฺยนฺติ สพฺพมฺปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยนฺติ เวทิตพฺพํ, วิเสเสน สํยุตฺตเก สกโลปิ สคาถาวคฺโคฯ เวยฺยากรณนฺติ สกลํ อภิธมฺมปิฏกํ นิคฺคาถกํ สุตฺตํ, ยญฺจ อญฺญมฺปิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ พุทฺธวจนํ , ตํ ‘‘เวยฺยากรณ’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ คาถาติ ธมฺมปทํ, เถรคาถา, เถรีคาถา, สุตฺตนิปาเต โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา จ ‘‘คาถา’’ติ เวทิตพฺพาฯ อุทานนฺติ โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา ทฺเวอสีติ สุตฺตนฺตา ‘‘อุทาน’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อิติวุตฺตกนฺติ ‘‘วุตฺตญฺเหตํ ภควตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตา (อิติวุ. 1 อาทโย) ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา ‘‘อิติวุตฺตก’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ ชาตกนฺติ อปณฺณกชาตกาทีนิ (ชา. 1.1.1) ปณฺณาสาธิกานิ ปญฺจชาตกสตานิ ‘‘ชาตก’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ

อพฺภุตธมฺมนฺติ ‘‘จตฺตาโรเม , ภิกฺขเว, อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา อานนฺเท’’ติอาทินยปฺปวตฺตา (ที. นิ. 2.209; อ. นิ. 4.129) สพฺเพปิ อจฺฉริยอพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตา สุตฺตนฺตา ‘‘อพฺภุตธมฺม’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ เวทลฺลนฺติ จูฬเวทลฺล- (ม. นิ. 1.460 อาทโย) มหาเวทลฺล- (ม. นิ. 1.449 อาทโย) สมฺมาทิฏฺฐิ- (ม. นิ. 1.89 อาทโย) สกฺกปญฺห- (ที. นิ. 2.344 อาทโย) สงฺขารภาชนิยมหาปุณฺณมสุตฺตาทโย (ม. นิ. 3.85 อาทโย) สพฺเพปิ เวทญฺจ ตุฏฺฐิญฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา ‘‘เวทลฺล’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปริยตฺติสาสนนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปริยาปุณิตพฺพฏฺเฐน ปริยตฺติ, อนุสาสนฏฺเฐน สาสนนฺติ กตฺวา ปริยตฺติสาสนํฯ ตมฺปิ มุสฺสตีติ ตมฺปิ ปริยตฺติสาสนํ นสฺสติฯ สมฺมุสฺสตีติ อาทิโต นสฺสติฯ ปริพาหิโร โหตีติ ปรมฺมุโข โหติฯ

กตมํ ปฏิปตฺติสาสนนฺติ โลกุตฺตรธมฺมโต ปุพฺพภาโค ตทตฺถํ ปฏิปชฺชียตีติ ปฏิปตฺติฯ สาสียนฺติ เอตฺถ เวเนยฺยาติ สาสนํฯ สมฺมาปฏิปทาติอาทโย วุตฺตนยา เอวฯ

ปาณมฺปิ หนตีติ ชีวิตินฺทฺริยมฺปิ ฆาเตติฯ อทินฺนมฺปิ อาทิยตีติ ปรปริคฺคหิตมฺปิ วตฺถุํ คณฺหาติฯ สนฺธิมฺปิ ฉินฺทตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทติฯ นิลฺโลปมฺปิ หรตีติ คาเม ปหริตฺวา มหาวิโลปมฺปิ กโรติฯ เอกาคาริกมฺปิ กโรตีติ ปณฺณาสมตฺเตหิปิ สฏฺฐิมตฺเตหิปิ ปริวาเรตฺวา ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาปิ ธนํ อาหราเปติฯ ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรติฯ ปรทารมฺปิ คจฺฉตีติ ปรทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺชติฯ มุสาปิ ภณตีติ อตฺถภญฺชนกํ มุสาปิ วทติฯ อนริยธมฺโมติ อนริยสภาโวฯ

[51] เอโก ปุพฺเพ จริตฺวานาติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเฐน วา ปุพฺเพ โลเก วิหริตฺวาฯ ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ ตํ วิพฺภนฺตกํ ปุคฺคลํ ยถา หตฺถิยานาทิยานํ อทนฺตํ วิสมมฺปิ อาโรหติ, อาโรหนกมฺปิ ภญฺชติ, ปปาเตปิ ปปตติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทิวิสมาโรหเนน นิรยาทีสุ, อตฺถภญฺชเนน ชาติปปาตาทีสุ ปปตเนน จ ยานํ ภนฺตํว หีนํ ปุถุชฺชนญฺจ อาหูติฯ

ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วาติ ปพฺพชฺชาโกฏฺฐาเสน วา ‘‘ปพฺพชิโต สมโณ’’ติ คณนาโรปเนน วาฯ คณาววสฺสคฺคฏฺเฐน วาติ คณสงฺคณิการามตํ วิสฺสชฺเชตฺวา วสฺสคฺคฏฺเฐน วาฯ

เอโก ปฏิกฺกมตีติ เอกโกว คามโต นิวตฺตติฯ โย นิเสวตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ อปเรน สมเยนาติ อญฺญสฺมิํ กาเล อปรภาเคฯ พุทฺธนฺติ สพฺพญฺญุพุทฺธํฯ ธมฺมนฺติ สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตํ ธมฺมํฯ สงฺฆนฺติ สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุณยุตฺตํ สงฺฆํฯ สิกฺขนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขิตพฺพํ สิกฺขํฯ ปจฺจกฺขายาติ พุทฺธาทิํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ หีนายาติ หีนตฺถาย คิหิภาวายฯ อาวตฺติตฺวาติ นิวตฺติตฺวาฯ เสวติ เอกวารํ เสวติฯ นิเสวติ อเนกวิเธน เสวติฯ สํเสวติ อลฺลียิตฺวา เสวติฯ ปฏิเสวติ ปุนปฺปุนํ เสวติฯ

ภนฺตนฺติ วิพฺภนฺตํฯ อทนฺตนฺติ ทนฺตภาวํ อนุปนีตํฯ อการิตนฺติ สุสิกฺขิตกิริยํ อสิกฺขาปิตํฯ อวินีตนฺติ น วินีตํ อาจารสมฺปตฺติยา อสิกฺขิตํฯ อุปฺปถํ คณฺหาตีติ วุตฺตปฺปการํ ยานํ อทนฺตาติยุตฺตํ ภนฺตํ วิสมมคฺคํ อุเปติฯ วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรุหตีติ วิสมํ หุตฺวา ฐิตํ ขรขาณุมฺปิ ตถา ปพฺพตปาสาณมฺปิ อาโรหติฯ ยานมฺปิ อาโรหนกมฺปิ ภญฺชตีติ วยฺหาทิยานํ อาโรหนฺตสฺส ปาเชนฺตสฺส หตฺถปาทาทิมฺปิ ภินฺทติฯ ปปาเตปิ ปปตตีติ เอกโตจฺฉินฺนปพฺภารปปาเตปิ ปาเตติฯ โส วิพฺภนฺตโกติ โส ปฏิกฺกนฺตโกฯ ภนฺตยานปฏิภาโคติ อนวฏฺฐิตยานสทิโสฯ อุปฺปถํ คณฺหาตีติ กุสลกมฺมปถโต ปฏิกฺกมิตฺวา อปายปถภูตํ อุปฺปถํ มิจฺฉามคฺคํ อุเปติฯ วิสมํ กายกมฺมํ อภิรุหตีติ สมสฺส ปฏิปกฺขํ กายทุจฺจริตสงฺขาตํ วิสมํ กายกมฺมํ อาโรหติฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ นิรเย อตฺตานํ ภญฺชตีติ นิรสฺสาทสงฺขาเต นิรเย อตฺตภาวํ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติฯ มนุสฺสโลเก อตฺตานํ ภญฺชตีติ วิวิธกมฺมการณวเสน ภญฺชติฯ เทวโลเก อตฺตานํ ภญฺชตีติ ปิยวิปฺปโยคาทิทุกฺขวเสนฯ ชาติปปาตมฺปิ ปปตตีติ ชาติปปาเตปิ ปาเตติฯ ชราปปาตาทีสุปิ เอเสว นโยฯ มนุสฺสโลเกติ อิธ อธิปฺเปตโลกเมว ทสฺเสติฯ

ปุถุชฺชนาติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ ตตฺถ ปุถุชฺชนาติ –

ปุถูนํ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;

ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิติฯ

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ ปุถุชฺชโนฯ ตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺฐีนํ อวิหตตฺตา วา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ ชนิตาติ วา ปุถุชฺชนาฯ อวิหตเมวตฺถํ ชนสทฺโท วทติฯ ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถู นานาชนา สตฺถุปฏิญฺญา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ วจนตฺโถฯ ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา ชนยนฺติ เอตฺถาติ ชนา, คติโยฯ ปุถู ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ อิโต ปเร ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโยฯ เต เอเตสํ วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนาฯ อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ เอว วา ชนสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปนฺตีติ ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปาฯ เต เอว วา สพฺเพปิ วา กิเลสา ปริฬาหาฯ ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสูติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ราโค เคโธติ เอวมาทิโก, ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาฯ ปุถุ ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺโถ เอว วา ชนสทฺโท ทฏฺฐพฺโพฯ ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธาฯ อาวุตาติ อาวริตาฯ นิวุตาติ วาริตาฯ โอวุตาติ อุปริโต ปิหิตาฯ ปิหิตาติ เหฏฺฐาภาเคน ปิหิตาฯ ปฏิจฺฉนฺนาติ อปากฏาฯ ปฏิกุชฺชิตาติ อโธมุขคตาฯ

อถ วา ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนาฯ ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต, วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโนฯ

เอวํ เย เต –

‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;

อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติฯ –

ทฺเวว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพฯ

[52] ยโส กิตฺติ จาติ ลาภสกฺกาโร ปสํสา จฯ ปุพฺเพติ ปพฺพชิตภาเวฯ

หายเต วาปิ ตสฺส สาติ ตสฺส วิพฺภนฺตกสฺส สโต โส จ ยโส สา จ กิตฺติ หายติฯ เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตมฺปิ ปุพฺเพ ยสกิตฺตีนํ ลาภํ ปจฺฉา จ หานิํ ทิสฺวาฯ สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขถฯ กิํ การณา? เมถุนํ วิปฺปหาตเว, เมถุนปฺปหานตฺถายาติ วุตฺตํ โหติฯ

กิตฺติวณฺณคโตติ ภควา กิตฺติวณฺโณ, กิตฺติสทฺทญฺเจว คุณญฺจ อุกฺขิปิตฺวา วทนฺโต โหตีติ อตฺโถฯ จิตฺตํ นานานเยน กถนํ อสฺส อตฺถีติ จิตฺตกถีฯ กลฺยาณปฏิภาโนติ สุนฺทรปญฺโญฯ

หายตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํฯ ปริหายตีติ สมนฺตโต หายติฯ ปริธํสตีติ อโธปถวิํ ปตติฯ ปริปตตีติ สมนฺตโต อปคจฺฉติฯ อนฺตรธายตีติ อทสฺสนํ ยาติฯ วิปฺปลุชฺชตีติ อุจฺฉิชฺชติฯ

ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธติ ถุลฺลจฺจยาทิฯ มหนฺโต สีลกฺขนฺโธติ ปาราชิกสํงฺฆาทิเสโสฯ

เมถุนธมฺมสฺส ปหานายาติ ตทงฺคาทิปหาเนน ปชหนตฺถายฯ วูปสมายาติ มลานํ วูปสมนตฺถายฯ ปฏินิสฺสคฺคายาติ ปกฺขนฺทนปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคตฺถายฯ ปฏิปสฺสทฺธิยาติ ปฏิปสฺสทฺธิสงฺขาตสฺส ผลสฺส อตฺถายฯ

[53] โย หิ เมถุนํ น วิปฺปชหติ สงฺกปฺเปหิ…เป.… ตถาวิโธฯ ตตฺถ ปเรโตติ สมนฺนาคโตฯ ปเรสํ นิคฺโฆสนฺติ อุปชฺฌายาทีนํ นินฺทาวจนํฯ มงฺกุ โหตีติ ทุมฺมโน โหติฯ

กามสงฺกปฺเปนาติ กามปฏิสํยุตฺเตน วิตกฺเกนฯ อุปริฏฺเฐปิ เอเสว นโยฯ ผุฏฺโฐติ วิตกฺเกหิ ผุสิโตฯ ปเรโตติ อปริหีโนฯ สโมหิโตติ สมฺมา โอหิโต อนฺโต ปวิฏฺโฐฯ กปโณ วิยาติ ทุคฺคตมนุสฺโส วิยฯ มนฺโท วิยาติ อญฺญาณี วิยฯ โมมูโห วิยาติ สมฺโมหภูโต วิยฯ ฌายตีติ จินฺเตติฯ ปชฺฌายตีติ ภุสํ จินฺเตติฯ นิชฺฌายตีติ อเนกวิเธน จินฺเตติฯ อปชฺฌายตีติ ตโต อปคนฺตฺวา จินฺเตติฯ อุลูโกติ อุลูกสกุโณฯ รุกฺขสาขายนฺติ รุกฺเข อุฏฺฐิตสาขาย, วิฏเป วาฯ มูสิกํ มคยมาโนติ มูสิกํ คเวสมาโน, ‘‘มคฺคยมาโน’’ติปิ ปฐนฺติฯ โกตฺถูติ สิงฺคาโลฯ พิฬาโรติ พพฺพุฯ

สนฺธิสมลสงฺกฏิเรติ ทฺวินฺนํ ฆรานํ อนฺตเร จ อุทกนิทฺธมนจิกฺขลฺลกจวรนิกฺขิปนฏฺฐาเน จ ถณฺฑิเล จฯ วหจฺฉินฺโนติ ปิฏฺฐิคีวมํสจฺฉินฺโนฯ อิโต ปรา คาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอวฯ

[54] ตาสุ สตฺถานีติ กายทุจฺจริตาทีนิฯ ตานิ หิ อตฺตโน ปเรสญฺจ เฉทนฏฺเฐน ‘‘สตฺถานี’’ติ วุจฺจนฺติฯ เตสุ วายํ วิเสเสน ตาว อาทิโต มุสาวจนสตฺถาเนว กโรติ, ‘‘อิมินา การเณนาหํ วิพฺภนฺโต’’ติ ภณนฺโตฯ เตเนวาห – ‘‘เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ , โมสวชฺชํ ปคาหตี’’ติฯ ตตฺถ เอส ขฺวสฺสาติ เอส โข อสฺสฯ มหาเคโธติ มหาพนฺธนํฯ กตโมติ เจ? ยทิทํ โมสวชฺชํ ปคาหติ, สฺวายํ มุสาวาทชฺโฌคาโห ‘‘มหาเคโธ’’ติ เวทิตพฺโพฯ

ตีณิ สตฺถานีติ ตโย เฉทกาฯ กายทุจฺจริตํ กายสตฺถํฯ วจีสตฺถาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายสตฺถ’’นฺติ อาหฯ สมฺปชานมุสา ภาสตีติ ชานนฺโต ตุจฺฉํ วาจํ ภาสติฯ อภิรโต อหํ ภนฺเต อโหสิํ ปพฺพชฺชายาติ สาสเน ปพฺพชฺชาย อนภิรติวิรหิโต อหํ อาสิํฯ มาตา เม โปเสตพฺพาติ มาตา มยา โปเสตพฺพาฯ เตนมฺหิ วิพฺภนฺโตติ ภณตีติ เตน การเณน ปฏิกฺกนฺโต อสฺมีติปิ กเถติฯ ปิตา เม โปเสตพฺโพติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอโส ตสฺส มหาเคโธติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอโส มหาพนฺโธฯ มหาวนนฺติ มหนฺตํ ทุฏฺฐวนํฯ คหนนฺติ ทุรติกฺกมํฯ กนฺตาโรติ โจรกนฺตาราทิสทิโสฯ วิสโมติ กณฺฏกวิสโมฯ กุฏิโลติ วงฺกกฏกสทิโสฯ ปงฺโกติ ปลฺลลสทิโสฯ ปลิโปติ กทฺทมสทิโสฯ ปลิโพโธติ มหาทุกฺโขฯ มหาพนฺธนนฺติ มหนฺตํ ทุโมจยพนฺธนํฯ ยทิทํ สมฺปชานมุสาวาโทติ โย อยํ สมฺปชานมุสาวาโทฯ

สภคฺคโต วาติ สภายํ ฐิโต วาฯ ปริสคฺคโต วาติ คามปริสายํ ฐิโต วาฯ ญาติมชฺฌคโต วาติ ทายาทานํ มชฺเฌ ฐิโต วาฯ ปูคมชฺฌคโต วาติ เสนีนํ มชฺเฌ ฐิโต วาฯ ราชกุลมชฺฌคโต วาติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ฐิโต วาฯ อภินีโตติ ปุจฺฉนตฺถาย นีโตฯ สกฺขิปุฏฺโฐติ สกฺขิํ กตฺวา ปุจฺฉิโตฯ

เอหมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํฯ อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ วา ธนเหตุ วาฯ อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโตฯ กิญฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ, อนฺตมโส ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีตปิณฺฑาทิมตฺตกสฺสปิ ลาภสฺส เหตูติ อตฺโถฯ สมฺปชานมุสา ภาสตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กโรติฯ

ปุน อญฺญํ ปริยายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ, ปุพฺเพวสฺส โหตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตีหากาเรหีติ สมฺปชานมุสาวาทสฺส องฺคภูเตหิ ตีหิ การเณหิฯ ปุพฺเพวสฺส โหตีติ ปุพฺพภาเคเยว อสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ โหติ ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติฯ ภณนฺตสฺส โหตีติ ภณมานสฺส โหติฯ ภณิตสฺส โหตีติ ภณิเต อสฺส โหติฯ ยํ วตฺตพฺพํ ตสฺมิํ วุตฺเต โหตีติ อตฺโถฯ อถ วา ภณิตสฺสาติ วุตฺตวโต นิฏฺฐิตวจนสฺส โหตีติฯ โย เอวํ ปุพฺพภาเคปิ ชานาติ, ภณนฺโตปิ ชานาติ, ปจฺฉาปิ ชานาติ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ, โส เอวํ วทนฺโต มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตฯ กิญฺจาปิ ทสฺสิโต, อถ โข อยเมตฺถ วิเสโส – ปุจฺฉา ตาว โหติ, ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ ปุพฺพภาโค อตฺถิ, ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ ปจฺฉาภาโค นตฺถิฯ วุตฺตมตฺตเมว หิ โกจิ ปมุสฺสติ กิํ ตสฺส มุสาวาโท โหติ, น โหตีติ? สา เอวํ อฏฺฐกถาสุ วิสฺสชฺชิตา – ปุพฺพภาเค ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ จ, ภณนฺตสฺส ‘‘มุสา ภณามี’’ติ จ ชานโต ปจฺฉาภาเค ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ น สกฺกา น ภวิตุํ, สเจปิ น โหติ, มุสาวาโทเยวฯ ปุริมเมว หิ องฺคทฺวยํ ปมาณํฯ ยสฺสาปิ ปุพฺพภาเค ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ อาโภโค นตฺถิ, ภณนฺโต ปน ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาติฯ ภณิเตปิ ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ ชานาติฯ โส มุสาวาเทน น กาเรตพฺโพฯ ปุพฺพภาโค หิ ปมาณตโรฯ ตสฺมิํ อสติ ทวา ภณิตํ วา, รวา ภณิตํ วา โหตีติฯ

เอตฺถ จ ตํญาณตา จ ญาณสโมธานญฺจ ปริจฺจชิตพฺพํฯ ตํญาณตา ปริจฺจชิตพฺพาติ เยน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ ชานาติ, เตเนว ‘‘มุสา ภณามี’’ติ จ, ‘‘มุสา มยา ภณิต’’นฺติ จ ชานาตีติ เอวํ เอกจิตฺเตเนว ตีสุ ขเณสุ ชานาตีติ อยํ ตํญาณตา ปริจฺจชิตพฺพาฯ

หิ สกฺกา เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ชานิตุํ, ยถา น สกฺกา เตเนว อสินา โส อสิ ฉินฺทิตุนฺติฯ ปุริมํ ปุริมํ ปน จิตฺตํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ตถา อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติฯ เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘ปมาณํ ปุพฺพภาโคว, ตสฺมิํ สติ น เหสฺสติ;

เสสทฺวยนฺติ นตฺเถต, มิติ วาจา ติวงฺคิกา’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.200);

ญาณสโมธานํ ปริจฺจชิตพฺพนฺติ เอตานิ ตีณิ จิตฺตานิ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ น คเหตพฺพานิฯ อิทญฺหิ จิตฺตํ นาม –

‘‘อนิรุทฺธมฺหิ ปฐเม, น อุปฺปชฺชติ ปจฺฉิมํ;

นิรนฺตรุปฺปชฺชนโต, เอกํ วิย ปกาสตี’’ติฯ (ปารา. อฏฺฐ. 2.200);

อิโต ปรํ ปน ยฺวายํ อชานํเยว ‘‘ชานามี’’ติอาทินา นเยน สมฺปชานมุสา ภณติ, ยสฺมา โส ‘‘อิทํ อภูต’’นฺติ เอวํทิฏฺฐิโก โหติ, ตสฺส หิ อตฺเถว อยํ ลทฺธิฯ ตถา ‘‘อิทํ อภูต’’นฺติ เอวมสฺส ขมติ เจว รุจฺจติ จฯ เอวมสฺส สญฺญา, เอวํสภาวเมว จสฺส จิตฺตํ ‘‘อิทํ อภูต’’นฺติฯ ยทา ปน มุสา วตฺตุกาโม โหติ, ตทา ตํ ทิฏฺฐิํ วา ทิฏฺฐิยา สห ขนฺติํ วา ทิฏฺฐิขนฺตีหิ สทฺธิํ รุจิํ วา ทิฏฺฐิขนฺติรุจีหิ สทฺธิํ สญฺญํ วา ทิฏฺฐิขนฺติรุจิสญฺญาหิ สทฺธิํ ภาวํ วา วินิธาย นิกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อภูตํ กตฺวา ภณติฯ ตสฺมา เตสมฺปิวเสน องฺคเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จ จตูหากาเรหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอตฺถ จ วินิธาย ทิฏฺฐินฺติ พลวธมฺมวินิธานวเสเนตํ วุตฺตํฯ วินิธาย ขนฺตินฺติอาทีนิ ตโต ทุพฺพลทุพฺพลานํ วินิธานวเสนฯ วินิธาย สญฺญนฺติ อิทํ ปเนตฺถ สพฺพทุพฺพลธมฺมวินิธานวเสนฯ สญฺญามตฺตมฺปิ นาม อวินิธาย สมฺปชานมุสา ภาสิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติฯ

[55] มนฺโทว ปริกิสฺสตีติ ปาณวธาทีนิ กโรนฺโต ตโตนิทานญฺจ ทุกฺขมนุโภนฺโต โภคปริเยสนารกฺขณานิ จ กโรนฺโต โมมูโห วิย ปริกิลิสฺสติฯ

ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺตีติ น ราชาโน กโรนฺติ, ราชาธีนปุริสา นานาวิธานิ กมฺมการณานิ กโรนฺติฯ

กสาหิปิ ตาเฬนฺตีติ กสาทณฺฑเกหิปิ วิตชฺเชนฺติฯ เวตฺเตหีติ เวตฺตลตาหิฯ อทฺธทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ, ปหารสาธนตฺถํ วา จตุหตฺถทณฺฑํ ทฺเวธา เฉตฺวา คหิตทณฺฑเกหิฯ พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิยอุกฺขลิกกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุฏฺฐิตฺวา อุปริ อุตฺตรติฯ สงฺขมุณฺฑิกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺฐอุภโตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐิํ กตฺวา ทณฺฑเกน เวเฐตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺฐหติฯ ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติฯ ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ, กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺฐาย มุขํ นิขาทเนน ขนนฺติ, โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติฯ

โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺเปนฺติฯ หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ทีปํ วิย ปชฺชาเลนฺติฯ เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา เหฏฺฐาคีวโต ปฏฺฐาย จมฺมวฏฺเฏ กนฺติตฺวา โคปฺผเก ปาเตนฺติฯ อถ นํ โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติฯ โส อตฺตโน จมฺมวฏฺเฏ อกฺกมิตฺวา อกฺกมิตฺวา ปตติฯ จิรกวาสิกนฺติ จิรกวาสิกกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติตฺวา กฏิยํ ฐเปนฺติ, กฏิโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ ฐเปนฺติ, อุปริเมหิ เหฏฺฐิมสรีรํ จิรกนิวาสนนิวตฺถํ วิย โหติฯ เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมการณํฯ ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปเรสุ จ อุโภสุ ชณฺณุเกสุ จ อยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ, โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหติฯ อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิํ กโรนฺติฯ ‘‘เอเณยฺยโก โชติปริคฺคโห ยถา’’ติ อาคตฏฺฐาเนปิ อิทเมว วุตฺตํฯ ตํ สนฺธิโต สนฺธิโต สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺฐิโกฏีหิเยว ฐเปนฺติฯ เอวรูปา กมฺมการณา นาม นตฺถิฯ

พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนฺหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติฯ กหาปณิกนฺติ สกลสรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺฐาย กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติฯ

ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํเสนฺติ, จมฺมมํสนฺหารูนิ ปคฺฆริตฺวา ปสวนฺติ, อฏฺฐิกสงฺขลิกาว ติฏฺฐติฯ ปลิฆปริวตฺติกนฺติ เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเทน อยสูลํ โกฏฺเฏตฺวา ปถวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติฯ อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิญฺฉนฺติฯ ปลาลปีฐกนฺติ เฉกา การณิกา ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปตกาหิ อฏฺฐีนิ ฉินฺทิตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปนฺติ, มํสราสิเยว โหติฯ อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺติ, ปลาลปีฐํ วิย กตฺวา ปลิเวเฐนฺติฯ สุนเขหิปีติ กติปยานิ ทิวสานิ อาหารํ อทตฺวา ฉาตสุนเขหิ ขาทาเปนฺติฯ เต มุหุตฺเตน อฏฺฐิสงฺขลิกเมว กโรนฺติฯ เอวมฺปิ กิสฺสตีติ เอวมฺปิ วิฆาตํ ปาปุณาติฯ ปริกิสฺสตีติ สพฺพภาเคน วิฆาตํ ปาปุณาติฯ ปริกิลิสฺสตีติ อุปตาปํ ปาปุณาติฯ

ปุน อญฺญํ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา กามตณฺหาย อภิภูโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กามตณฺหายาติ ปญฺจกามคุณิกโลเภนฯ อภิภูโตติ เตน มทฺทิโตฯ ปริยาทินฺนจิตฺโตติ กุสลาจารํ เขเปตฺวา คหิตจิตฺโตฯ โภเค ปริเยสนฺโตติ ธนํ คเวสมาโนฯ นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทตีติ ตรณีสงฺขาตาย นาวาย มหนฺตํ โลณสาครํ ปวิสติฯ สีตสฺส ปุรกฺขโตติ สีตํ ปุรโต กตฺวาฯ อุณฺหสฺส ปุรกฺขโตติ อุณฺหํ ปุรโต กตฺวาฯ ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาฯ มกสาติ มกสา เอวฯ ปีฬิยมาโนติ ฑํสาทิสมฺผสฺเสหิ วิเหสิยมาโนฯ ขุปฺปิปาสาย มิยฺยมาโนติ ขุทฺทาปิปาสาย มรมาโนฯ ติคุมฺพํ คจฺฉตีติอาทีนิ มูลปทํ คจฺฉตีติปริโยสานานิ จตุวีสติ ปทานิ รฏฺฐนาเมน วุตฺตานิฯ มรุกนฺตารํ คจฺฉตีติ วาลุกกนฺตารํ ตารกสญฺญาย คจฺฉติ ชณฺณุปถนฺติ ชาณูหิ คนฺตพฺพมคฺคํฯ อชปถนฺติ อเชหิ คนฺตพฺพมคฺคํฯ เมณฺฑปเถปิ เอเสว นโยฯ

สงฺกุปถนฺติ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา เตหิ อุคฺคมิตพฺพํ ขาณุมคฺคํ, ตํ คจฺฉนฺโต ปพฺพตปาเท ฐตฺวา อยสิงฺฆาฏกํ โยตฺเตน พนฺธิตฺวา อุทฺธํ ขิปิตฺวา ปพฺพเต ลคฺคาเปตฺวา โยตฺเตนารุยฺห วชิรคฺเคน โลหทณฺเฑน ปพฺพตํ วิชฺฌิตฺวา ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ ฐตฺวา สิงฺฆาฏกํ อากฑฺฒิตฺวา ปุน อุปริ ลคฺคาเปตฺวา ตตฺถ ฐิโต จมฺมโยตฺตํ โอลมฺเพตฺวา ตํ อาทาย โอตริตฺวา เหฏฺฐิมขาณุเก พนฺธิตฺวา วามหตฺเถน โยตฺตํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน มุคฺครํ อาทาย โยตฺตํ ปหริตฺวา ขาณุกํ นีหริตฺวา ปุน อภิรุหติฯ เอเตนุปาเยน ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุยฺห ปรโต โอตรนฺโต ปุริมนเยเนว ปฐมํ ปพฺพตมตฺถเก ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา จมฺมปสิพฺพเก โยตฺตํ พนฺธิตฺวา ขาณุเก เวเฐตฺวา สยํ อนฺโตปสิพฺพเก นิสีทิตฺวา มกฺกฏกานํ สุตฺตวิสฺสชฺชนากาเรน โยตฺตํ วินิเวเฐตฺวา โอตรติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา เตหิ อุคฺคมิตพฺพํ ขาณุมคฺค’’นฺติฯ ฉตฺตปถนฺติ จมฺมฉตฺเตน วาตํ คาหาเปตฺวา สกุเณหิ วิย โอตริตพฺพํ มคฺคํฯ วํสปถนฺติ เวณุคุมฺพเฉทนสตฺเถน ฉินฺทิตฺวา รุกฺขํ ผรสุนา โกฏฺเฏตฺวา มคฺคํ กโรนฺโต เวฬุวเน นิสฺเสณิํ กตฺวา เวฬุคุมฺเพ อารุยฺห เวฬุํ ฉินฺทิตฺวา อปรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส อุปริ ปาเตตฺวา เวฬุคุมฺพมตฺถเกเนว คนฺตพฺพํ มคฺคํ สนฺธาย ‘‘วํสปถํ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

คเวสนฺโต น วินฺทติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ อวินฺทนมูลกมฺปิ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ปฏิลภติฯ

ลทฺธาติ ลภิตฺวาฯ อารกฺขมูลกนฺติ รกฺขณมูลกมฺปิฯ กินฺติ เม โภเคติ เกน อุปาเยน มม โภเคฯ เนว ราชาโน หเรยฺยุํ…เป.… น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุนฺติฯ โคปยโตติ มญฺชูสาทีหิ โคปยนฺตสฺสฯ วิปฺปลุชฺชนฺตีติ วินสฺสนฺติฯ

[56] เอตมาทีนวํ ญตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธาติ เอตํ ‘‘ยโส กิตฺติ จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา’’ติ อิโต ปภุติ วุตฺเต ปุพฺพาปเร อิธ อิมสฺมิํ สาสเน ปุพฺพโต อปเร สมณภาวโต วิพฺภนฺตกภาเว อาทีนวํ มุนิ ญตฺวาฯ

ทฬฺหํ กเรยฺยาติ นิทฺเทสปทสฺส อุทฺเทสปทํฯ ถิรํ กเรยฺยาติ อสิถิลํ กเรยฺยฯ ทฬฺหํ สมาทาโน อสฺสาติ ถิรปฏิญฺโญ ภเวยฺยฯ อวฏฺฐิตสมาทาโนติ สนฺนิฏฺฐานปฏิญฺโญฯ

[57] เอตํ อริยานมุตฺตมนฺติ ยทิทํ วิเวกจริยา, เอตํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อุตฺตมํฯ ตสฺมา วิเวกํเยว สิกฺเขถาติ อธิปฺปาโยฯ น เตน เสฏฺโฐ มญฺเญถาติ เตน จ วิเวเกน อตฺตานํ ‘‘เสฏฺโฐ อห’’นฺติ น มญฺเญยฺย, เตน มานถทฺโธ น ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ

อุนฺนตินฺติ อุสฺสาปนํฯ อุนฺนมนฺติ อุคฺคนฺตฺวา ปฏฺฐปนํฯ มานนฺติ อหํการํฯ ถามนฺติ พลกฺการํฯ ถมฺภนฺติ ถทฺธกรณํฯ ถทฺโธติ อมทฺทโวฯ ปตฺถทฺโธติ วิเสเสน อมทฺทโวฯ ปคฺคหิตสิโรติ อุฏฺฐิตสีโสฯ สามนฺตาติ น อารกาฯ อาสนฺเนติ น ทูเรฯ อวิทูเรติ สมีเปฯ อุปกฏฺเฐติ สนฺติเกฯ

[58] ริตฺตสฺสาติ วิวิตฺตสฺส, กายทุจฺจริตาทีหิ วิรหิตสฺสฯ โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาติ วตฺถุกาเมสุ ลคฺคา สตฺตา ตสฺส จตุโรฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ อิณายิกา วิย อาณณฺยสฺสาติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

ริตฺตสฺสาติ สพฺพกิเลเสหิ ตุจฺฉสฺสฯ วิวิตฺตสฺสาติ สุญฺญสฺสฯ ปวิวิตฺตสฺสาติ เอกกสฺสฯ อิทานิ เยหิ ริตฺโต โหติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘กายทุจฺจริเตน ริตฺตสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยาติ ทฺวิธา ริตฺตตา เวทิตพฺพาฯ กิเลสปฏิปาฏิยา ตาว ราโค โมโห ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน มโทติ, อิเมหิ ฉหิ กิเลเสหิ อรหตฺตมคฺเคน ริตฺโต โหติ; โทโส โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ, อิเมหิ จตูหิ กิเลเสหิ อนาคามิมคฺเคน ริตฺโต โหติ; อติมาโน มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยนฺติ, อิเมหิ สตฺตหิ โสตาปตฺติมคฺเคน ริตฺโต โหติฯ

มคฺคปฏิปาฏิยา ปน โสตาปตฺติมคฺเคน อติมาโน มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยนฺติ; อิเมหิ สตฺตหิ ริตฺโต โหติ, อนาคามิมคฺเคน โทโส โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ, อิเมหิ จตูหิ ริตฺโต โหติ; อรหตฺตมคฺเคน ราโค โมโห ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน มโทติ, อิเมหิ ฉหิ ริตฺโต โหติฯ ตีณิ ทุจฺจริตานิ สพฺพกิเลเสหีติอาทินา นเยน อวเสสาปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพาฯ

วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เตภูมเก วตฺถุกาเม ญาตตีรณปริญฺญาหิ สมาปนวเสน ชานิตฺวาฯ กิเลสกาเม ปหายาติ ฉนฺทาทโย กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ชหิตฺวาฯ พฺยนฺติํ กริตฺวาติ วิคตนฺตํ วิคตโกฏิํ กริตฺวาฯ

กาโมฆํ ติณฺณสฺสาติ อนาคามิมคฺเคน อวสานสงฺขาตํ กาโมฆํ ตริตฺวา ฐิตสฺสฯ ภโวฆนฺติ อรหตฺตมคฺเคนฯ ทิฏฺโฐฆนฺติ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ อวิชฺโชฆนฺติ อรหตฺตมคฺเคนฯ สพฺพํ สํสารปถนฺติ สพฺพขนฺธธาตุอายตนปฏิปาฏิสงฺขาตํ ปถํ อรหตฺตมคฺเคเนว ตริตฺวา ฐิตสฺสฯ โสตาปตฺติมคฺเคน อุตฺติณฺณสฺสฯ สกทาคามิมคฺเคน นิตฺติณฺณสฺสฯ อนาคามิมคฺเคน กามธาตุํ อติกฺกนฺตสฺสฯ อรหตฺตมคฺเคน สพฺพภวํ สมติกฺกนฺตสฺสฯ ผลสมาปตฺติวเสน วีติวตฺตสฺสฯ ปารํคตสฺสาติอาทีนิ นิพฺพานวเสน วุตฺตานิฯ ยถา อิณายิกา อาณณฺยนฺติ ปวฑฺฒกอิณํ อาทาย วิจรนฺตา อาณณฺยํฯ ปตฺเถนฺตีติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทนฺติฯ อาพาธิกา อาโรคฺยนฺติ ปิตฺตาทิโรคาตุโร เภสชฺชกิริยาย ตํโรควูปสมนตฺถํ อาโรคฺยํฯ ยถา พนฺธนพทฺธาติ นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พทฺธปุริสาฯ ยถา ทาสา ภุชิสฺสนฺติ ยสฺมา ภุชิสฺสา ปุริสา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺติ, น นํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ, ตสฺมา ทาสา ภุชิสฺสภาวํ ปตฺเถนฺติฯ ยถา กนฺตารทฺธานปกฺขนฺทาติ ยสฺมา พลวนฺโต ปุริสา หตฺถภารํ คเหตฺวา สชฺชาวุธา สปริวารา กนฺตารํ ปฏิปชฺชนฺติ, เต โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลายนฺติฯ เต โสตฺถินา กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา โหนฺติฯ ตสฺมา กนฺตารปกฺขนฺทา เขมนฺตภูมิํ ปตฺเถนฺติฯ เทสนาปริโยสาเน ติสฺโส โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิฯ

สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ปสูรสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[59] อฏฺฐเม ปสูรสุตฺตนิทฺเทเส ปฐมคาถาย ตาว สงฺเขโป – อิเม ทิฏฺฐิคติกา อตฺตโน ทิฏฺฐิํ สนฺธาย ‘‘อิเธว สุทฺธี’’ติ วทนฺติฯ อญฺเญสุ ปน ธมฺเมสุ วิสุทฺธิํ นาหุ, เอวํ ยํ อตฺตโน สตฺถาราทิํ นิสฺสิตา, ตตฺเถว ‘‘เอส วาโท สุโภ’’ติ เอวํ สุภวาทา หุตฺวา ปุถู สมณพฺราหฺมณา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทีสุ ปจฺเจกสจฺเจสุ นิวิฏฺฐาฯ