ตํ ปญฺจวิธํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตุกาโม ‘‘กถํ อรหา อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลาเภปีติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาเภปิฯ อลาเภปีติ เตสํ อลาเภปิฯ ยเสปีติ ปริวาเรปิฯ อยเสปีติ ปริวารวิปตฺติยาปิฯ ปสํสายปีติ วณฺณภณนายปิฯ นินฺทายปีติ ครหายปิฯ สุเขปีติ กายิกสุเขปิฯ ทุกฺเขปีติ กายิกทุกฺเขปิฯ เอกญฺเจ พาหํ คนฺเธน ลิมฺเปยฺยุนฺติ สเจ เอกํ พาหํ จตุชาติยคนฺเธน เลปํ อุปรูปริ ทเทยฺยุํฯ วาสิยา ตจฺเฉยฺยุนฺติ ยทิ เอกํ พาหํ วฑฺฒกี วาสิยา ตจฺเฉตฺวา ตจฺเฉตฺวา ตนุํ กเรยฺยุํฯ อมุสฺมิํ นตฺถิ ราโคติ อมุสฺมิํ คนฺธเลปเน สิเนโห นตฺถิ น สํวิชฺชติฯ อมุสฺมิํ นตฺถิ ปฏิฆนฺติ อมุสฺมิํ วาสิยา ตจฺฉเน ปฏิหนนสงฺขาตํ ปฏิฆํ โกปํ นตฺถิ น สํวิชฺชติฯ อนุนยปฏิฆวิปฺปหีโนติ สิเนหญฺจ โกปญฺจ ปชหิตฺวา ฐิโตฯ อุคฺฆาตินิฆาติวีติวตฺโตติ อนุนยวเสน อนุคฺคหญฺจ ปฏิฆวเสน นิคฺคหญฺจ อติกฺกมิตฺวา ฐิโตฯ อนุโรธวิโรธสมติกฺกนฺโตติ อนุนยญฺจ ปฏิฆญฺจ สมฺมา อติกฺกนฺโตฯ

สีเล สตีติ สีเล สํวิชฺชมาเนฯ สีลวาติ สีลสมฺปนฺโนฯ เตน นิทฺเทสํ กถนํ ลภตีติ ตาทีฯ สทฺธาย สติ สทฺโธติ เอวมาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[39] ฉฏฺเฐ ชราสุตฺเต อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทนฺติ อิทํ วต มนุสฺสานํ ชีวิตํ อปฺปกํ ปริตฺตํ ฐิติปริตฺตตาย สรสปริตฺตตายาติ คุหฏฺฐกสุตฺเตปิ วุตฺตนยเมตํฯ โอรํ วสฺสสตาปิ มิยฺยตีติ วสฺสสตา โอรํ กลลาทิกาเลปิ มิยฺยติฯ อติจฺจาติ วสฺสสตํ อติกฺกมิตฺวาฯ ชรสาปิ มิยฺยตีติ ชราย มิยฺยติฯ อิโต ปรํ คุหฏฺฐกสุตฺตวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํฯ

อปฺปนฺติ มนฺทํฯ คมนีโย สมฺปราโยติ ปรโลโก คนฺตพฺโพฯ กลลกาเลปีติ เอตฺถ กลลกาลํ นาม ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค ฐิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ อจฺฉํ วิปฺปสนฺนกลลํ โหติฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคํ, กลลํ สมฺปวุจฺจตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235; วิภ. อฏฺฐ. 26 ปกิณฺณกกถา);

ตสฺมิํ กลลกาเลปิฯ จวตีติ ชีวิตํ คฬติฯ มรตีติ ชีวิตวิโยคํ อาปชฺชติฯ อนฺตรธายตีติ อทสฺสนํ ปาปุณาติฯ วิปฺปลุชฺชตีติ ฉิชฺชติฯ ‘‘อณฺฑชโยนิยา จวติฯ ชลาพุชโยนิยา มรติฯ สํเสทชโยนิยา อนฺตรธายติฯ โอปปาติกโยนิยา วิปฺปลุชฺชตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ อพฺพุทกาเลปีติ อพฺพุทํ นาม กลลโต สตฺตาหจฺจเยน มํสโธวนอุทกวณฺณํ โหติ, กลลนฺติ นามํ อนฺตรธายติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สตฺตาหํ กลลํ โหติ, ปริปกฺกํ สมูหตํ;

วิวฏฺฏมานํ ตพฺภาวํ, อพฺพุทํ นาม ชายตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235);

ตสฺมิํ อพฺพุทกาเลปิฯ เปสิกาเลปีติ ตสฺมาปิ อพฺพุทา สตฺตาหจฺจเยน วิลีนติปุสทิสา เปสิ นาม สญฺชายติฯ สา มริจผาณิเตน ทีเปตพฺพาฯ คามทาริกา หิ สุปกฺกานิ มริจานิ คเหตฺวา สาฏกนฺเต ภณฺฑิกํ กตฺวา ปีเฬตฺวา มณฺฑํ อาทาย กปาเล ปกฺขิปิตฺวา อาตเป ฐเปนฺติ, ตํ สุกฺขมานํ สพฺพภาเคหิ มุจฺจติฯ เอวรูปา เปสิ โหติ, อพฺพุทนฺติ นามํ อนฺตรธายติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สตฺตาหํ อพฺพุทํ โหติ, ปริปกฺกํ สมูหตํ;

วิวฏฺฏมานํ ตพฺภาวํ, เปสิ นาม ปชายตี’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235);

ตสฺมิํ เปสิกาเลปิฯ ฆนกาเลปีติ ตโตปิ เปสิโต สตฺตาหจฺจเยน กุกฺกุฏณฺฑสณฺฐาโน ฆโน นาม มํสปิณฺโฑ นิพฺพตฺตติ, เปสีติ นามํ อนฺตรธายติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘สตฺตาหํ เปสิ ภวติ, ปริปกฺกํ สมูหตํ;

วิวฏฺฏมานํ ตพฺภาวํ, ฆโนติ นาม ชายติฯ

‘‘ยถา กุกฺกุฏิยา อณฺฑํ, สมนฺตา ปริมณฺฑลํ;

เอวํ ฆนสฺส สณฺฐานํ, นิพฺพตฺตํ กมฺมปจฺจยา’’ติฯ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.235);

ตสฺมิํ ฆนกาเลปิฯ ปสาขกาเลปีติ ปญฺจเม สตฺตาเห ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ หตฺถปาทานํ สีสสฺส จตฺถาย ปญฺจ ปีฬกา ชายนฺติ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ปญฺจเม, ภิกฺขเว, สตฺตาเห ปญฺจ ปีฬกา สณฺฐหนฺติ กมฺมโต’’ติฯ ตสฺมิํ ปสาขกาเลปิฯ ตโต ปรํ ฉฏฺฐสตฺตมาทีนิ สตฺตาหานิ อติกฺกมฺม เทสนํ สงฺขิปิตฺวา ทฺวาจตฺตาลีสสตฺตาเห ปริณตกาเล เกสโลมนขาทีนํ อุปฺปตฺติกาลญฺจฯ ตสฺส จ นาภิโต อุฏฺฐิโต นาโฬ มาตุ อุทรปฏเลน เอกาพทฺโธ โหติ, โส อุปฺปลทณฺฑโก วิย ฉิทฺโท, เตน อาหารรโส สํสริตฺวา อาหารสมุฏฺฐานรูปํ สมุฏฺฐาเปติฯ เอวํ โส ทสมาเส ยาเปติ, ตํ สพฺพํ อวตฺวา ‘‘สูติฆเร’’ติ อาหฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘เกสา โลมา นขานิ จ’’;

‘‘ยญฺจสฺส ภุญฺชตี มาตา, อนฺนํ ปานญฺจ โภชนํ;

เตน โส ตตฺถ ยาเปติ, มาตุกุจฺฉิคโต นโร’’ติฯ (สํ. นิ. 1.235; กถา. 692);

ตตฺถ สูติฆเรติ สูติกฆเร, วิชายนฆเรติ อตฺโถฯ ‘‘สูติกาฆเร’’ติ วา ปาโฐ, สูติกายาติ ปทจฺเฉโทฯ อทฺธมาสิโกปีติ ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย อทฺธมาโส เอตสฺส อตฺถีติ อทฺธมาสิโกฯ ทฺเวมาสิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ชาตทิวสโต ปฏฺฐาย เอกํ สํวจฺฉรํ เอตสฺส อตฺถีติ สํวจฺฉริโกฯ อุปริ ทฺเววสฺสิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ยทา ชิณฺโณ โหตีติ ยสฺมิํ กาเล ชราชิณฺโณ ภวติ ชชฺชรีภูโตฯ วุทฺโธติ วโยวุทฺโธฯ มหลฺลโกติ ชาติมหลฺลโกฯ อทฺธคโตติ ตโย อทฺเธ อติกฺกนฺโตฯ วโยอนุปฺปตฺโตติ ตติยํ วยํ อนุปฺปตฺโตฯ ขณฺฑทนฺโตติ อนฺตรนฺตรา ปติตา ทนฺตา ผาลิตา จ ชรานุภาเวน ขณฺฑา ทนฺตา ชาตา อสฺสาติ ขณฺฑทนฺโตฯ ปลิตเกโสติ ปณฺฑรเกโสฯ

วิลูนนฺติ ลุญฺจิตฺวา คหิตเกสา วิย ขลฺลาฏสีโส ฯ ขลิตสิโรติ มหาขลฺลาฏสีโสฯ วลินนฺติ สญฺชาตวลิฯ ติลกาหตคตฺโตติ เสตติลกกาฬติลเกหิ วิกิณฺณสรีโรฯ โภคฺโคติ ภคฺโค, อิมินาปิสฺส วงฺกภาวํ ทีเปติฯ ทณฺฑปรายโณติ ทณฺฑปฏิสฺสรโณ ทณฺฑทุติโยฯ โส ชรายปีติ โส ปุคฺคโล ชรายปิ อภิภูโต มรติฯ นตฺถิ มรณมฺหา โมกฺโขติ มรณโต มุญฺจนุปาโย นตฺถิ นุปลพฺภติฯ

ผลานมิว ปกฺกานํ, ปาโต ปตนโต ภยนฺติ ปริปากคตานํ สิถิลวณฺฏานํ ปนสผลาทิปกฺกานํ ปจฺจูสกาเล อวสฺสํ ปติสฺสนฺตีติ ผลสามิกานํ ภายมานานํ วิยฯ เอวํ ชาตาน มจฺจานํ, นิจฺจํ มรณโต ภยนฺติ เอวเมว อุปฺปนฺนานํ สตฺตานํ มจฺจุสงฺขาตมรณโต สตตํ กาลํ ภยํฯ

ยถาปิ กุมฺภการสฺสาติ ยถา นาม มตฺติกาภาชนํ กโรนฺตสฺสฯ กตํ มตฺติกภาชนนฺติ (สุ. นิ. 582) เตน นิฏฺฐาปิตภาชนํฯ สพฺพํ เภทนปริยนฺตนฺติ ปกฺกาปกฺกํ สพฺพํ เภทนํ ภิชฺชปริยนฺตํ อวสานํ อสฺสาติ เภทนปริยนฺตํฯ เอวํ มจฺจาน ชีวิตนฺติ เอวเมว สตฺตานํ อายุสงฺขารํฯ

ทหรา จ มหนฺตา จาติ ตรุณา จ มหลฺลกา จฯ เย พาลา เย จ ปณฺฑิตาติ เย จ อสฺสาสปสฺสาสายตฺตา ชีวิตา พาลา เย จ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา พุทฺธาทโยฯ สพฺเพ มจฺจุวสํ ยนฺตีติ เอเต วุตฺตปฺปการา ทหราทโย สพฺเพ มจฺจุโน อิสฺสริยํ อุปคจฺฉนฺติฯ

เตสํ มจฺจุปเรตานนฺติ เอเตสํ มจฺจุนา ปริวาริตานํฯ คจฺฉตํ ปรโลกโตติ อิโต มนุสฺสโลกโต ปรโลกํ คจฺฉนฺตานํฯ น ปิตา ตายเต ปุตฺตนฺติ ปิตา ปุตฺตํ น รกฺขติฯ ญาตี วา ปน ญาตเกติ มาตาปิติปกฺขิกา ญาตี วา เตเยว ญาตเก รกฺขิตุํ น สกฺโกนฺติฯ

เปกฺขตญฺเญว ญาตีนนฺติ วุตฺตวิธานํเยว ญาตีนํ เปกฺขนฺตานํเยว โอโลเกนฺตานํเยวฯ ปสฺส ลาลปฺปตํ ปุถูติ ปสฺสาติ อาลปนํฯ ลาลปนฺตานํ วิลปนฺตานํ ปุถูนํ นานปฺปการานํฯ เอกเมโกว มจฺจานํ, โควชฺโฌ วิย นิยฺยตีติ สตฺตานํ เอกเมโก วธาย นิยฺยมานโคโณ วิย มรณาย นิยฺยติ ปาปุณียติฯ

เอวมพฺภาหโต โลโกติ เอวเมว สตฺตโลโก ภุสํ อาหโตฯ มจฺจุนา จ ชราย จาติ มรเณน จ ชราย จ อภิภูโตฯ

[40] มมายิเตติ มมายิตวตฺถุการณาฯ วินาภาวํ สนฺตเมวิทนฺติ สนฺตํ วิชฺชมานํ วินาภาวเมว อิทํ, น สกฺกา อวินาภาเวน ภวิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

โสจนฺตีติ จิตฺเตน โสจนํ กโรนฺติฯ กิลมนฺตีติ กาเยน กิลมถํ ปาปุณนฺติฯ ปริเทวนฺตีติ นานาวิธํ วาจาวิลาปํ ภณนฺติฯ อุรตฺตาฬิํ กนฺทนฺตีติ อุรํ ตาเฬตฺวา ตาเฬตฺวา กนฺทนฺติฯ สมฺโมหํ อาปชฺชนฺตีติ สมฺโมหภาวํ ปาปุณนฺติฯ

อนิจฺโจติ หุตฺวา อภาวฏฺเฐนฯ สงฺขโตติ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กโตฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโนติ ปจฺจยสามคฺคิํ ปฏิจฺจ น ปจฺจกฺขาย สห สมฺมา จ อุปฺปนฺโนฯ ขยธมฺโมติ ขยํ คมนสภาโวฯ วยธมฺโมติ วยํ คมนสภาโว, ภงฺควเสน ภงฺคคมนสภาโวติ อตฺโถฯ วิราคธมฺโมติ วิรชฺชนสภาโวฯ นิโรธธมฺโมติ นิรุชฺฌนสภาโวฯ ยฺวายํ ปริคฺคโหติ โย อยํ ปริคฺคโหฯ ‘‘ยาย ปริคฺคโห’’ติปิ ปาโฐ, อยเมว ปทจฺเฉโทฯ นิจฺโจติ สตตกาลิโกฯ ธุโวติ ถิโรฯ สสฺสโตติ อจวโนฯ อวิปริณามธมฺโมติ ปกติอชหนสภาโวฯ สสฺสติ สมํ ตเถว ฐสฺสตีติ จนฺทสูริยสิเนรุมหาสมุทฺทปถวีปพฺพตาทโย วิย ติฏฺเฐยฺยฯ

นานาภาโวติ ชาติยา นานาภาโวฯ วินาภาโวติ มรเณน วิโยคภาโวฯ อญฺญถาภาโวติ สพฺภาวโต อญฺญถาภาโวฯ ปุริมานํ ปุริมานํ ขนฺธานนฺติ อนนฺตเร ปุเร อุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํฯ วิปริณามญฺญถาภาวาติ ปกติภาวํ ชหิตฺวา อญฺญถาภาเวนฯ ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา ขนฺธาทโย ปวตฺตนฺติ อุปฺปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธนฺติ สกลํ คิหิภาวชฏํฯ ญาติมิตฺตามจฺจปลิโพธนฺติ มาตาปิตุปกฺขิกา ญาตี, มิตฺตา สหายา, อมจฺจา ภจฺจาฯ สนฺนิธิปลิโพธนฺติ นิธานชฏํ ฉินฺทิตฺวาฯ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวาติ เกเส จ มสฺสูนิ จ โอโรปยิตฺวาฯ กาสายานิ วตฺถานีติ กสายรสปีตานิ วตฺถานิฯ

[41] มามโกติ มม อุปาสโก ภิกฺขุ วาติ สงฺขํ คโต, พุทฺธาทีนิ วา วตฺถูนิ มมายมาโนฯ

เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณนิทฺเทโสฯ ‘‘ยญฺญทตฺตสฺส มรณํ, โสมทตฺตสฺส มรณ’’นฺติ เอวญฺหิ ทิวสมฺปิ กถิยมาเน เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ, น สพฺพํ อปรตฺตทีปนํ สิชฺฌติฯ อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ, น กิญฺจิ อปรตฺตาทีปนํ น สิชฺฌติฯ ตมฺหา ตมฺหาติ อยํ คติวเสน อเนเกสํ นิกายานํ สาธารณนิทฺเทโสฯ สตฺตนิกายาติ สตฺตานํ นิกายา, สตฺตฆฏา สตฺตสมูหาติ อตฺโถฯ จุตีติ จวนวเสน วุตฺตํฯ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธาย จุติยา สามญฺญวจนเมตํฯ จวนตาติ ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํฯ เภโทติ จุติขนฺธานํ ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํฯ อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺส วิย ภินฺนสฺส ภินฺนานํ ขนฺธานํ เยน เกนจิ ปริยาเยน ฐานาภาวปริทีปนํฯ มจฺจุมรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ, น ขณิกมรณํฯ กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยาติ กาลํกิริยาฯ เอตฺตาวตา สมฺมุติมรณํ ทีปิตํฯ อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ ‘‘ขนฺธานํ เภโท’’ติอาทิมาหฯ ปรมตฺเถน หิ ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติฯ ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ ‘‘มโต’’ติ โวหาโร โหติฯ

เอตฺถ จ จตุโวการปญฺจโวการวเสน ขนฺธานํ เภโท, เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโปฯ จตุโวการวเสน วา ขนฺธานํ เภโท, เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพฯ กสฺมา? กามรูปภวทฺวเยปิ รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส สพฺภาวโตฯ ยสฺมา วา จาตุมหาราชิกาทีสุ ขนฺธา ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ นิกฺขิปนฺติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปฯ เอตฺถ จ กเฬวรสฺส นิกฺเขปกรณโต มรณํ ‘‘กเฬวรสฺส นิกฺเขโป’’ติ วุตฺตํฯ ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโทติ อิมินา อินฺทฺริยพทฺธสฺเสว มรณํ นาม โหติ, อนินฺทฺริยพทฺธสฺส มรณํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติฯ ‘‘สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโต’’ติ อิทํ ปน โวหารมตฺตเมวฯ อตฺถโต ปน เอวรูปานิ วจนานิ สสฺสาทีนํ ขยวยภาวเมว ทีเปนฺติฯ รูปคตนฺติ รูปเมว รูปคตํฯ เวทนาคตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ตตฺถ ปุพฺเพว มจฺจนฺติ มจฺจํ วา โภคา ปุพฺเพว ปฐมตรญฺเญว วิชหนฺติฯ มจฺโจ วา เต โภเค ปุพฺพตรํ ชหติฯ กามกามีติ โจรราชานํ อาลปติฯ อมฺโภ กาเม กามยมาน กามกามิ โภคิโน นาม โลเก อสสฺสตา, โภเคสุ วา นฏฺเฐสุ ชีวมานา จ อโภคิโน โหนฺติฯ โภเค วา ปหาย สยํ นสฺสนฺติ, ตสฺมา อหํ มหาชนสฺส โสกกาเลปิ น โสจามีติ อตฺโถฯ

วิทิตา มยา สตฺตุก โลกธมฺมาติ โจรราชานํ อาลปนฺโต อาหฯ อมฺโภ สตฺตุก มยา ลาโภ อลาโภ ยโส อยโสติอาทโย โลกธมฺมา วิทิตาฯ ยเถว หิ จนฺโท อุเทติ จ ปูรติ จ ปุน จ ขียติ, ยถา จ สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต มหนฺตํ โลกปฺปเทสํ ตปิตฺวาน ปุน สายํ อตฺถํ ปเลติ อตฺถํ คจฺฉติ น ทิสฺสติ, เอวเมว โภคา อุปฺปชฺชนฺติ จ วินสฺสนฺติ จ, ตตฺถ กิํ โสเกน, ตสฺมา น โสจามีติ อตฺโถฯ

ตณฺหามญฺญนาย มญฺญตีติ ตณฺหาย ชนิตมานมญฺญนาย มญฺญติฯ มานํ กโรติ ทิฏฺฐิมญฺญนายาติ ทิฏฺฐิํ อุปนิสฺสยํ กตฺวา อุปฺปนฺนาย มญฺญนายฯ มานมญฺญนายาติ สหชาตมานมญฺญนายฯ กิเลสมญฺญนายาติ วุตฺตปฺปการาย อุปตาปนฏฺเฐน กิเลสมญฺญนาย มญฺญติฯ

กุหาติ วิมฺหาปกาฯ ถทฺธาติ ขาณุ วิย ถทฺธาฯ ลปาติ ปจฺจยนิมิตฺเตน ลปนกาฯ

[42] สงฺคตนฺติ สมาคตํ, ทิฏฺฐํ ผุฏฺฐํ วาฯ ปิยายิตนฺติ ปิยกตํฯ

สงฺคตนฺติ สมฺมุขีภูตํฯ สมาคตนฺติ สมีปํ อาคตํฯ สมาหิตนฺติ เอกีภูตํฯ สนฺนิปติตนฺติ ปิณฺฑิตํฯ สุปินคโตติ สุปินํ ปวิฏฺโฐฯ เสนาพฺยูหํ ปสฺสตีติ เสนาสนฺนิเวสํ ทกฺขติฯ อารามรามเณยฺยกนฺติ ปุปฺผารามาทีนํ รมณียภาวํฯ วนรามเณยฺยกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เปตนฺติ อิโต ปรโลกํ คตํฯ กาลงฺกตนฺติ มตํฯ

[43] นามํเยวาวสิสฺสติ , อกฺเขยฺยนฺติ สพฺพํ รูปาทิธมฺมชาตํ ปหียติ, นามมตฺตเมว ตุ อวสิสฺสติ ‘‘พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิโต’’ติ เอวํ อกฺขาตุํ กเถตุํฯ

เย จกฺขุวิญฺญาณาภิสมฺภูตาติ เย สยํ จกฺขุวิญฺญาเณน อภิสมฺภูตา ราสิกตา ทิฏฺฐา จตุสมุฏฺฐานิกา รูปาฯ โสตวิญฺญาณาภิสมฺภูตาติ ปรโตโฆเสน โสตวิญฺญาเณน ราสิกตา สุตา ทฺวิสมุฏฺฐานิกา สทฺทาฯ

[44] มุนโยติ ขีณาสวมุนโยฯ เขมทสฺสิโนติ นิพฺพานทสฺสิโนฯ

โสโกติ โสกนิทฺเทเส – พฺยสตีติ พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถฯ ญาตีนํ พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย ญาติวินาโสติ อตฺโถฯ เตน ญาติพฺยสเนนฯ ผุฏฺฐสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส, อภิภูตสฺส สมนฺนาคตสฺสาติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ, ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสติ อตฺโถฯ โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํฯ โรโค หิ อาโรคฺยํ พฺยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํฯ สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ, ทุสฺสิลฺยสฺเสตํ นามํฯ สมฺมาทิฏฺฐิํ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิเยว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํฯ เอตฺถ จ ปุริมานิ ทฺเว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณพฺภาหตานิฯ ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ นากุสลานิ, สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํฯ

อญฺญตรญฺญตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตามจฺจพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิฯ สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺสฯ อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนาฯ โสโกติ โสจนกวเสน โสโกฯ อิทํ เตหิ การเณหิ อุปฺปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํฯ โสจนาติ โสจนากาโรฯ โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโวฯ อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตรโสโกฯ ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํฯ โส หิ อพฺภนฺตรํ สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย อุปฺปชฺชตีติ ‘‘อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก’’ติ วุจฺจติฯ อนฺโตทาโหติ อพฺภนฺตรทาโหฯ ทุติยปทํ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํฯ เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส ฌานนากาโรฯ

โสโก หิ อุปฺปชฺชมาโน อคฺคิ วิย จิตฺตํ ฌาเปติ ทหติ, ‘‘จิตฺตํ เม ฌามํ, น เม กิญฺจิ ปฏิภาตี’’ติ วทาเปติฯ ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส ภาโว โทมนสฺสํฯ อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํฯ

ปริเทวนิทฺเทเส – ‘‘มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต’’ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ โรทนฺติ เอเตนาติ อาเทโวฯ ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ เอเตนาติ ปริเทโวฯ ตโต ปรานิ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิฯ วาจาติ วจนํฯ ปลาโปติ ตุจฺฉํ นิรตฺถกวจนํ ฯ อุปฺปฑฺฒภณิตอญฺญภณิตาทิวเสน วิรูโป ปลาโป วิปฺปลาโปฯ ลาลปฺโปติ ปุนปฺปุนํ ลปนํฯ ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนาฯ ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํฯ มจฺฉริยาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

[45] สตฺตมคาถา เอวํ มรณพฺภาหเต โลเก อนุรูปปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ตตฺถ ปติลีนจรสฺสาติ ตโต ตโต ปติลีนํ จิตฺตํ กตฺวา จรนฺตสฺสฯ ภิกฺขุโนติ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส วา เสกฺขสฺส วาฯ สามคฺคิยมาหุ ตสฺส ตํ, โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเยติ ตสฺเสตํ ปติรูปมาหุ, โย เอวํปฏิปนฺโน นิรยาทิเภเท ภวเน อตฺตานํ น ทสฺสเยฯ เอวญฺหิ โส อิมมฺหา มรณา มุจฺเจยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

ปติลีนจรา วุจฺจนฺตีติ ตโต ตโต ลีนจิตฺตาจารา กถียนฺติฯ สตฺต เสกฺขาติ อธิสีลาทีสุ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐํ อาทิํ กตฺวา ยาว อรหตฺตมคฺคฏฺฐา สตฺต เสกฺขาฯ อรหาติ ผลฏฺโฐฯ โส นิฏฺฐิตจิตฺตตฺตา ปติลีโนฯ เสกฺขานํ ปติลีนจรณภาเว การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ การณา’’ติอาทิมาหฯ เต ตโต ตโตติ เต สตฺต เสกฺขา เตหิ เตหิ อารมฺมเณหิ จิตฺตํ ปติลีเนนฺตาติ อตฺตโน จิตฺตํ นิลีเนนฺตาฯ ปติกุเฏนฺตาติ สงฺโกเจนฺตาฯ ปติวฏฺเฏนฺตาติ กฏสารกํ วิย อาภุเชนฺตาฯ สนฺนิรุทฺธนฺตาติ สนฺนิรุชฺฌนฺตาฯ สนฺนิคณฺหนฺตาติ นิคฺคหํ กุรุมานาฯ สนฺนิวาเรนฺตาติ วารยมานาฯ รกฺขนฺตาติ รกฺขํ กุรุมานาฯ โคเปนฺตาติ จิตฺตมญฺชูสาย โคปยมานาฯ

อิทานิ ทฺวารวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘จกฺขุทฺวาเร’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุทฺวาเรติ จกฺขุวิญฺญาณทฺวาเรฯ โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโยฯ ภิกฺขุโนติ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ภิกฺขุโน, เสกฺขสฺส วา ภิกฺขุโนติ ภิกฺขุสทฺทสฺส วจนตฺถํ อวตฺวา อิธาธิปฺเปตภิกฺขุเยว ทสฺสิโตฯ ตตฺถ ปุถุชฺชโน จ โส กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺนตฺตา, กลฺยาโณ จ สีลาทิปฏิปตฺติยุตฺตตฺตาติ ปุถุชฺชนกลฺยาโณว ปุถุชฺชนกลฺยาณโก, ตสฺส ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺสฯ อธิสีลาทีนิ สิกฺขตีติ เสกฺโข, ตสฺส เสกฺขสฺส วา โสตาปนฺนสฺส วา สกทาคามิโน วา อนาคามิโน วาฯ

อาสนฺติ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ อาสนํฯ ยตฺถาติ เยสุ มญฺจปีฐาทีสุฯ มญฺโจติอาทีนิ อาสนสฺส ปเภทวจนานิฯ มญฺโจปิ หิ นิสชฺชายปิ โอกาสตฺตา อิธ อาสเนสุ วุตฺโต, โส ปน มสารกพุนฺทิกาพทฺธกุฬีรปาทกอาหจฺจปาทกานํ อญฺญตโรฯ ปีฐมฺปิ เตสํ อญฺญตรเมวฯ ภิสีติ อุณฺณภิสิ โจฬภิสิ วากภิสิ ติณภิสิ ปณฺณภิสีนํ อญฺญตราฯ ตฏฺฏิกาติ ตาลปณฺณาทีหิ วินิตฺวา กตาฯ จมฺมขณฺโฑติ นิสชฺชารโห โย โกจิ จมฺมขณฺโฑฯ ติณสนฺถาราทโย ติณาทีนิ คุมฺเพตฺวา กตาฯ อสปฺปายรูปทสฺสเนนาติ อสปฺปายานํ อิฏฺฐรูปานํ โอโลกเนนฯ ริตฺตนฺติ อพฺภนฺตรโต ตุจฺฉํฯ วิวิตฺตนฺติ พหิทฺธาปเวสเนน สุญฺญํฯ ปวิวิตฺตนฺติ โกจิ คหฏฺโฐ ตตฺถ นตฺถีติ อติเรเกน สุญฺญํฯ อสปฺปายสทฺทสฺสวเนปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจหิ กามคุเณหีติ อิตฺถิรูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺฐพฺเพหิ ปญฺจหิ กามโกฏฺฐาเสหิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺฐพฺพา จ มโนรมา;

ปญฺจ กามคุณา โลเก, อิตฺถิรูปสฺมิํ ทิสฺสเร’’ติฯ (อ. นิ. 5.55);

ภชโตติ จิตฺเตน เสวนํ กโรนฺตสฺสฯ สมฺภชโตติ สมฺมา เสวนฺตสฺสฯ เสวโตติ อุปสงฺกมนฺตสฺสฯ นิเสวโตติ นิสฺสยํ กตฺวา เสวนฺตสฺสฯ สํเสวโตติ สุฏฺฐุ เสวนฺตสฺสฯ ปฏิเสวโตติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมนฺตสฺสฯ

คณสามคฺคีติ สมณานํ เอกีภาโว สมคฺคภาโวฯ ธมฺมสามคฺคีติ สตฺตติํสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ สมูหภาโวฯ

อนภินิพฺพตฺติสามคฺคีติ อนิพฺพตฺตมานานํ อนุปฺปชฺชมานานํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตานํ อรหนฺตานํ สมูโหฯ สมคฺคาติ กาเยน อวิโยคาฯ สมฺโมทมานาติ จิตฺเตน สุฏฺฐุ โมทมานา ตุสฺสมานาฯ อวิวทมานาติ วาจาย วิวาทํ อกุรุมานาฯ ขีโรทกีภูตาติ ขีเรน สํสฏฺฐอุทกสทิสาฯ

เต เอกโต ปกฺขนฺทนฺตีติ เต โพธิปกฺขิยธมฺมา เอกํ อารมฺมณํ ปวิสนฺติฯ ปสีทนฺตีติ ตสฺมิํเยว อารมฺมเณ ปสาทมาปชฺชนฺติฯ อนุปาทิเสสายาติ อุปาทิวิรหิตายฯ

นิพฺพานธาตุยาติ อมตมหานิพฺพานธาตุยาฯ อูนตฺตํ วาติ เอตฺถ อุนภาโว อูนตฺตํ, อปริปุณฺณภาโวติ อตฺโถฯ ปุณฺณตฺตํ วาติ ปริปุณฺณภาโว ปุณฺณตฺตํ, ปุณฺณภาโว วา น ปญฺญายติ นตฺถีติ อตฺโถฯ

เนรยิกานนฺติ นิรเย นิพฺพตฺตนกกมฺมานํ อตฺถิภาเวนฯ นิรยํ อรหนฺตีติ เนรยิกา, เตสํ เนรยิกานํฯ นิรโย ภวนนฺติ นิรโย เอว เตสํ วสนฏฺฐานํ ฆรํฯ ติรจฺฉานโยนิกานนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ตสฺเสสา สามคฺคีติ ตสฺส ขีณาสวสฺส เอสา นิพฺพานสามคฺคีฯ เอตํ ฉนฺนนฺติ เอตํ อนุจฺฉวิกํฯ ปติรูปนฺติ สทิสํ ปฏิภาคํ, อสทิสํ อปฺปฏิภาคํ น โหติฯ อนุจฺฉวิกนฺติ เอตํ สมณพฺราหฺมณานํ วา ธมฺมานํ, มคฺคผลนิพฺพานสาสนธมฺมานํ วา อนุจฺฉวิกํฯ เตสํ ฉวิํ ฉายํ สุนฺทรภาวํ อนฺเวติ อนุคจฺฉติ, อถ โข สนฺติกาว เตหิ ธมฺเมหิ อนุจฺฉวิกตฺตา เอว จ อนุโลมํฯ เตสญฺจ อนุโลเมติ, อถ โข น วิโลมํ น ปจฺจนีกภาเว ฐิตํฯ

[46] อิทานิ ‘‘โย อตฺตานํ ภวเน น ทสฺสเย’’ติ เอวํ ขีณาสโว วิภาวิโต, ตสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิโต ปรา ติสฺโส คาถาโย อาหฯ ตตฺถ ปฐมคาถาย สพฺพตฺถาติ ทฺวาทสสุ อายตเนสุฯ น ปิยํ กุพฺพติ โนปิ อปฺปิยนฺติ นิทฺเทเส ปิยาติ จิตฺเต ปีติกราฯ เต วิภาคโต ทสฺเสนฺโต ‘‘กตเม สตฺตา ปิยา, อิธ ยสฺส เต โหนฺตี’’ติ อาหฯ ตตฺถ ยสฺส เตติ เย อสฺส เตฯ โหนฺตีติ ภวนฺติฯ อตฺถกามาติ วฑฺฒิกามาฯ หิตกามาติ สุขกามาฯ ผาสุกามาติ สุขวิหารกามาฯ โยคกฺเขมกามาติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ กามาฯ มมายตีติ มาตาฯ ปิยายตีติ ปิตาฯ ภชตีติ ภาตาฯ

ภคินีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปุํ ตายติ รกฺขตีติ ปุตฺโตฯ กุลวํสํ ธาเรตีติ ธีตาฯ มิตฺตา สหายาฯ อมจฺจา ภจฺจาฯ ญาตี ปิตุปกฺขิกาฯ สาโลหิตา มาติปกฺขิกาฯ อิเม สตฺตา ปิยาติ อิเม สตฺตา ปีติชนกาฯ วุตฺตวิปริยาเยน อปฺปิยา เวทิตพฺพาฯ

[47] ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาติ เอตฺถ ปน ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ, เอตฺถ วา มุเตสุ วา ธมฺเมสุ; เอวํ มุนิ น อุปลิมฺปตีติ เอวํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

อุทกเถโวติ อุทกสฺส เถโวฯ ‘‘อุทกตฺเถวโก’’ติปิ ปาโฐฯ ปทุมปตฺเตติ ปทุมินิปตฺเตฯ

[48] โธโน น หิ เตน มญฺญติ, ยทิทํ ทิฏฺฐสุตมุเตสุ วาติ อตฺราปิ ยทิทํ ทิฏฺฐสุตํ, เตน วตฺถุนา น มญฺญติ, มุเตสุ วา ธมฺเมสุ น มญฺญตีติ เอวเมว สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ น หิ โส รชฺชติ, โน วิรชฺชตีติ พาลปุถุชฺชโน วิย น รชฺชติ, กลฺยาณปุถุชฺชนเสกฺขา วิย น วิรชฺชติ, ราคสฺส ขีณตฺตา ‘‘วิรตฺโต’’ตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติฯ เสสํ ปากฏเมวาติฯ

ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตนฺติ สมฺปยุตฺตาย ปุพฺพภาคาเยว วา ปญฺญาย ปริคฺคเหตพฺเพ ปริคฺคณฺหนฺโต โยคี ติวิธํ กายทุจฺจริตํ สมุจฺเฉทวเสน ธุนาติฯ อยญฺจ ปุคฺคโล วิปนฺนธมฺมํ เทสนาธมฺเมสุ ธุนนฺเตสุ ตํธมฺมสมงฺคีปุคฺคโลปิ ธุนาติ นามฯ เต จ ธมฺเม ปญฺญาย อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณ ธุนิตุมารทฺโธ ธุตาติ วุจฺจติ, ยถา ภุญฺชิตุมารทฺโธ ภุตฺโตติ วุจฺจติฯ ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถโต เวทิตพฺพํฯ ธุตนฺติ กตฺตุสาธนํฯ ธุตํ ปฐมมคฺเคนฯ โธตํ ทุติยมคฺเคนฯ สนฺโธตํ ตติยมคฺเคนฯ นิทฺโธตํ จตุตฺถมคฺเคนฯ

โธโน ทิฏฺฐํ น มญฺญตีติ อรหา มํสจกฺขุนา ทิฏฺฐํ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺฐํ รูปายตนํ น มญฺญติ ตีหิ มญฺญนาหิ, กถํ? รูปายตนํ สุภสญฺญาย สุขสญฺญาย จ ปสฺสนฺโต น ตตฺถ ฉนฺทราคํ ชเนติ น ตํ อสฺสาเทติ นาภินนฺทติ, เอวํ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย น มญฺญติฯ ‘‘อิติ เม รูปํ สิยา อนาคตมทฺธาน’’นฺติ วา ปเนตฺถ นนฺทิํ น สมนฺนาเนติฯ รูปสมฺปทํ วา อากงฺขมาโน ทานํ น เทติ, สีลํ น สมาทิยติ, อุโปสถกมฺมํ น กโรติฯ

เอวมฺปิ ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย น มญฺญติ, อตฺตโน ปน ปรสฺส จ รูปสมฺปตฺติวิปตฺติํ นิสฺสาย มานํ น ชเนติฯ ‘‘อิมินาหํ เสยฺโยสฺมีติ วา, สทิโสสฺมีติ วา, หีโนสฺมีติ วา’’ติ เอวํ ทิฏฺฐํ มานมญฺญนาย น มญฺญติฯ รูปายตนํ ปน ‘‘นิจฺจํ ธุวํ สสฺสต’’นฺติ น มญฺญติฯ อตฺตานํ ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ น มญฺญติฯ มงฺคลํ ‘‘อมงฺคล’’นฺติ น มญฺญติฯ เอวํ ทิฏฺฐํ ทิฏฺฐิมญฺญนาย น มญฺญติฯ ทิฏฺฐสฺมิํ น มญฺญตีติ รูปสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสนนเยน อมญฺญนฺโต ทิฏฺฐสฺมิํ น มญฺญติฯ ยถา วา ถเน ถญฺญํ, เอวํ รูปสฺมิํ ราคาทโยติ อมญฺญนฺโตปิ ทิฏฺฐสฺมิํ น มญฺญติฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย อมญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ น อุปฺปาทยโต ตณฺหามานมญฺญนาปิ นตฺถีติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ ทิฏฺฐสฺมิํ น มญฺญติฯ ทิฏฺฐโต น มญฺญตีติ เอตฺถ ปน ทิฏฺฐโตติ นิสฺสกฺกวจนํฯ ตสฺมา สอุปการณสฺส อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยถาวุตฺตปฺปเภทโต ทิฏฺฐโต อุปปตฺติ วา นิคฺคมนํ วา ทิฏฺฐโต วา อญฺโญ อตฺตาติ อมญฺญมาโน ทิฏฺฐโต น มญฺญตีติ เวทิตพฺโพฯ อยมสฺส น ทิฏฺฐิมญฺญนาฯ ตสฺมิํเยว ปนสฺส ทิฏฺฐิมญฺญนาย อมญฺญิเต วตฺถุสฺมิํ สิเนหํ มานญฺจ น อุปฺปาทยโต น ตณฺหามานมญฺญนาปิ เวทิตพฺพาฯ

ทิฏฺฐา เมติ น มญฺญตีติ เอตฺถ ปน ‘‘เอตํ มมา’’ติ ตณฺหาวเสน อมมายมาโน ทิฏฺฐํ ตณฺหามญฺญนาย น มญฺญติฯ สุตนฺติ มํสโสเตนปิ สุตํ, ทิพฺพโสเตนปิ สุตํ, สทฺทายตนสฺเสตํ อธิวจนํฯ มุตนฺติ มุตฺวา มุนิตฺวา จ คหิตํ อาหจฺจ อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถฯ อินฺทฺริยานํ อารมฺมณานญฺจ อญฺญมญฺญํ สํกิเลเส วิญฺญาตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพายตนานํ เอตํ อธิวจนํฯ วิญฺญาตนฺติ มนสา วิญฺญาตํ, เสสานํ สตฺตานํ อายตนานเมตํ อธิวจนํ, ธมฺมารมฺมณสฺส วา, อิธ ปน สกฺกายปริยาปนฺนเมว ลพฺภติฯ วิตฺถาโร ปเนตฺถ ทิฏฺฐวาเร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

อิทานิ ภควตา วุตฺตสุตฺตวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺมีติ ภิกฺขเว’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสฺมีติ ภวามิ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ มญฺญิตเมตนฺติ ทิฏฺฐิกปฺปนํ เอตํฯ อยมหมสฺมีติ อยํ อหํ อสฺมิ ภวามิฯ

อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหีติ ฐเปตฺวา จตุสติปฏฺฐาเนฯ

สพฺเพ พาลปุถุชฺชนา รชฺชนฺตีติ สกลา อนฺธพาลา นานาชนา ลคฺคนฺติฯ

สตฺต เสกฺขา วิรชฺชนฺตีติ โสตาปนฺนาทโย สตฺต อริยชนา วิราคํ อาปชฺชนฺติ ฯ อรหา เนว รชฺชติ โน วิรชฺชตีติ กิเลสานํ ปรินิพฺพาปิตตฺตา อุภยมฺปิ น กโรติฯ ขยา ราคสฺสาติอาทโย ติวิธาปิ นิพฺพานเมวฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ชราสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[49] สตฺตเม ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺเต เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺมํ สมายุตฺตสฺสฯ อิตีติ เอวมาหฯ อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํฯ ติสฺโสติ นามํ ตสฺส เถรสฺสฯ โสปิ หิ ติสฺโสติ นาเมนฯ เมตฺเตยฺโยติ โคตฺตํ, โคตฺตวเสเนว เอส ปากโฏ อโหสิฯ ตสฺมา อฏฺฐุปฺปตฺติยํ (สุ. นิ. อฏฺฐ. 2.821) วุตฺตํ – ‘‘ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม ทฺเว สหายา’’ติฯ วิฆาตนฺติ อุปฆาตํฯ พฺรูหีติ อาจิกฺขฯ มาริสาติ ปิยวจนเมตํ, นิทฺทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติฯ สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ ตว วจนํ สุตฺวาฯ วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ สหายํ อารพฺภ ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต ภณติ, โส ปน สิกฺขิตสิกฺโขเยวฯ

เมถุนธมฺโม นามาติ อิทํ นิทฺทิสิตพฺพสฺส เมถุนธมฺมสฺส อุปเทสปทํฯ อสทฺธมฺโมติ อสตํ นีจชนานํ ธมฺโมฯ คามธมฺโมติ คามวาสีนํ เสวนธมฺโมฯ วสลธมฺโมติ วสลานํ ธมฺโม, กิเลสวสฺสนโต วา สยเมว วสโล ธมฺโมติ วสลธมฺโมฯ ทุฏฺฐุลฺโลติ ทุฏฺโฐ จ กิเลเสหิ ทุฏฺฐตฺตา, ถูโล จ อนิปุณภาวโตติ ทุฏฺฐุลฺโลฯ ยสฺมา จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปริวารภูตํ ทสฺสนมฺปิ คหณมฺปิ อามสนมฺปิ ผุสนมฺปิ ฆฏฺฏนมฺปิ ทุฏฺฐุลฺลํ, ตสฺมาปิ ทุฏฺฐุลฺโล โส เมถุนธมฺโมฯ โอทกนฺติโกติ อุทกํ อสฺส อนฺเต สุทฺธตฺถํ อาทิยตีติ อุทกนฺโต, อุทกนฺโตเยว โอทกนฺติโกฯ รโห ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส กตฺตพฺพตาย รหสฺโสฯ วินเย ปน ‘‘ทุฏฺฐุลฺลํ โอทกนฺติกํ รหสฺส’’นฺติ (ปารา. 39) ปาโฐฯ