เมนู

เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เย ปุญฺญาปุญฺญอาเนญฺชาภิสงฺขารา, เต อปฺปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ กมฺมาภิสงฺขารานํ น ปหีนภาเวนฯ คติยา วาทํ อุเปตีติ ปญฺจนฺนํ คตีนํ อญฺญตราย กถนํ อุปคจฺฉติฯ เตเนวาห – ‘‘เนรยิโกติ วา…เป.… วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉตี’’ติฯ วเทยฺยาติ กเถยฺยฯ คหิตํ นตฺถีติ คเหตพฺพํ นตฺถิฯ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ มุญฺจิตฺวา ฐิตตฺตา โมเจตพฺพํ นตฺถิฯ

ยสฺสตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘อหํ มมา’’ติ คหิตํ อตฺถิฯ ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส โมเจตพฺพํ อตฺถิฯ อุปริ ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพานิฯ คหณํ มุญฺจนา สมติกฺกนฺโตติ คหณโมจนา อรหา อติกฺกนฺโตฯ พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโตติ วฑฺฒิญฺจ ปริหานิญฺจ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺโตฯ โส วุฏฺฐวาโสติอาทิํ กตฺวา ญาณคฺคินา ทฑฺฒานีติ ปริโยสานํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อโธสีติ กนฺเตสิฯ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนีติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[23] จตุตฺเถ สุทฺธฏฺฐเก ปฐมคาถาย ตาวตฺโถ – น, ภิกฺขเว, เอวรูเปน ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติ, อปิ จ โข กิเลสมลีนตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อธิคมา สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ, อญฺญํ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺฐิคติโก พาโล อภิชานาติ ‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, เตน จ ทิฏฺฐิสงฺขาเตน ทสฺสเนน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี’’ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ ‘‘ปรม’’นฺติ ญตฺวา ตสฺมิํ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ตํ ทสฺสนํ ‘‘มคฺคญาณ’’นฺติ ปจฺเจติฯ ตํ ปน มคฺคญาณํ น โหติฯ

ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตนฺติ อุตฺตมํ นิพฺยาธิํ ปาปุณิตฺวา ฐิตํฯ ตาณปฺปตฺตนฺติ ตถา ปาลนปฺปตฺตํฯ เลณปฺปตฺตนฺติ นิลียนปฺปตฺตํฯสรณปฺปตฺตนฺติ ปติฏฺฐาปตฺตํ, ทุกฺขนาสนํ วา ปตฺตํฯ อภยปฺปตฺตนฺติ นิพฺภยภาวปฺปตฺตํฯ อจฺจุตปฺปตฺตนฺติ นิจฺจลภาวํ ปตฺตํฯ อมตปฺปตฺตนฺติ อมตํ มหานิพฺพานํ ปตฺตํฯ นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ วานวิรหิตํ ปตฺตํฯ

อภิชานนฺโตติ วิเสเสน ชานนฺโตฯ อาชานนฺโตติ อาชานมาโนฯ วิชานนฺโตติ อเนกวิเธน ชานมาโนฯ ปฏิวิชานนฺโตติ ตํ ตํ ปฏิจฺจ วิชานมาโนฯ ปฏิวิชฺฌนฺโตติ หทเย กุรุมาโนฯ

จกฺขุวิญฺญาณํ รูปทสฺสเนนาติ จกฺขุวิญฺญาเณน รูปทสฺสนํฯ ญาณนฺติ ปจฺเจตีติ ปญฺญา อิติ สทฺทหติฯ มคฺโคติ ปจฺเจตีติ ‘‘อุปาโย’’ติ สทฺทหติฯ ปโถติ สญฺจาโรฯ นียานนฺติ คเหตฺวา ยาตีติ นียานํฯ ‘‘นิยฺยาน’’นฺติ วา ปาโฐฯ

[24] ‘‘ทิฏฺเฐน เจ สุทฺธี’’ติ ทุติยคาถาฯ ตสฺสตฺโถ – เตน รูปทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺเฐน ยทิ กิเลสสุทฺธิ นรสฺส โหติ, เตน วา ญาเณน โส ยทิ ชาติอาทิทุกฺขํ ปชหาติ, เอวํ สนฺเต อริยมคฺคโต อญฺเญน อสุทฺธิมคฺเคเนว โส สุชฺฌติ, ราคาทีหิ อุปธีหิ สอุปธิโก เอว สมาโน สุชฺฌตีติ วตฺตพฺพตํ อาปนฺโน โหติ, น จ เอวํวิโธ สุชฺฌติฯ ตสฺมา ทิฏฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ, สา นํ ทิฏฺฐิเยว ‘‘มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อย’’นฺติ กเถติ, ทิฏฺฐิอนุรูปํ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ตถา ตถา วทตีติฯ

ราเคน สห วตฺตตีติ สราโค, ราควาติ อตฺโถฯ สโทโสติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

[25] น พฺราหฺมโณติ ตติยคาถาฯ ตสฺสตฺโถ – โย ปน พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ โหติ, โส มคฺเคน อธิคตาสวกฺขโย ขีณาสวพฺราหฺมโณ อริยมคฺคญาณโต อญฺเญน อภิมงฺคลสมฺมตรูปสงฺขาเต ทิฏฺเฐ, ตถาวิธสทฺทสงฺขาเต สุเต, อวีติกฺกมสงฺขาเต สีเล, หตฺถิวตาทิเภเท วเต, ปถวิอาทิเภเท มุเต จ อุปฺปนฺเนน มิจฺฉาญาเณน สุทฺธิํ น อาหาติฯ เสสมสฺส พฺราหฺมณสฺส วณฺณภณนาย วุตฺตํฯ โส หิ เตธาตุกปุญฺเญ สพฺพสฺมิญฺจ ปาเป อนูปลิตฺโต, กสฺมา? ตสฺส ปหีนตฺตา ตสฺส อตฺตทิฏฺฐิยา, ยสฺส กสฺสจิ วา คหณสฺส ปหีนตฺตา อตฺตญฺชโห, ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ อกรณโต ‘‘นยิธ ปกุพฺพมาโน’’ติ วุจฺจติฯ ตสฺมา นํ เอวํ ปสํสนฺโต อาหฯ

สพฺพสฺเสว จสฺส ปุริมปาเทน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – ปุญฺเญ จ ปาเป จ อนูปลิตฺโต อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหาติฯ นาติ ปฏิกฺเขโปติ น อิติ ปฏิเสโธฯ

พาหิตฺวา สพฺพปาปกานีติ คาถายตฺโถ – โย จตุตฺถมคฺเคน พาหิตฺวา สพฺพปาปกานิ ฐิตตฺโต ฐิโตอิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ พาหิตปาปตฺตา เอว จ วิมโล วิมลภาวํ พฺรหฺมภาวํ เสฏฺฐภาวํ ปตฺโต, ปฏินิสฺสฏฺฐสมาธิวิกฺเขปกรกิเลสมเลน อคฺคมคฺคผลสมาธินา สาธุสมาหิโต, สํสารเหตุสมติกฺกเมน สํสารมติจฺจ ปรินิฏฺฐิตกิจฺจตาย เกวลีติ จ, ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อนิสฺสิตตฺตา อนิสฺสิโตติ จ, โลกธมฺเมหิ นิพฺพิการตฺตา ตาทีติ จ ปวุจฺจติฯ เอวํ ถุติรโห ส พฺรหฺมา โส พฺราหฺมโณติฯ

อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหีติ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน มุญฺจิตฺวาฯ สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณาติ เอกจฺเจ โลกสงฺเกเตน ‘‘สมณพฺราหฺมณา’’ติ ลทฺธโวหารา สํวิชฺชนฺติฯ ทิฏฺฐสุทฺธิกาติ ทิฏฺเฐน สุทฺธิํ อิจฺฉมานาฯ เต เอกจฺจานํ รูปานํ ทสฺสนนฺติ เอเต ทิฏฺฐสุทฺธิกา เอเตสํ รูปารมฺมณานํ โอโลกนํฯ มงฺคลํ ปจฺเจนฺตีติ อิทฺธิการณํ พุทฺธิการณํ สพฺพสมฺปตฺติการณํ ปติฏฺฐาเปนฺติฯ อมงฺคลํ ปจฺเจนฺตีติ อนิทฺธิการณํ น พุทฺธิการณํ น สมฺปตฺติการณํ ปติฏฺฐาเปนฺติฯ เต กาลโต วุฏฺฐหิตฺวาติ เอเต ทิฏฺฐาทิมงฺคลิกา ปุเรตรเมว อุฏฺฐหิตฺวาฯ อภิมงฺคลคตานีติ วิเสเสน วุฑฺฒิการณคตานิฯ รูปานิ ปสฺสนฺตีติ นานาวิธานิ รูปารมฺมณานิ ทกฺขนฺติฯ จาฏกสกุณนฺติ เอวํนามกํฯ ผุสฺสเวฬุวลฏฺฐินฺติ ผุสฺสนกฺขตฺเตน อุปฺปนฺนํ ตรุณเพฬุวลฏฺฐิํฯ คพฺภินิตฺถินฺติ สคพฺภํ อิตฺถิํฯ กุมารกํ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตนฺติ ตรุณทารกํ อํเส อุสฺสาเปตฺวา คจฺฉมานํฯ ปุณฺณฆฏนฺติ อุทกปุณฺณฆฏํฯ โรหิตมจฺฉนฺติ รตฺตโรหิตมจฺฉํฯ อาชญฺญรถนฺติ สินฺธวยุตฺตรถํฯ อุสภนฺติ มงฺคลอุสภํฯ โคกปิลนฺติ กปิลคาวิํฯ

ปลาลปุญฺชนฺติ ถุสราสิํฯ ตกฺกฆฏนฺติ โคตกฺกาทิปูริตจาฏิํฯ ริตฺตฆฏนฺติ ตุจฺฉฆฏํฯ นฏนฺติ นฏกาทิํฯ ‘‘ธุตฺตกิริย’’นฺติ เอเกฯ

นคฺคสมณกนฺติ นิจฺโจฬสมณํ ขรนฺติ คทฺรภํฯ ขรยานนฺติ คทฺรภยุตฺตํ วยฺหาทิกํฯ เอกยุตฺตยานนฺติ เอเกน วาหเนน สํยุตฺตํ ยานํฯ กาณนฺติ เอกกฺขิอุภยกฺขิกาณํฯ กุณินฺติ หตฺถกุณิํฯ ขญฺชนฺติ ขญฺชปาทํ ติริยคตปาทํฯ ปกฺขหตนฺติ ปีฐสปฺปิํฯ ชิณฺณกนฺติ ชราชิณฺณํฯ พฺยาธิกนฺติ พฺยาธิปีฬิตํฯ มตนฺติ กาลงฺกตํฯ

สุตสุทฺธิกาติ โสตวิญฺญาเณน สุเตน สุทฺธิํ อิจฺฉมานาฯ สทฺทานํ สวนนฺติ สทฺทารมฺมณานํ สวนํฯ วฑฺฒาติ วาติอาทโย โลเก ปวตฺตสทฺทมตฺตานิ คเหตฺวา วุตฺตาฯ อมงฺคลํ ปน ‘‘กาโณ’’ติอาทินา เตน เตน นาเมน วุตฺตสทฺทาเยวฯ ‘‘ฉินฺท’’นฺติ วาติ หตฺถปาทาทิจฺฉินฺนนฺติ วาฯ ‘‘ภินฺท’’นฺติ วาติ สีสาทิภินฺนนฺติ วาฯ ‘‘ทฑฺฒ’’นฺติ วาติ อคฺคินา ฌาปิตนฺติ วาฯ ‘‘นฏฺฐ’’นฺติ วาติ โจราทีหิ วินาสิตนฺติ วาฯ ‘‘นตฺถี’’ติ วาติ น วิชฺชตีติ วาฯ

สีลสุทฺธิกาติ สีเลน วิสุทฺธิํ อิจฺฉนกาฯ สีลมตฺเตนาติ สํวรณมตฺเตนฯ สํยมมตฺเตนาติ อุปรมมตฺเตนฯ สํวรมตฺเตนาติ ทฺวารถกนมตฺเตนฯ อวีติกฺกมมตฺเตนาติ น อติกฺกมิตมตฺเตนฯ สมโณ มุณฺฑิกาปุตฺโตติ มาติโต ลทฺธนามํฯ สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํฯ ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํฯ อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตนฺติ อุตฺตมํ อรหตฺตํ ปาปุณิตพฺพตํ ปตฺวา ฐิตํฯ อโยชฺชนฺติ ปราเชตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สมณํฯ

วตสุทฺธิกาติ สมาทาเนน วเตน สุทฺธิํ อิจฺฉนกาฯ หตฺถิวติกา วาติ สมาทินฺนํ หตฺถิวตํ เอเตสํ อตฺถีติ หตฺถิวติกา, สพฺพหตฺถิกิริยํ กโรนฺตีติ อตฺโถฯ กถํ? ‘‘อชฺช ปฏฺฐาย หตฺถีหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตา หตฺถีนํ คมนาการํ ติฏฺฐนาการํ นิสีทนาการํ สยนาการํ อุจฺจารปสฺสาวกรณาการํ, อญฺเญ หตฺถี ทิสฺวา โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา คมนาการญฺจ สพฺพํ กโรนฺตีติ หตฺถิวติกาฯ อสฺสวติกาทีสุปิ ลพฺภมานวเสน ยถาโยคํ โยเชตพฺพํฯ เตสุ อวสาเน ทิสาวติกา วาติ ปุรตฺถิมาทิทิสานํ นมสฺสนวเสน สมาทินฺนทิสาวติกา, เอเตสํ วุตฺตปฺปการานํ สมณพฺราหฺมณานํ วตสมาทานํ สมฺปชฺชมานํ หตฺถิอาทีนํ สหพฺยตํ อุปเนติฯ สเจ โข ปนสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ ‘‘อิมินาหํ สีลวตสมาทานพฺรหฺมจริเยน เทโว วา เทวญฺญตโร วา โหมี’’ติ จินฺตยนฺตสฺส นิรยติรจฺฉานโยนีนํ อญฺญตโร โหตีติ ญาตพฺพํฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา (ม. นิ. 2.79) –

‘‘อิธ , ปุณฺณ, เอกจฺโจ กุกฺกุรวตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรสีลํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํฯ โส กุกฺกุรวตํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรสีลํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ กายสฺส เภทา ปรํ มรณา กุกฺกุรานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชติฯ สเจ โข ปนสฺส เอวํทิฏฺฐิ โหติ ‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’ติ, สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิสฺส โข อหํ, ปุณฺณ, ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คติํ วทามิ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วาฯ อิติ โข, ปุณฺณ, สมฺปชฺชมานํ กุกฺกุรวตํ กุกฺกุรานํ สหพฺยตํ อุปเนติ, วิปชฺชมานํ นิรย’’นฺติฯ

คนฺธพฺพวติกาทโย คนฺธพฺพาทีนํ สหพฺยตํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ, มิจฺฉาทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา นิรยติรจฺฉานโยนิเมว อุปคจฺฉนฺตีติ คเหตพฺโพฯ

มุตสุทฺธิกาติ ผุสิเตน สุทฺธิกาฯ ปถวิํ อามสนฺตีติ สสมฺภาริกํ มหาปถวิํ กาเยน ผุสนฺติฯ หริตนฺติ อลฺลนีลสทฺทลํฯ โคมยนฺติ ควาทิโคมยํฯ กจฺฉปนฺติ อฏฺฐิกจฺฉปาทิอเนกวิธํฯ ผาลํ อกฺกมนฺตีติ อยผาลํ มทฺทนฺติฯ ติลวาหนฺติ ติลสกฏํ ติลราสิํ วาฯ ผุสฺสติลํ ขาทนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ ติลํ ขาทนฺติฯ ผุสฺสเตลํ มกฺเขนฺตีติ ตถารูปํ ติลเตลํ สรีรพฺภญฺชนํ กโรนฺติฯ ทนฺตกฏฺฐนฺติ ทนฺตโปณํฯ มตฺติกาย นฺหายนฺตีติ กุงฺกุฏฺฐาทิกาย สณฺหมตฺติกาย สรีรํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหายนฺติฯ สาฏกํ นิวาเสนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ วตฺถํ ปริทหนฺติฯ เวฐนํ เวเฐนฺตีติ สีสเวฐนํ ปตฺตุณฺณาทิปฏํ สีเส ฐเปนฺติ ปฏิมุจฺจนฺติฯ

เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารนฺติ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตูสุ ปฏิสนฺธิทายกํ โกสลฺลสมฺภูตํ ปจฺจยาภิสงฺขารํฯ สพฺพํ อกุสลนฺติ ทฺวาทสวิธํ อโกสลฺลสมฺภูตํ อกุสลํฯ ยโตติ ยทาฯ

เต ทสวิโธ ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ, ทฺวาทสวิโธ อปุญฺญาภิสงฺขาโร จ, จตุพฺพิโธ อาเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ยถานุรูปํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหีนา โหนฺติฯ อตฺตทิฏฺฐิชโหติ ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ คหิตทิฏฺฐิํ ชโหฯ คาหํ ชโหติ ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ มานสมฺปยุตฺตคหณํ ชโหฯ ปุน อตฺตญฺชโหติ ‘‘เอตํ มมา’’ติ ตณฺหาคหณวเสน จ ทิฏฺฐิคหณวเสน จ ปรามสิตฺวา คหิตํ, ปรโต อามฏฺฐญฺจ, ตสฺมิํ อภินิวิฏฺฐญฺจ, พลวตณฺหาวเสน คิลิตฺวา อชฺโฌสิตญฺจ, พลวมุจฺฉิตญฺจฯ สพฺพํ ตํ จตฺตํ โหตีติอาทโย วุตฺตนยาเยวฯ

[26] เอวํ ‘‘น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหา’’ติ วตฺวา อิทานิ เย ทิฏฺฐิคติกา อญฺญโต สุทฺธิํ พฺรุวนฺติ, เตสํ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อนิพฺพาหกภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริมํ ปหายา’’ติ คาถมาหฯ ตสฺสตฺโถ – เตหิ อญฺญโต สุทฺธิวาทา สมานาปิ ยสฺสา ทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา คหณมุญฺจนํ โหติ, ตาย ปุริมํ สตฺถาราทิํ ปหาย อปรํ นิสฺสิตา, เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนุคตา อภิภูตา ราคาทิเภทํ น ตรนฺติ สงฺคํ, ตญฺจ อตรนฺตา ตํ ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จ มกฺกโฏว สาขนฺติฯ

ปุริมํ สตฺถารํ ปหายาติ ปุริมคหิตํ สตฺถุปฏิญฺญํ วชฺเชตฺวาฯ ปรํ สตฺถารํ นิสฺสิตาติ อญฺญํ สตฺถุปฏิญฺญํ นิสฺสิตา อลฺลีนาฯ ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เอชานุคาติ ตณฺหาย อนุคาฯ เอชานุคตาติ ตณฺหาย อนุคตาฯ เอชานุสฏาติ ตณฺหาย อนุสฏา ปกฺขนฺทา วาฯ เอชาย ปนฺนา ปติตาติ ตณฺหาย นิมุคฺคา จ นิกฺขิปิตา จฯ

มกฺกโฏติ วานโรฯ อรญฺเญติ วิปิเนฯ ปวเนติ มหาวเนฯ จรมาโนติ คจฺฉมาโนฯ เอวเมวาติ โอปมฺมสํสนฺทนํฯ ปุถูติ นานาฯ ปุถุทิฏฺฐิคตานีติ นานาวิธานิ ทิฏฺฐิคตานิฯ คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จาติ คหณวเสน คณฺหนฺติ จ จชนวเสน มุญฺจนฺติ จฯ อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ ปลิโพธํ กโรนฺติ จ วิสฺสชฺเชนฺติ จ ขิปนฺติ จฯ

[27] ปญฺจมคาถาย จ สมฺพนฺโธ – โย จ โส ‘‘ทิฏฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทาน’’นฺติ วุตฺโต, โส สยํ สมาทายาติฯ

ตตฺถ สยนฺติ สามํ สมาทายาติ คเหตฺวาฯ วตานีติ หตฺถิวตาทีนิฯ อุจฺจาวจนฺติ อปราปรํ, หีนปณีตํ วา สตฺถารโต สตฺถาราทิํฯ สญฺญสตฺโตติ กามสญฺญาทีสุ ลคฺโคฯ วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ ธมฺมนฺติ ปรมตฺถวิทฺวา จ อรหา จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ จตุสจฺจธมฺมํ อภิสเมจฺจาติฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

สามํ สมาทายาติ สยเมว คเหตฺวาฯ อาทายาติ อาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวาฯ สมาทายาติ สมฺมา อาทายฯ อาทิยิตฺวาติ ปลิโพธํ กตฺวาฯ สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา ปลิโพธํ กตฺวาฯ คณฺหิตฺวาติ อวิสฺสชฺเชตฺวาฯ ปรามสิตฺวาติ ทสฺสิตฺวาฯ อภินิวิสิตฺวาติ ปติฏฺฐหิตฺวาฯ กามสญฺญาทโย วุตฺตนยา เอวฯ

วิทฺวาติ เมธาวีฯ วิชฺชาคโตติ วิชานนภาวํ คโตฯ ญาณีติ ปญฺญาสมฺปนฺโนฯ วิภาวีติ ญาเณน วีมํสโกฯ เมธาวีติ อนิจฺจาทีหิ ตุลิตญาโณฯ ปญฺญาติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนยาเยวฯ จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ โพชฺฌงฺคตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตวฯ วีมํสาติ จตุสจฺจธมฺมวิจินนา ปญฺญาวฯ ‘‘วีมํสา ธมฺมจินฺตนา’’ติ หิ วุตฺตาฯ วิปสฺสนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตา วิวิธากาเรน ปสฺสนา ปญฺญาวฯ สมฺมาทิฏฺฐีติ โสภนา ปสฏฺฐา สุนฺทรา มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิฯ เตหิ เวเทหีติ เอเตเหว จตูหิ มคฺคญาเณหิฯ อนฺตคโตติ ชาติชรามรณสฺส ปริโยสานํ คโตฯ โกฏิคโตติอาทโย เหฏฺฐา วุตฺตนยาวฯ เวทานํ วา อนฺตคโตติ ชานิตพฺพานํ อวสานปฺปตฺโตฯ เวเทหิ วา อนฺตคโตติ จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตภาเวน อนฺตสงฺขาตํ นิพฺพานํ คโตฯ วิทิตตฺตาติ วิทิตภาเวน ชานิตภาเวนฯ

เวทานิ วิเจยฺย เกวลานีติ คาถาย อยมตฺโถ – โย จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ กิเลสกฺขยํ กโรนฺโต คโต, โส ปรมตฺถโต เวทคู นาม โหติฯ โสว สพฺพสมณพฺราหฺมณานํ สตฺถสญฺญิตานิ เวทานิ ตาเยว มคฺคภาวนาย กิจฺจโต อนิจฺจาทิวเสน วิเจยฺยฯ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ตเมว สพฺพํ เวทมติจฺจ ยาปิ เวทปจฺจยา, อญฺญถา วา อุปฺปชฺชนฺติ เวทนา, ตาสุ สพฺพเวทนาสุ วีตราโค โหติฯ

ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กิํ ปตฺตินมาหุ เวทคุ’’นฺติ (สุ. นิ. 533) ปุฏฺโฐ ‘‘อิทํ ปตฺติน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เวทานิ วิเจยฺย…เป.… เวทคู โส’’ติ อาหฯ ยสฺมา วา โย ปวิจยปญฺญาย เวทานิ วิเจยฺย, ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน สพฺพํ เวทมติจฺจ วตฺตติฯ โส สตฺถสญฺญิตานิ เวทานิ คโต ญาโต อติกฺกนฺโตว โหติฯ โย เวทนาสุ วีตราโค, โสปิ เวทนาสญฺญิตานิ เวทานิ คโต อติกฺกนฺโต , อติเวทนํ คโตติปิ เวทคูฯ ตสฺมา ตมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ปตฺติน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เวทานิ วิเจยฺย…เป.… เวทคู โส’’ติ อาหฯ

สเมจฺจาติ ญาเณน สมาคนฺตฺวาฯ อภิสเมจฺจาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ ธมฺมนฺติ จตุสจฺจธมฺมํฯ สพฺเพ สงฺขาราติ สพฺเพ สปฺปจฺจยา ธมฺมาฯ เต หิ สงฺขตสงฺขารา นามฯ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กรียนฺตีติ สงฺขารา, เต เอวํ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กตตฺตา ‘‘สงฺขตา’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ ‘‘กมฺมนิพฺพตฺตา เตภูมกรูปารูปธมฺมา อภิสงฺขตสงฺขารา’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.587) อฏฺฐกถาสุ วุตฺตาฯ เตปิ ‘‘อนิจฺจา วต สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.221, 272; สํ. นิ. 1.186) สงฺขตสงฺขาเรสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติฯ ‘‘อวิชฺชาคโตยํ, ภิกฺขเว, ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญญฺเจ สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. 2.51) อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราว อาคตาฯ เตภูมิกกุสลากุสลเจตนา อภิสงฺขรณกสงฺขารา นามฯ ‘‘ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ, ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มญฺเญ อฏฺฐาสี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. 3.15) อาคตํ กายิกเจตสิกวีริยํ ปโยคาภิสงฺขาโร นามฯ ‘‘สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส โข, อาวุโส วิสาข, ภิกฺขุโน ปฐมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.464) อาคตา วิตกฺกวิจารา วาจํ สงฺขโรนฺตีติ วจีสงฺขารา, อสฺสาสปสฺสาสา กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา, สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขาราฯ อิธ ปน สงฺขตสงฺขารา อธิปฺเปตาฯ อนิจฺจา หุตฺวา อภาวฏฺเฐนฯ ทุกฺขา ปฏิปีฬนฏฺเฐนฯ สพฺเพ ธมฺมาติ นิพฺพานมฺปิ อนฺโตกตฺวา วุตฺตาฯ อนตฺตา อวสวตฺตนฏฺเฐนฯ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติ เอตฺถ ยํ ปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโยฯ ปฏิจฺจาติ น วินา, อปจฺจกฺขิตฺวาติ อตฺโถฯ เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถฯ อปิจ อุปการกฏฺโฐ ปจฺจยฏฺโฐฯ

อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยาฯ สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ สมฺภวนฺติสทฺทสฺส เสสปเทหิปิ โยชนา กาตพฺพาฯ

ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณํ, ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ อญฺญาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ, อปรนฺเต อญฺญาณํ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ, อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณํฯ กตเม สงฺขารา? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ปญฺจ รูปาวจรกุสลเจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร, จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อาเนญฺชาภิสงฺขาโร, กายสญฺเจตนา กายสงฺขาโร, วจีสญฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสญฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโรฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี’’ติ? อวิชฺชาภาเว ภาวโตฯ ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺญาณํ อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺญาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสญฺญาย คเหตฺวา ตสฺเสว เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติฯ สมุทเย อญฺญาเณน ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มญฺญมาโน อารภติฯ นิโรเธ ปน มคฺเค จ อญฺญาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส ทุกฺขนิโรธสญฺญี หุตฺวา นิโรธสฺส จ อมคฺคภูเตสุปิ ยญฺญามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสญฺญี หุตฺวา ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยญฺญามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติฯ

อปิ จ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ปุญฺญผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต ตสฺส อธิคมาย กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ เทวจฺฉรกามโก วิย มรุปฺปปาตํฯ สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปุญฺญผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนิกํ วิปริณามทุกฺขตํ อปฺปสฺสาทตญฺจ อปสฺสนฺโตปิ ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว ปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ สลโภ วิย ทีปสิขาภินิปาตํ, มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํฯ

กามุปเสวนาทีสุ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสญฺญาย เจว กิเลสาภิภูตตาย จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ พาโล วิย คูถกีฬนํ, มริตุกาโม วิย จ วิสขาทนํฯ อารุปฺปวิปาเกสุ จาปิ สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ อนวพุชฺฌมาโน สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อาเนญฺชาภิสงฺขารํ อารภติ ทิสามูฬฺโห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํฯ เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, น อภาวโตฯ ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี’’ติฯ

เอตฺถาห – คณฺหาม ตาว เอตํ ‘‘อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย’’ติ, กิํ ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อญฺเญปิ ปจฺจยา สนฺตีติ? กิํ ปเนตฺถ ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติฯ อถ อญฺเญปิ สนฺติ, ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ? น นุปปชฺชติฯ กสฺมา? ยสฺมา –

‘‘เอกํ น เอกโต อิธ, นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ;

ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-เหตุผลทีปเน อตฺโถ’’ฯ (วิภ. อฏฺฐ. 226, สงฺขารปทนิทฺเทส; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.105; วิสุทฺธิ. 2.617);

ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา, กตฺถจิ ปากฏตฺตา, กตฺถจิ อสาธารณตฺตา เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติฯ ตสฺมา อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ ‘‘อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.52) จ, ‘‘อวิชฺชาสมุทยา อาสวสมุทโย’’ติ (ม. นิ. 1.104) จ วจนโต อญฺเญสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงฺขารเหตูนํ เหตูติ ปธานตฺตา, ‘‘อวิทฺวา, ภิกฺขเว, อวิชฺชาคโต ปุญฺญาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี’’ติ ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพาฯ เอเตเนว จ เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติฯ

เอตฺถาห – เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺฐผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ? น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติฯ กถํ น ยุชฺชิสฺสติ? โลกสฺมิญฺหิ –

‘‘วิรุทฺโธ จา วิรุทฺโธ จ, สทิสาสทิโส ตถา;

ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ, วิปากา เอว เต จ น’’ฯ

อิติ อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺฐผลา, สภาววเสน จ สาวชฺชาปิ สมานา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ ฐานกิจฺจสภาววิรุทฺธาวิรุทฺธปจฺจยวเสน, สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพาฯ อปิ จ อยํ อญฺโญปิ ปริยาโย –

‘‘จุตูปปาเต สํสาเร, สงฺขารานญฺจ ลกฺขเณ;

โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติฯ

‘‘อภิสงฺขโรติ โส เอเต, สงฺขาเร ติวิเธ ยโต;

อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ, ติวิธานมฺปยํ ตโตฯ

‘‘ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ, นโร อปริณายโก;

เอกทา ยาติ มคฺเคน, อุมฺมคฺเคนาปิ เอกทาฯ

‘‘สํสาเร สํสรํ พาโล, ตถา อปริณายโก;

กโรติ เอกทา ปุญฺญํ, อปุญฺญมปิ เอกทาฯ

‘‘ยทา จ ญตฺวา โส ธมฺมํ, สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ;

ตทา อวิชฺชูปสมา, อุปสนฺโต จริสฺสตี’’ติฯ

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ฉวิญฺญาณกายา จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณํ ฆานวิญฺญาณํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํฯ ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํฯ ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิฯ มโนวิญฺญาณํ ปน ทฺเว วิปากมโนธาตุโย, ติสฺโส อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุโย, อฏฺฐ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ, จตฺตาริ อรูปาวจรวิปากจิตฺตานีติ พาวีสติวิธํฯ อิติ สพฺพานิ พาตฺติํสโลกิยวิปากวิญฺญาณานิฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาณํ สงฺขารปจฺจยา โหตี’’ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโตฯ

วิปากญฺเหตํ, วิปากญฺจ น อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ, ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ ‘‘สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺญาณํ โหตี’’ติฯ สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน ทฺเวธา ปวตฺตติ ฯ ตตฺถ ทฺเว ปญฺจวิญฺญาณานิ, ทฺเว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตา อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํเยว ปวตฺตนฺติฯ เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภเวสุ ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติฯ

‘‘ลทฺธปฺปจฺจยมิติ ธมฺม-มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ;

นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ, น ตโต เหตุํ วินา โหติ’’ฯ

อิติ เหตํ ลทฺธปฺปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ ‘‘ภวนฺตรมุเปตี’’ติ วุจฺจติ, น สตฺโต น ชีโวฯ ตสฺส จ นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ, นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโวฯ เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติฯ

เอตฺถาห – นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมิํ มนุสฺสตฺตภาเว ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา, ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ อคมนโต, อญฺญสฺส อญฺญโต จ ตํ ผลํ สิยา, อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺส ตํ ผลํ สิยา, ตสฺมา น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ? ตตฺริทํ วุจฺจติ –

‘‘สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ, นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต;

พีชานํ อภิสงฺขาโร, เอตสฺสตฺถสฺส สาธโกฯ

‘‘ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว, สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมุติ;

ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส, ยถา ผลติ สมฺมุตี’’ติฯ

โยปิ วเทยฺย ‘‘เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา สิยุํ, อวิชฺชมานา วาฯ ยทิ จ วิชฺชมานา, ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํฯ อถ อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุ’’นฺติฯ โส เอวํ วตฺตพฺโพ –

‘‘กตตฺตา ปจฺจยา เอเต, น จ นิจฺจํ ผลาวหา;

ปาฏิโภคาทิกํ ตตฺถ, เวทิตพฺพํ นิทสฺสน’’นฺติฯ

วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ อิธ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา นามํ, จตฺตาริ มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ รูปํฯ อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานญฺจ ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุทสกํ กายทสกนฺติ วีสติ รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตวีสติ ธมฺมา ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ สภาวกานํ ภาวทสกํ ปกฺขิปิตฺวา เตตฺติํส, โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกาทีนํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตวตฺถุทสกานิ ชีวิตินฺทฺริยนวกญฺจาติ เอกูนจตฺตาลีส รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต พาจตฺตาลีส ธมฺมา ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ กามภเว ปน เสสโอปปาติกานํ, สํเสทชานํ วา สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวตฺถุภาวทสกานีติ สตฺตติ รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ เอส อุกฺกํโส, อวกํเสน ปน ตํตํทสกวิกลานํ ตสฺส ตสฺส วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา ปฏิสนฺธิยํ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปสงฺขา เวทิตพฺพาฯ อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธาฯ อสญฺญีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติฯ เอส ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโยฯ

ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ ปาตุภวติฯ ปฐมภวงฺคโต ปภุติ จิตฺตสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ, สทฺทปาตุภาวกาเล อุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ, กพฬีการาหารูปชีวีนํ อาหารสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกนฺติ เอวํ อาหารสมุฏฺฐานสฺส, สุทฺธฏฺฐกสฺส, อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ, เอเกกจิตฺเต ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตกมฺมสมุฏฺฐานญฺจ สตฺตติวิธนฺติ ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ นวนวุติธมฺมา ยถาสมฺภวํ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ เวทิตพฺพาฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺญาณปจฺจยา โหตี’’ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จฯ สุตฺเต หิ ‘‘จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา’’ติอาทินา (ธ. ส. ทุกมาติกา 62) นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธาฯ ยุตฺติโต ปน –

‘‘จิตฺตเชน หิ รูเปน, อิธ ทิฏฺเฐน สิชฺฌติ;

อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส, วิญฺญาณํ ปจฺจโย อิตี’’ติฯ

นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ นามํ วุตฺตเมวฯ อิธ ปน รูปํ นิยมโต จตฺตาริ มหาภูตานิ, ฉ วตฺถูนิ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอกาทสวิธํฯ สฬายตนํ ปน จกฺขายตนํ โสตฆานชิวฺหากายมนายตนํฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย’’ติ? นามรูปภาเว ภาวโตฯ ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ โหติ, น อญฺญถาติฯ

สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ –

‘‘ฉเฬว ผสฺสา สงฺเขปา, จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย;

วิญฺญาณมิว พาตฺติํส, วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต’’ฯ

ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ –

‘‘ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา;

ฉเฬว ตา ปเภเทน, อิธ พาตฺติํส เวทนา’’ฯ

เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ –

‘‘รูปตณฺหาทิเภเทน, ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา;

เอเกกา ติวิธา ตตฺถ, ปวตฺตาการโต มตาฯ

‘‘ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ, สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ;

อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตาฯ

‘‘ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา, โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา;

เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อิติ วุตฺตา มเหสินา’’ติฯ

ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํฯ อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อิธ กมฺมภโว อธิปฺเปโต, อุปปตฺติภโว ปน ปทุทฺธารวเสน วุตฺโตฯ ภวปจฺจยา ชาตีติ กมฺมภวปจฺจยา ชาติ ปฏิสนฺธิขนฺธานํ ปาตุภโวฯ

ตตฺถ สิยา – กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติ เจ? พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโตฯ

พาหิรานญฺหิ ชนกชนนิสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ หีนปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติฯ โส จ น อเหตุโก สพฺพทา จ สพฺเพสญฺจ อภาวโต, น กมฺมภวโต อญฺญเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺญสฺส การณสฺส อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกวฯ กมฺมญฺหิ สตฺตานํ หีนปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุฯ เตนาห ภควา – ‘‘กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปณีตตายา’’ติ (ม. นิ. 3.289)ฯ ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ ‘‘ภโว ชาติยา ปจฺจโย’’ติฯ

ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทีสุ ยสฺมา อสติ ชาติยา ชรามรณญฺเจว โสกาทโย จ ธมฺมา น โหนฺติ, ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส พาลสฺส ชรามรณาทิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติฯ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ ญาเณน สมาคนฺตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวาฯ

เอวํ ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการปฺปวตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏวเสน อวิชฺชาทีนํ นิโรธทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ ธมฺม’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อวิชฺชานิโรธาติ อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธา ปุน อปฺปวตฺตินิโรเธนฯ สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติฯ เอวํ เสสปเทสุปิฯ อิทํ ทุกฺขนฺติอาทโย ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอวฯ อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ อิเม เตภูมกา ธมฺมา สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภนากาเรน, อธิเกน ญาเณน วา สภาวโต ชานิตพฺพาฯ ปริญฺเญยฺยาติ สามญฺญลกฺขณาวโพธวเสน, กิจฺจสมาปนวเสน จ พฺยาปิตฺวา ชานิตพฺพาฯ อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ อิเม สมุทยปกฺขิกา ธมฺมา เตน เตน คุณงฺเคน ปหาตพฺพาฯ ภาเวตพฺพาติ วฑฺเฒตพฺพาฯ สจฺฉิกาตพฺพาติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพาฯ ทุวิธา สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา จ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา จฯ ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อายตนานํฯ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจาติ อุปฺปาทญฺจ นิโรธญฺจฯ

ภูริปญฺโญติ ภูริ วิยาติ ภูริ, ตาย ภูริปญฺญาย สมนฺนาคโต ภูริปญฺโญฯ มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถฯ

ตตฺริทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํ – กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺเต ธมฺเม…เป.… มหนฺตา นิรุตฺติโย… มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ…เป.… ปญฺญากฺขนฺเธ… วิมุตฺติกฺขนฺเธ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ มหนฺตานิ ฐานาฐานานิ…เป.… มหาวิหารสมาปตฺติโย… มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ… มหนฺเต สติปฏฺฐาเน… สมฺมปฺปธาเน… อิทฺธิปาเท… มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ … พลานิ… โพชฺฌงฺคานิ… มหนฺเต อริยมคฺเค… มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ… มหาอภิญฺญาโย… มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญาฯ

กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ ปุถุนานาธาตูสุ…เป.… ปุถุนานาอายตเนสุ… ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ… ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ… ปุถุนานาอตฺเถสุ… ธมฺเมสุ… นิรุตฺตีสุ… ปฏิภาเนสุ… ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ… ปุถุนานาสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ… ปุถุนานาฐานาฐาเนสุ… ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ… ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ… ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ… สมฺมปฺปธาเนสุ… อิทฺธิปาเทสุ… อินฺทฺริเยสุ… พเลสุ… โพชฺฌงฺเคสุ… ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ… สามญฺญผเลสุ… อภิญฺญาสุ… ปุถุนานาชนสาธารเณ ธมฺเม สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญาฯ

กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลํ ปริปูเรติฯ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติฯ โภชเน มตฺตญฺญุตํ…เป.… ชาคริยานุโยคํ… สีลกฺขนฺธํ… สมาธิกฺขนฺธํ… ปญฺญากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล…เป.… ปาโมชฺชพหุโล ฐานาฐานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ หาสปญฺญาฯ หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญาฯ สติปฏฺฐาเน ภาเวติ สมฺมปฺปธาเน… อิทฺธิปาเท… อินฺทฺริยานิ… พลานิ… โพชฺฌงฺเค… อริยมคฺคํ ภาเวตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, อภิญฺญาโย ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญาฯ

กตมา ชวนปญฺญา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ทุกฺขโต, อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ ยา กาจิ เวทนา…เป.… ยา กาจิ สญฺญา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ…เป.… ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิญฺญาณํ อนิจฺจโต… ทุกฺขโต… อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต… ทุกฺขโต… อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ เวทนา… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา…เป.… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา…เป.… วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ เวทนา…เป.… สญฺญา… สงฺขารา… วิญฺญาณํ… จกฺขุํ…เป.… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ…เป.… นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา…เป.… วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญาฯ

กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญาฯ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติฯ อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนํ วิหิํสาวิตกฺกํ… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม… อุปฺปนฺนํ ราคํ… อุปฺปนฺนํ โทสํ… โมหํ… โกธํ… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเฐยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ ติกฺขปญฺญาฯ เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปญฺญายาติ ติกฺขปญฺญาฯ

กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ…เป.… โมหกฺขนฺธํ… โกธํ… อุปนาหํ…เป.… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญาฯ

[28] ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ ว สุตํ มุตํ วาติ โส ภูริปญฺโญ ขีณาสโว ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วา เตสุ สพฺพธมฺเมสุ มารเสนํ วินาเสตฺวา ฐิตภาเวน วิเสนิภูโตฯ ตเมว ทสฺสินฺติ ตํ เอว วิสุทฺธทสฺสิํฯ วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตณฺหาฉทนาทิวิคเมน วิวฏํ หุตฺวา จรนฺตํฯ เกนีธ โลกสฺมิ วิกปฺปเยยฺยาติ เกน อิธ โลเก ตณฺหากปฺเปน วา ทิฏฺฐิกปฺเปน วา โกจิ วิกปฺเปยฺย, เตสํ วา ปหีนตฺตา ราคาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตนาติฯ

กามา เต ปฐมา เสนาติอาทีสุ จตูสุ คาถาสุ อยมตฺโถ – ยสฺมา อาทิโตว อคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนคาริยภาวํ อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ, อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ อรติ อุปฺปชฺชติฯ วุตฺตญฺเจตํ – ‘‘ปพฺพชิเตน โข, อาวุโส, อภิรติ ทุกฺกรา’’ติ (สํ. นิ. 4.331)ฯ ตโต เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาเธติ, ตาย พาธิตานํ ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺญวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺญิตา ภีรุ ชายติ, เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ ‘‘น สิยา นุ โข เอส มคฺโค’’ติ ปฏิปตฺติยํ วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ, เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ ตโต อธิกตรํ วิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา ธมฺมปฏิรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ฐิตา ชาติอาทีหิ อตฺตานํ อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติฯ ตสฺมา กามาทีนํ ปฐมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ

เอวเมตํ ทสวิธํ เสนํ อุทฺทิสิตฺวา ยสฺมา สา กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา กณฺหสฺส นมุจิโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา นํ ‘‘ตว เสนา’’ติ นิทฺทิสนฺโต อาห – ‘‘เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี’’ติฯ ตตฺถ อภิปฺปหารินีติ สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตินี นิปฺโปถินี, อนฺตรายกรีติ อตฺโถฯ น นํ อสูโร ชินาติ, เชตฺวาว ลภเต สุขนฺติ เอวํ ตว เสนํ อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวาว มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺฉติฯ

ยโต จตูหิ อริยมคฺเคหีติ ยทา จตูหิ นิทฺโทสนิพฺพานมคฺคนสงฺขาเตหิ มคฺเคหิฯ มารเสนาติ มารสฺส เสนา วจนกรา กิเลสาฯ ปฏิเสนิกราติ ปฏิปกฺขกราฯ ชิตา จาติ ปราชยมานา หนิตา จฯ ปราชิตา จาติ นิคฺคหิตา จฯ ภคฺคาติ ภินฺนาฯ วิปฺปลุคฺคาติ จุณฺณวิจุณฺณาฯ ปรมฺมุขาติ วิมุขภาวํ ปาปิตาฯ วิเสนิภูโตติ นิกฺกิเลโส หุตฺวา ฐิโตฯ

โวทาตทสฺสินฺติ พฺยวทาตทสฺสิํฯ ตานิ ฉทนานีติ เอตานิ ตณฺหาทิกิเลสฉทนานิฯ วิวฏานีติ ปากฏีกตานิฯ วิทฺธํสิตานีติ ฐิตฏฺฐานโต อปหตานิฯ อุคฺฆาฏิตานีติ อุปฺปาฏิตานิฯ สมุคฺฆาฏิตานีติ วิเสเสน อุปฺปาฏิตานิฯ

[29] น กปฺปยนฺตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ – กิญฺจ ภิยฺโย? เต หิ ตาทิสา สนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปานํ ปุเรกฺขารานญฺจ เกนจิ น กปฺปยนฺติ, น ปุเรกฺขโรนฺติฯ ปรมตฺถํ อจฺจนฺตสุทฺธิํ อธิคตตฺตา อนจฺจนฺตสุทฺธิํเยว อกิริยสสฺสตทิฏฺฐิํ ‘‘อจฺจนฺตสุทฺธี’’ติ น เต วทนฺติฯ อาทานคนฺถํ คติตํ วิสชฺชาติ จตุพฺพิธมฺปิ รูปาทีนํ อาทายกตฺตา อาทานคนฺถํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน คถิตํ พทฺธํ อริยมคฺคสตฺเถน วิสฺสชฺช ฉินฺทิตฺวาฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

อจฺจนฺตสุทฺธินฺติ อจฺจนฺตํ ปรมตฺถํ สุทฺธิํฯ สํสารสุทฺธินฺติ สํสารโต สุทฺธิํฯ อกิริยทิฏฺฐินฺติ กโรโต น กรียติ ปาปนฺติ อกิริยทิฏฺฐิํฯ สสฺสตวาทนฺติ ‘‘นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ วจนํฯ น วทนฺติ น กเถนฺติฯ

คนฺถาติ นามกายํ คนฺเถนฺติ, จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ อภิชฺฌา จ สา นามกายฆฏนวเสน คนฺโถ จาติ อภิชฺฌากายคนฺโถฯ หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโทฯ พฺยาปาโท จ โส วุตฺตนเยน คนฺโถ จาติ พฺยาปาโท กายคนฺโถฯ สีลพฺพตปรามาโสติ ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ (ธ. ส. 1143, 1222) ปรโต อามาโสฯ อิทํสจฺจาภินิเวโสติ สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติ (ธ. ส. 1144) อิมินา อากาเรน อภินิเวโส อิทํสจฺจาภินิเวโสฯ อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโคติ อตฺตนา อภินิวิสิตฺวา คหิตาย ทิฏฺฐิยา ฉนฺทราโคฯ ปรวาเทสุ อาฆาโตติ ปรสฺส วจเนสุ โกโปฯ อปฺปจฺจโยติ อตุฏฺฐากาโรฯ อตฺตโน สีลํ วาติ อตฺตนา สมาทินฺนํ โคสีลาทิสีลํ วาฯ อตฺตโน ทิฏฺฐีติ อตฺตนา คหิตา ปรามฏฺฐา ทิฏฺฐิฯ เตหิ คนฺเถหีติ เอเตหิ วุตฺเตหิ นามกายฆฏเนหิฯ รูปํ อาทิยนฺตีติ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปารมฺมณํ อาทิยนฺติ คณฺหนฺติฯ อุปาทิยนฺตีติ อุปคนฺตฺวา คณฺหนฺติ ตณฺหาคหเณนฯ ปรามสนฺติ ทิฏฺฐิคหเณนฯ อภินิวิสนฺติ มานคหเณนฯ วฏฺฏนฺติ เตภูมกวฏฺฏํฯ คนฺเถติ พนฺธเนฯ

โวสชฺชิตฺวา วาติ สมฺมา วิสฺสชฺชิตฺวา วาฯ คถิเตติ พนฺธเนฯ คนฺถิเตติ คนฺถเนน คนฺถิเตฯ วิพนฺเธติ วิเสเสน พนฺเธฯ อาพนฺเธติ อเนกวิเธน พนฺเธฯ ปลิพุทฺเธติ อมุญฺจิเตฯ พนฺธเน โปฏยิตฺวาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิพนฺธนานิ ปปฺโปฏยิตฺวาฯ วิสชฺชาติ จชิตฺวาฯ

อิเม ปน จตฺตาโร คนฺเถ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ, มคฺคปฏิปาฏิยาปิ – กิเลสปฏิปาฏิยา อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคน ปหียติ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคน, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ โสตาปตฺติมคฺเคนฯ มคฺคปฏิปาฏิยา สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ โสตาปตฺติมคฺเคน, พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคน, อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคนาติฯ เอเต จตฺตาโร คนฺถา ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ เต จตุปฺปเภทา อภิชฺฌายนฺติ เอตาย, สยํ วา อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา

โลโภเยว นามกายํ คนฺเถติ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมิํ ฆเฏตีติ กายคนฺโถฯ พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโทฯ ‘‘อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ ปรามสนํ สีลพฺพตปรามาโส, สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญ’’นฺติอาทินา อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโสฯ ยถา วยฺหํ วาติอาทิํ วยฺหาทิวิสงฺขรณํ คนฺถานํ วิโยคกรเณ อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาหฯ

น ชเนนฺตีติ น อุปฺปาเทนฺติฯ น สญฺชเนนฺตีติ น นิพฺพตฺเตนฺติฯ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ น สญฺชเนนฺตีติ อุปฺปาทกฺขณํฯ น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ ปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

[30] สีมาติโคติ คาถา เอกปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วุตฺตาฯ ปุพฺพสทิโส เอว ปนสฺสา สมฺพนฺโธ, โส เอวํ อตฺถวณฺณนาย สทฺธิํ เวทิตพฺโพ – กิญฺจ ภิยฺโย? โส อีทิโส ภูริปญฺโญ จตุนฺนํ กิเลสสีมานํ อตีตตฺตา สีมาติโค, พาหิตปาปตฺตา จ พฺราหฺมโณ, อิตฺถมฺภูตสฺส จ ตสฺส นตฺถิ, ปรจิตฺตปุพฺเพนิวาสญาเณหิ ญตฺวา วา มํสทิพฺพจกฺขูหิ ทิสฺวา วา กิญฺจิ สมุคฺคหีตํ, อภินิวิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โส จ กามราคาภาวโต น ราคราคี รูปารูปราคาภาวโต น วิราครตฺโต, ยโต เอวํวิธสฺส ตสฺส ‘‘อิทํ ปรม’’นฺติ กิญฺจิ อิธ อุคฺคหีตํ นตฺถีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ

จตสฺโส สีมาโยติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทาฯ ทิฏฺฐานุสโยติ ทิฏฺฐิ จ สา อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ ทิฏฺฐานุสโยฯ วิจิกิจฺฉานุสยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เกนฏฺเฐน อนุสยา? อนุสยนฏฺเฐนฯ โก เอส อนุสยฏฺโฐ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโฐฯ เอเต หิ อปฺปหีนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา ‘‘อนุสยา’’ติ วุจฺจนฺติฯ อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อถาปิ สิยา – อนุสยฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติฯ ตตฺริทํ ปฏิวจนํ – อปฺปหีนากาโร อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตา กิเลสา วุจฺจนฺติฯ

โส จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเฐน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ

ตตฺริทํ ปมาณํ – ปฏิสมฺภิทายํ ตาว อภิสมยกถายํ (ปฏิ. ม. 3.21) ‘‘ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย ‘‘ถามคโต อนุสยํ ปชหตี’’ติ วุตฺตํฯ ธมฺมสงฺคณิยํ โมหสฺส ปทภาชเน (ธ. ส. 390) ‘‘อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ, อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมิํ สมเย โมโห โหตี’’ติ อกุสลจิตฺเตน สทฺธิํ อวิชฺชานุสยสฺส อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโตฯ กถาวตฺถุสฺมิํ ‘‘อนุสยา อพฺยากตา อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา’’ติ (กถา. 605) สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตาฯ อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺญตรสฺมิํ อุปฺปชฺชนวาเร ‘‘ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺมา ‘‘อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ ยมฺปิ ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตเมวฯ อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ, วิจิกิจฺฉานุสโย วิจิกิจฺฉาสหคเต, อวิชฺชานุสโย ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ; ตโยปิ อวเสสเตภูมกธมฺเมสุ อารมฺมณวเสน ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาโมหาฯ กามราคานุสโย เจตฺถ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ, มนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสน อุปฺปชฺชมาโน โลโภฯ ปฏิฆานุสโย โทมนสฺสสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ, อมนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โทโสฯ มานานุสโย ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ, ทุกฺขเวทนาวชฺเชสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ รูปารูปาวจรธมฺเมสุ จ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน มาโนฯ

ภวราคานุสโย จตูสุ ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชมาโนปิ สหชาตวเสน วุตฺโตฯ อารมฺมณวเสเนว ปน รูปารูปาวจรธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาโน โลโภ วุตฺโตฯ

ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโยติ ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิฯ วิจิกิจฺฉานุสโยติ อฏฺฐวตฺถุกา วิจิกิจฺฉาฯ ตเทกฏฺฐา จ กิเลสาติ สหเชกฏฺฐวเสน ทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย, สหเชกฏฺฐวเสน เอกโต ฐิตาฯ มานานุสโยติ นววิธมาโนฯ ปรมตฺถญาเณน วา ญตฺวาติ ปเรสํ จิตฺตาจารชานนปญฺญาย ชานิตฺวา, เจโตปริยญาเณน ชานิตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วาติ อตีเต นิวุฏฺฐกฺขนฺธานุสฺสรณญาเณน ชานิตฺวาฯ มํสจกฺขุนา วาติ ปกติจกฺขุนาฯ ทิพฺพจกฺขุนา วาติ ทิพฺพสทิเสน ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิเตน วา ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสิตฺวาฯ ราครตฺตาติ ราเคน รญฺชิตาฯ เย ปญฺจสุ กามคุเณสูติ เย ปญฺจสุ รูปาทิวตฺถุกามโกฏฺฐาเสสุฯ วิราครตฺตาติ วิราคสงฺขาตาสุ รูปารูปสมาปตฺตีสุ อติรตฺตา อลฺลีนาฯ ยโต กามราโค จาติ ยทา กามภเว ราโค จฯ รูปารูปราเคสุปิ เอเสว นโยฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปรมฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[31] ปญฺจเม ปรมฏฺฐกสุตฺเต ปรมนฺติ ทิฏฺฐีสุ ปริพฺพสาโนติ อิทํ ปรมนฺติ คเหตฺวา สกาย สกาย ทิฏฺฐิยา วสมาโนฯ ยทุตฺตริํ กุรุเตติ ยํ อตฺตโน สตฺถาราทิํ เสฏฺฐํ กโรติฯ หีนาติ อญฺเญ ตโต สพฺพมาหาติ ตํ อตฺตโน สตฺถาราทิํ ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ สพฺเพ ‘‘หีนา อิเม’’ติ อาหฯ ตสฺมา วิวาทานิ อวีติวตฺโตติ เตน การเณน โส ทิฏฺฐิกลเห อวีติวตฺโตว โหติฯ

วสนฺตีติ ปฐมุปฺปนฺนทิฏฺฐิวเสน วสนฺติฯ ปวสนฺตีติ ปวิสิตฺวา วสนฺติฯ อาวสนฺตีติ วิเสเสน วสนฺติฯ ปริวสนฺตีติ สพฺพภาเคน วสนฺติฯ ตํ อุปมาย สาเธนฺโต ‘‘ยถา อาคาริกา วา’’ติอาทิมาหฯ อาคาริกา วาติ ฆรสามิกาฯ ฆเรสุ วสนฺตีติ อตฺตโน ฆเรสุ อาสงฺกวิรหิตา หุตฺวา นิวสนฺติฯ สาปตฺติกา วาติ อาปตฺติพหุลาฯ