เมนู

อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห จฯ อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี จฯ วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเฐนฯ อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมนฏฺเฐนฯ อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐนฯ อปฺปฏิวานิ จาติ อนิวตฺตนา จฯ สติ จ สมฺปชญฺญนฺติ สรตีติ สติฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺญํ, สมนฺตโต ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถฯ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิมสฺส สมฺปชานสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพฯ อาตปฺปนฺติ กิเลสตาปนวีริยํฯ ปธานนฺติ อุตฺตมวีริยํฯ อธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโวฯ อนุโยโคติ อนุยุญฺชนํฯ อปฺปมาโทติ นปฺปมชฺชนํ, สติยา อวิปฺปวาโสฯ

อิมํ โลกํ นาสีสตีติ มูลปทํฯ สกตฺตภาวนฺติ อตฺตโน อตฺตภาวํฯ ปรตฺตภาวนฺติ ปรโลเก อตฺตภาวํฯ สกรูปเวทนาทโย อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธ, ปรรูปเวทนาทโย จ ปรโลเก ปญฺจกฺขนฺเธฯ กามธาตุนฺติ กามภวํฯ รูปธาตุนฺติ รูปภวํฯ อรูปธาตุนฺติ อรูปภวํฯ ปุน รูปารูปวเสน ทุกํ ทสฺเสตุํ กามธาตุํ รูปธาตุํ เอกํ กตฺวา, อรูปธาตุํ เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ คติํ วาติ ปติฏฺฐานวเสน ปญฺจคติ วุตฺตาฯ อุปปตฺติํ วาติ นิพฺพตฺติวเสน จตุโยนิ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิํ วาติ ติณฺณํ ภวานํ ฆฏนวเสน ปฏิสนฺธิ วุตฺตาฯ ภวํ วาติ กมฺมภววเสนฯ สํสารํ วาติ ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนวเสนฯ วฏฺฏํ วาติ เตภูมกวฏฺฏํ นาสีสตีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[15] ทุฏฺฐฏฺฐเก ปฐมคาถายํ ตาว ตตฺถ วทนฺตีติ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อุปวทนฺติฯ ทุฏฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนาติ เอกจฺเจ ทุฏฺฐจิตฺตา, เอกจฺเจ ตถสญฺญิโนปิ หุตฺวา ติตฺถิยา ตุฏฺฐจิตฺตา, เย เตสํ สุตฺวา สทฺทหิํสุ, เต สจฺจมนาติ อธิปฺปาโยฯ วาทญฺจ ชาตนฺติ เอตํ อกฺโกสวาทํ อุปฺปนฺนํฯ มุนิ โน อุเปตีติ อการกตาย จ อกุปฺปนตาย จ พุทฺธมุนิ น อุเปติฯ ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ เตน การเณน อยํ มุนิ, ราคาทิขิเลหิ นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ เวทิตพฺโพฯ

ทุฏฺฐมนาติ อุปฺปนฺเนหิ โทเสหิ ทูสิตจิตฺตาฯ วิรุทฺธมนาติ เตหิ กิเลเสหิ กุสลสฺส ทฺวารํ อทตฺวา อาวริตจิตฺตาฯ ปฏิวิรุทฺธมนาติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อาหตมนาติ ปฏิเฆน อาหตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ อาหตมนาฯ ปจฺจาหตมนาติ อุปสคฺควเสเนวฯ อาฆาติตมนาติ วิหิํสาวเสน อาฆาติตํ มนํ เอเตสนฺติ อาฆาติตมนาฯ ปจฺจาฆาติตมนาติ อุปสคฺควเสเนวฯ อถ วา ‘‘โกธวเสน ทุฏฺฐมนา, อุปนาหวเสน ปทุฏฺฐมนา, มกฺขวเสน วิรุทฺธมนา, ปฬาสวเสน ปฏิวิรุทฺธมนา, โทสวเสน อาหตปจฺจาหตมนา, พฺยาปาทวเสน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนาฯ ปจฺจยานํ อลาเภน ทุฏฺฐมนา ปทุฏฺฐมนา, อยเสน วิรุทฺธมนา ปฏิวิรุทฺธมนา, ครเหน อาหตปจฺจาหตมนา, ทุกฺขเวทนาสมงฺคีภาเวน อาฆาติตปจฺจาฆาติตมนา’’ติ เอวมาทินา นเยน เอเก วณฺณยนฺติฯ อุปวทนฺตีติ ครหํ อุปฺปาเทนฺติฯ อภูเตนาติ อสํวิชฺชมาเนนฯ

สทฺทหนฺตาติ ปสาทวเสน สทฺธํ อุปฺปาเทนฺตาฯ โอกปฺเปนฺตาติ คุณวเสน โอตริตฺวา อวกปฺปยนฺตาฯ อธิมุจฺจนฺตาติ สมฺปสาทนวเสน สนฺนิฏฺฐานํ กตฺวา เตสํ กถํ อธิวาเสนฺตาฯ สจฺจมนาติ ตจฺฉมนาฯ สจฺจสญฺญิโนติ ตจฺฉสญฺญิโนฯ ตถมนาติ อวิปรีตมนาฯ ภูตมนาติ ภูตตฺถมนาฯ ยาถาวมนาติ นิจฺจลมนาฯ อวิปรีตมนาติ นิจฺฉยมนาฯ ตตฺถ ‘‘สจฺจมนา สจฺจสญฺญิโน’’ติ สจฺจวาทิคุณํ, ‘‘ตถมนา ตถสญฺญิโน’’ติ สจฺจสทฺธาคุณํ, ‘‘ภูตมนา ภูตสญฺญิโน’’ติ ฐิตคุณํ, ‘‘ยาถาวมนา ยาถาวสญฺญิโน’’ติ ปจฺจยิกคุณํ, ‘‘อวิปรีตมนา อวิปรีตสญฺญิโน’’ติ อวิสํวาทคุณํ กถิตนฺติ ญาตพฺพํฯ

ปรโตโฆโสติ อญฺเญสํ สนฺติกา อุปฺปนฺนสทฺโทฯ อกฺโกโสติ ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกเสสุ อญฺญตโรฯ โย วาทํ อุเปตีติ โย ปุคฺคโล อุปวาทํ อุปคจฺฉติฯ การโก วาติ กตโทโส วาฯ การกตายาติ โทสสฺส กตภาเวน วุจฺจมาโนติ กถิยมาโนฯ อุปวทิยมาโนติ โทสํ อุปวชฺชมาโนฯ กุปฺปตีติ โกปํ กโรติฯ

ขีลชาตตาปิ นตฺถีติ จิตฺตพนฺธภาวจิตฺตกจวรภาวสงฺขาตํ ปฏิฆขิลํ ชาตํ อสฺสาติ ขิลชาโต, ตสฺส ภาโว ขิลชาตตา, ตาปิ นตฺถิ น สนฺติฯ ปญฺจปิ เจโตขิลาติ กาเม อวีตราโค, กาเย อวีตราโค, รูเป อวีตราโค, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุญฺชิตฺวา เสยฺยสุขํ ปสฺสสุขํ มิทฺธสุขํ อนุยุตฺโต วิหรติ, อญฺญตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ, เทวญฺญตโร วา’’ติ (ม. นิ. 1.186) เอวรูปา ปญฺจปิ จิตฺตสฺส พนฺธภาวกจวรภาวสงฺขาตา เจโตขิลา นตฺถิฯ

[16] อิมญฺจ คาถํ วตฺวา ภควา อานนฺทตฺเถรํ ปุจฺฉิ – ‘‘เอวํ ขุํเสตฺวา วมฺเภตฺวา วุจฺจมานา ภิกฺขู, อานนฺท, กิํ วทนฺตี’’ติ, ‘‘น กิญฺจิ ภควา’’ติฯ ‘‘น, อานนฺท, ‘อหํ สีลวา’ติ สพฺพตฺถ ตุณฺหี ภวิตพฺพํฯ โลเก หิ นาภาสมานํ ชานนฺติ, มิสฺสํ พาเลหิ ปณฺฑิต’’นฺติ (สํ. นิ. 2.241) วตฺวา ‘‘ภิกฺขู, อานนฺท, เต มนุสฺเส เอวํ ปฏิโจเทนฺตู’’ติ ธมฺมเทสนตฺถาย ‘‘อภูตวาที นิรยํ อุเปตี’’ติ (ธ. ป. 306; อุทา. 38; อิติวุ. 48; สุ. นิ. 666) อิมํ คาถํ อภาสิฯ เถโร ตํ อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขู อาห – ‘‘มนุสฺสา ตุมฺเหหิ อิมาย คาถาย ปฏิโจเทตพฺพา’’ติฯ ภิกฺขู ตถา อกํสุฯ ปณฺฑิตมนุสฺสา ตุณฺหี อเหสุํฯ ราชาปิ ราชปุริเส สพฺพตฺถ เปเสตฺวา เยสํ ธุตฺตานํ ลญฺชํ ทตฺวา ติตฺถิยา ตํ มาราเปสุํ, เต คเหตฺวา นิคฺคยฺห ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา ติตฺถิเย ปริภาสิฯ มนุสฺสาปิ ติตฺถิเย ทิสฺวา เลฑฺฑุนา หนนฺติ, ปํสุนา โอกิรนฺติ ‘‘ภควโต อยสํ อุปฺปาเทสุ’’นฺติฯ อานนฺทตฺเถโร ตํ ทิสฺวา ภควโต อาโรเจสิ, ภควา เถรสฺส อิมํ คาถมภาสิ ‘‘สกญฺหิ ทิฏฺฐิํ…เป.… วเทยฺยา’’ติฯ

ตสฺส อตฺโถ – ยายํ ทิฏฺฐิ ติตฺถิยชนสฺส ‘‘สุนฺทริํ มาเรตฺวา สมณานํ สกฺยปุตฺติยานํ อวณฺณํ ปกาเสตฺวา เอเตนุปาเยน ลทฺธํ สกฺการํ สาทิยิสฺสามา’’ติ โส ตํ ทิฏฺฐิํ กถํ อติกฺกเมยฺย? อถ โข โส อยโส ตเมว ติตฺถิยชนํ ปจฺจาคโต ตํ ทิฏฺฐิํ อจฺเจตุํ อสกฺโกนฺตํฯ โย วา สสฺสตาทิวาที, โสปิ สกํ ทิฏฺฐิํ กถมจฺจเยยฺย, เตน ทิฏฺฐิฉนฺเทน อนุนีโต ตาย จ ทิฏฺฐิรุจิยา นิวิฏฺโฐ, อปิ จ โข ปน สยํ สมตฺตานิ ปกุพฺพมาโน อตฺตนาว ปริปุณฺณานิ ตานิ ทิฏฺฐิคตานิ กโรนฺโต ยถา ชาเนยฺย, ตเถว วเทยฺยาติฯ

อวณฺณํ ปกาสยิตฺวาติ อคุณํ ปากฏํ กตฺวาฯ สกฺการนฺติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ สกฺกจฺจกรณํฯ สมฺมานนฺติ จิตฺเตน พหุมานนํฯ ปจฺจาหริสฺสามาติ เอตํ ลาภาทิํ นิพฺพตฺเตสฺสามฯ เอวํทิฏฺฐิกาติ เอวํลทฺธิกาฯ ยถา ตํ ‘‘ลาภาทิํ นิพฺพตฺเตสฺสามา’’ติ เอวํ อยํ ลทฺธิ เตสํ อตฺถิ, ตถา ‘‘อตฺถิ เม วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโม’’ติ เอเตสํ ขมติ เจว รุจฺจติ จ, เอวํสภาวเมว วา เตสํ จิตฺตํ ‘‘อตฺถิ เม จิตฺต’’นฺติฯ ตทา เตสํ ทิฏฺฐิ วา, ทิฏฺฐิยา สห ขนฺติ วา, ทิฏฺฐิขนฺตีหิ สทฺธิํ รุจิ วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจีหิ สทฺธิํ ลทฺธิ วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจิลทฺธีหิ สทฺธิํ อชฺฌาสโย วา, ทิฏฺฐิขนฺติรุจิลทฺธิอชฺฌาสเยหิ สทฺธิํ อธิปฺปาโย วา โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํทิฏฺฐิกา…เป.… เอวํอธิปฺปายา’’ติ อาหฯ สกํ ทิฏฺฐินฺติ อตฺตโน ทสฺสนํฯ สกํ ขนฺตินฺติ อตฺตโน สหนํฯ สกํ รุจินฺติ อตฺตโน รุจิํฯ สกํ ลทฺธินฺติ อตฺตโน ลทฺธิํฯ สกํ อชฺฌาสยนฺติ อตฺตโน อชฺฌาสยํฯ สกํ อธิปฺปายนฺติ อตฺตโน ภาวํฯ อติกฺกมิตุนฺติ สมติกฺกมิตุํฯ อถ โข สฺเวว อยโสติ โส เอว อยโส เอกํเสนฯ เต ปจฺจาคโตติ เตสํ ปติอาคโตฯ เตติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนํฯ

อถ วาติ อตฺถนฺตรทสฺสนํฯ สสฺสโตติ นิจฺโจ ธุโวฯ โลโกติ อตฺตภาโวฯ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ อิทํ เอว ตจฺฉํ ตถํ, อญฺญํ ตุจฺฉํฯ สมตฺตาติ สมฺปุณฺณาฯ สมาทินฺนาติ สมฺมา อาทินฺนาฯ คหิตาติ อุปคนฺตฺวา คหิตาฯ

ปรามฏฺฐาติ สพฺพากาเรน ปรามสิตฺวา คหิตาฯ อภินิวิฏฺฐาติ วิเสเสน ลทฺธปฺปติฏฺฐาฯ อสสฺสโตติ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺโพฯ

อนฺตวาติ สอนฺโตฯ อนนฺตวาติ วุทฺธิอนนฺตวาฯ ตํ ชีวนฺติ โส ชีโว, ลิงฺควิปลฺลาโส กโตฯ ชีโวติ จ อตฺตาเยวฯ ตถาคโตติ สตฺโต, ‘‘อรห’’นฺติ เอเกฯ ปรํ มรณาติ มรณโต อุทฺธํ, ปรโลเกติ อตฺโถฯ น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ มรณโต อุทฺธํ น โหติฯ โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ มรณโต อุทฺธํ โหติ จ น โหติ จฯ เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อุจฺเฉทวเสน เนว โหติ, ตกฺกิกวเสน น น โหติฯ

สกาย ทิฏฺฐิยาติอาทโย กรณวจนํฯ อลฺลีโนติ เอกีภูโตฯ

สยํ สมตฺตํ กโรตีติ อตฺตนา อูนภาวํ โมเจตฺวา สมฺมา อตฺตํ สมตฺตํ กโรติฯ ปริปุณฺณนฺติ อติเรกโทสํ โมเจตฺวา สมฺปุณฺณํฯ อโนมนฺติ หีนโทสํ โมเจตฺวา อลามกํฯ อคฺคนฺติ อาทิํฯ เสฏฺฐนฺติ ปธานํ นิทฺโทสํฯ วิเสสนฺติ เชฏฺฐกํ ปาโมกฺขนฺติ อธิกํฯ อุตฺตมนฺติ วิเสสํ น เหฏฺฐิมํฯ ปวรํ กโรตีติ อติเรเกน อุตฺตมํ กโรติฯ อถ วา ‘‘อาสยโทสโมจเนน อคฺคํ, สํกิเลสโทสโมจเนน เสฏฺฐํ, อุปกฺกิเลสโทสโมจเนน วิเสสํ, ปมตฺตโทสโมจเนน ปาโมกฺขํ, มชฺฌิมโทสโมจเนน อุตฺตมํ, อุตฺตมมชฺฌิมโทสโมจเนน ปวรํ กโรตี’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ อยํ สตฺถา สพฺพญฺญูติ อยํ อมฺหากํ สตฺถา สพฺพชานนวเสน สพฺพญฺญูฯ อยํ ธมฺโม สฺวากฺขาโตติ อยํ อมฺหากํ ธมฺโม สุฏฺฐุ อกฺขาโตฯ อยํ คโณ สุปฺปฏิปนฺโนติ อยํ อมฺหากํ คโณ สุฏฺฐุ ปฏิปนฺโนฯ อยํ ทิฏฺฐิ ภทฺทิกาติ อยํ อมฺหากํ ลทฺธิ สุนฺทราฯ อยํ ปฏิปทา สุปญฺญตฺตาติ อยํ อมฺหากํ ปุพฺพภาคา อตฺตนฺต ปาทิปฏิปทา สุฏฺฐุ ปญฺญตฺตาฯ อยํ มคฺโค นิยฺยานิโกติ อยํ อมฺหากํ นิยฺยาโมกฺกนฺติโก มคฺโค นิยฺยานิโกติ สยํ สมตฺตํ กโรติ

กเถยฺย ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติฯ ภเณยฺย ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญ’’นฺติฯ ทีเปยฺย ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติฯ โวหเรยฺย นานาวิเธน คณฺหาเปยฺย ‘‘โหติ จ น จ โหตี’’ติฯ

[17] อถ ราชา สตฺตาหจฺจเยน ตํ กุณปํ ฉฑฺฑาเปตฺวา สายนฺหสมยํ วิหารํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อาห – ‘‘นนุ, ภนฺเต, อีทิเส อยเส อุปฺปนฺเน มยฺหมฺปิ อาโรเจตพฺพํ สิยา’’ติ? เอวํ วุตฺเต ภควา ‘‘น, มหาราช, ‘อหํ สีลวา คุณสมฺปนฺโน’ติ ปเรสํ อาโรเจตุํ อริยานํ ปฏิรูป’’นฺติ วตฺวา ตสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา ‘‘โย อตฺตโน สีลวตานีติ อวเสสคาถาโย อภาสิฯ

ตตฺถ สีลวตานีติ ปาติโมกฺขาทีนิ สีลานิ, อารญฺญิกาทีนิ ธุตงฺควตานิ จฯ อนานุปุฏฺโฐติ อปุจฺฉิโตฯ ปาวาติ วทติฯ

อนริยธมฺมํ กุสลา ตมาหุ, โย อาตุมานํ สยเมว ปาวาติ โย เอวํ อตฺตานํ สยเมว วทติ, ตสฺส ตํ วาทํ ‘‘อนริยธมฺโม เอโส’’ติ กุสลา เอวํ กเถนฺติฯ

อตฺถิ สีลญฺเจว วตญฺจาติ สีลนฏฺเฐน สีลญฺเจว อตฺถิ, สมาทานฏฺเฐน วตญฺจ อตฺถิ, วตํ น สีลนฺติ วุตฺตตฺเถน วตํ อตฺถิ, ตํ น สีลํฯ กตมนฺติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาฯ อิธ ภิกฺขุ สีลวาติอาทโย วุตฺตนยา เอวฯ สํวรฏฺเฐนาติ สํวรณฏฺเฐน, วีติกฺกมทฺวารํ ปิทหนฏฺเฐนฯ สมาทานฏฺเฐนาติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ สมฺมา อาทานฏฺเฐนฯ อารญฺญิกงฺคนฺติ อรญฺเญ นิวาโส สีลํ อสฺสาติ อารญฺญิโก, ตสฺส องฺคํ อารญฺญิกงฺคํฯ ปิณฺฑปาติกงฺคนฺติ ภิกฺขาสงฺขาตานํ ปรอามิสปิณฺฑานํ ปาโต ปิณฺฑปาโต, ปเรหิ ทินฺนานํ ปิณฺฑานํ ปตฺเต นิปตนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตํ ปิณฺฑปาตํ อุญฺฉติ ตํ ตํ กุลํ อุปสงฺกมนฺโต คเวสตีติ ปิณฺฑปาติโก, ปิณฺฑาย วา ปติตุํ วตเมตสฺสาติ ปิณฺฑปาตีฯ ปติตุนฺติ จริตุํฯ ปิณฺฑปาตี เอว ปิณฺฑปาติโก, ตสฺส องฺคํ ปิณฺฑปาติกงฺคํฯ องฺคนฺติ การณํ วุจฺจติฯ ตสฺมา เยน สมาทาเนน โส ปิณฺฑปาติโก โหติ, ตสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอเตเนว นเยน รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ฐิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเฐน เตสุ ปํสุกูลมิวาติ ปํสุกูลํฯ อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลตีติ ปํสุกูลํ, กุจฺฉิตภาวํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ ลทฺธนิพฺพจนสฺส ปํสุกูลสฺส ธารณํ ปํสุกูลํ, ปํสุกูลํ สีลมสฺสาติ ปํสุกูลิโก, ปํสุกูลิกสฺส องฺคํ ปํสุกูลิกงฺคํฯ สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกสงฺขาตํ ติจีวรํ สีลมสฺสาติ เตจีวริโก, เตจีวริกสฺส องฺคํ เตจีวริกงฺคํฯ สปทานจาริกงฺคนฺติ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต อปทานํ, อนวขณฺฑนนฺติ อตฺโถฯ สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ, อนุฆรนฺติ วุตฺตํ โหติฯ สปทานํ จริตุํ อิทมสฺส สีลนฺติ สปทานจารี, สปทานจารีเยว สปทานจาริโก, ตสฺส องฺคํ สปทานจาริกงฺคํฯ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคนฺติ ขลูติ ปฏิเสธนตฺเถ นิปาโตฯ

ปวาริเตน สตา ปจฺฉา ลทฺธํ ภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ นาม, ตสฺส ปจฺฉาภตฺตสฺส โภชนํ ปจฺฉาภตฺตโภชนํ, ตสฺมิํ ปจฺฉาภตฺตโภชเน ปจฺฉาภตฺตสญฺญํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สีลมสฺสาติ ปจฺฉาภตฺติโก, น ปจฺฉาภตฺติโก ขลุปจฺฉาภตฺติโก, สมาทานวเสน ปฏิกฺขิตฺตาติริตฺตโภชนสฺเสตํ นามํ, ตสฺส องฺคํ ขลุปจฺฉาภตฺติกงฺคํ เนสชฺชิกงฺคนฺติ สยนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา นิสชฺชาย วิหริตุํ สีลมสฺสาติ เนสชฺชิโก, ตสฺส องฺคํ เนสชฺชิกงฺคํฯ ยถาสนฺถติกงฺคนฺติ ยเทว สนฺถตํ ยถาสนฺถตํ, ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ ปฐมํ อุทฺทิฏฺฐเสนาสนสฺเสตํ อธิวจนํฯ ตสฺมิํ ยถาสนฺถเต วิหริตุํ สีลมสฺสาติ ยถาสนฺถติโก, ตสฺส องฺคํ ยถาสนฺถติกงฺคํฯ สพฺพาเนว ปเนตานิ เตน เตน สมาทาเนน ธุตกิเลสตฺตา ธุตสฺส ภิกฺขุโน องฺคานิ, กิเลสธุนนโต วา ธุตนฺติ ลทฺธโวหารํ ญาณํ องฺคํ เอเตสนฺติ ธุตงฺคานิฯ อถ วา ธุตานิ จ ตานิ ปฏิปกฺขานํ ธุนนโต องฺคานิ จ ปฏิปตฺติยาติปิ ธุตงฺคานิฯ เอวํ ตาเวตฺถ อตฺถโต วิญฺญาตพฺโพ วินิจฺฉโยฯ สพฺพาเนว เจตานิ สมาทานเจตนาลกฺขณานิฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘โย สมาทิยติ, โส ปุคฺคโลฯ เยน สมาทิยติ, จิตฺตเจตสิกา เอเต ธมฺมาฯ ยา สมาทานเจตนา, ตํ ธุตงฺคํฯ ยํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ วตฺถุ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. 1.23)ฯ

สพฺพาเนว จ โลลุปฺปวิทฺธํสนรสานิ, นิลฺโลลุปฺปภาวปจฺจุปฏฺฐานานิ, อปฺปิจฺฉตาทิอริยธมฺมปทฏฺฐานานิฯ เอวเมตฺถ ลกฺขณาทีหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพฯ

วีริยสมาทานมฺปีติ วีริยคฺคหณมฺปิฯ กามนฺติ เอกํสตฺเถ นิปาโตฯ ตโจ จ นฺหารุ จาติ ฉวิ จ นฺหารุวลฺลิโย จฯ อฏฺฐิ จาติ สพฺพา อฏฺฐิโย จฯ อวสิสฺสตูติ ติฏฺฐตุฯ อุปสุสฺสตุ มํสโลหิตนฺติ สพฺพํ มํสญฺจ โลหิตญฺจ สุกฺขตุฯ ‘‘ตโจ’’ติ เอกํ องฺคํ, ‘‘นฺหารู’’ติ เอกํ, ‘‘อฏฺฐี’’ติ เอกํ, ‘‘อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ เอกํ องฺคํฯ ยํ ตนฺติ อุปริ วตฺตพฺพปเทน สมฺพนฺโธฯ ปุริสถาเมนาติ ปุริสสฺส กายิเกน พเลน, พเลนาติ ญาณพเลนฯ วีริเยนาติ เจตสิกญาณวีริยเตเชนฯ ปรกฺกเมนาติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมเนน อุสฺสาหปฺปตฺตวีริเยนฯ ปตฺตพฺพนฺติ ยํ ตํ ปาปุณิตพฺพํฯ น ตํ อปาปุณิตฺวาติ ตํ ปตฺตพฺพํ อปฺปตฺวาฯ วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตีติ วุตฺตปฺปการสฺส วีริยสฺส สิถิลตฺตํ โอสีทนํ น ภวิสฺสติฯ ‘‘ปฏฺฐาน’’นฺติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ จิตฺตํ อุสฺสาหํ คณฺหาเปติฯ ปทหตีติ ปติฏฺฐาเปติฯ

นาสิสฺสนฺติ น ขาทิสฺสามิ น ภุญฺชิสฺสามิฯ น ปิวิสฺสามีติ ยาคุปานาทีนิ น ปิวิสฺสามิฯ วิหารโต น นิกฺขเมติ เสนาสนโต พหิ น นิกฺขเมยฺยํฯ นปิ ปสฺสํ นิปาเตสฺสนฺติ ปสฺสํ มญฺเจ วา ปีเฐ วา ภูมิยํ วา กฏสนฺถรเก วา ปาตนํ ฐปนํ น กริสฺสามิฯ ตณฺหาสลฺเล อนูหเตติ ตณฺหาสงฺขาเต กณฺเฑ อนุทฺธเฏ, อวิคเตติ อตฺโถฯ

อิมํ ปลฺลงฺกนฺติ สมนฺตโต อาภุชิตํ อูรุพทฺธาสนํฯ น ภินฺทิสฺสามีติ น วิชหิสฺสามิฯ ยาว เม น อนุปาทายาติ จตูหิ อุปาทาเนหิ คหณํ อคฺคเหตฺวาฯ อาสเวหีติ กามาสวาทีหิ จตูหิ อาสเวหิฯ วิมุจฺจิสฺสตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา น มุจฺจิสฺสติฯ น ตาวาหํ อิมมฺหา อาสนา วุฏฺฐหิสฺสามีติ อาทิํ กตฺวา ยาว รุกฺขมูลา นิกฺขมิสฺสามีติ โอกาสวเสน วุตฺตาฯ อิมสฺมิญฺเญว ปุพฺพณฺหสมยํ อริยธมฺมํ อาหริสฺสามีติ อาทิํ กตฺวา ยาว คิมฺเหติ กาลวเสน วุตฺตาฯ ปุริเม วโยขนฺเธติอาทโย วยวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ อาสนา น วุฏฺฐหิสฺสามีติ นิสินฺนาสนา น อุฏฺฐหิสฺสามิฯ อฑฺฒโยคาติ นิกุณฺฑเคหาฯ ปาสาทาติ ทีฆปาสาทาฯ หมฺมิยาติ มุณฺฑจฺฉทนเคหาฯ คุหายาติ ปํสุคุหายฯ เลณาติ มริยาทฉินฺนจฺฉิทฺทา ปพฺพตเลณาฯ กุฏิยาติ อุลฺลิตฺตาทิกุฏิยาฯ กูฏาคาราติ กณฺณิกํ อาโรเปตฺวา กตเคหโตฯ อฏฺฏาติ ทฺวารฏฺฏาลกาฯ มาฬาติ วฏฺฏเคหาฯ อุทฺทณฺโฑ นาม เอโก ปติสฺสยวิเสโสฯ ‘‘ติฉทนเคโห’’ติปิ เอเกฯ อุปฏฺฐานสาลาติ สนฺนิปาตสาลา โภชนสาลา วาฯ มณฺฑปาทโย ปากฏาเยวฯ อริยธมฺมนฺติ อนวชฺชธมฺมํ, อริยานํ วา พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ธมฺมํฯ อาหริสฺสามีติ มม จิตฺตสมีปํ อานยิสฺสามิ สีเลนฯ สมาหริสฺสามีติ วิเสเสน อานยิสฺสามิ สมาธินาฯ อธิคจฺฉิสฺสามีติ ปฏิลาภวเสน คมิสฺสามิ ตทงฺเคนฯ ผสฺสยิสฺสามีติ ผุสิสฺสามิ มคฺเคนฯ สจฺฉิกริสฺสามีติ ปจฺจกฺขํ กริสฺสามิ ผเลนฯ อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน อาหริสฺสามิฯ สกทาคามิมคฺเคน สมาหริสฺสามิ, อนาคามิมคฺเคน อธิคจฺฉิสฺสามิ, อรหตฺตมคฺเคน ผสฺสยิสฺสามิ, ปจฺจเวกฺขเณน สจฺฉิกริสฺสามิฯ ทฺวีสุปิ นเยสุ ผสฺสยิสฺสามีติ นามกาเยน นิพฺพานํ ผุสิสฺสามีติ อตฺโถฯ

อปุฏฺโฐติ มูลปทํ, ตสฺส อปุจฺฉิโตติ อตฺโถฯ อปุจฺฉิโตติ อชานาปิโตฯ อยาจิโตติ อนายาจิโตฯ

อนชฺเฌสิโตติ อนาณาปิโต , ‘‘น อิจฺฉิโต’’ติ เอเกฯ อปสาทิโตติ น ปสาทาปิโตฯ ปาวทตีติ กถยติฯ อหมสฺมีติ อหํ อสฺมิ ภวามิฯ ชาติยา วาติ ขตฺติยพฺราหฺมณชาติยา วาฯ โคตฺเตน วาติ โคตมาทิโคตฺเตน วาฯ โกลปุตฺติเยน วาติ กุลปุตฺตภาเวน วาฯ วณฺณโปกฺขรตาย วาติ สรีรสุนฺทรตาย วาฯ ธเนน วาติ ธนสมฺปตฺติยา วาฯ อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายกรเณน วาฯ กมฺมายตเนน วาติ กมฺมเมว กมฺมายตนํ, เตน กมฺมายตเนน, กสิโครกฺขกมฺมาทินา วาฯ สิปฺปายตเนน วาติ ธนุสิปฺปาทินา วาฯ วิชฺชาฏฺฐาเนน วาติ อฏฺฐารสวิชฺชาฏฺฐาเนน วาฯ สุเตน วาติ พหุสฺสุตคุเณน วาฯ ปฏิภาเนน วาติ การณาการณปฏิภานสงฺขาตญาเณน วาฯ อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ ชาติอาทีนํ เอเกเกน วตฺถุนา วาฯ

อุจฺจา กุลาติ ขตฺติยพฺราหฺมณกุลา, เอเตน ชาติโคตฺตมหตฺตํ ทีเปติฯ มหาโภคกุลาติ คหปติมหาสาลกุลา, เอเตน อฑฺฒมหตฺตํ ทีเปติฯ อุฬารโภคกุลาติ อวเสสเวสฺสาทิกุลา, เอเตน ปหูตชาตรูปรชตาทิํ ทีเปติฯ จณฺฑาลาปิ หิ อุฬารโภคา โหนฺติฯ ญาโตติ ปากโฏฯ ยสฺสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโนฯ สุตฺตนฺติโกติ สุตฺตนฺเต นิยุตฺโตฯ วินยธโรติ วินยปิฏกธโรฯ ธมฺมกถิโกติ อาภิธมฺมิโกฯ อารญฺญิโกติอาทโย ธุตงฺคปุพฺพงฺคมปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตาฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภีติอาทโย รูปารูปอฏฺฐสมาปตฺติโย ทสฺเสตฺวา ปฏิเวธทสฺสนวเสน วุตฺตาฯ ปาวทตีติ มูลปทํฯ กเถตีติ ‘‘ปิฏกาจริโยสฺมี’’ติ กถยติฯ ภณตีติ ‘‘ธุตงฺคิโกมฺหี’’ติ ปากฏํ กโรติฯ ทีปยตีติ ‘‘รูปชฺฌานํ ลาภีมฺหี’’ติ ปริทีปยติฯ โวหรตีติ ‘‘อรูปชฺฌานํ ลาภีมฺหี’’ติ วากฺยเภทํ กโรติฯ

ขนฺธกุสลาติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ สลกฺขณสามญฺญลกฺขเณสุ เฉกา, ญาตตีรณปหานวเสน กุสลาติ อตฺโถฯ ธาตุอายตนปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ นิพฺพานกุสลาติ นิพฺพาเน เฉกาฯ อนริยานนฺติ น อริยานํฯ เอโส ธมฺโมติ เอโส สภาโวฯ พาลานนฺติ อปณฺฑิตานํฯ อสปฺปุริสานนฺติ น โสภนปุริสานํฯ อตฺตาติ อตฺตานํฯ

[18] สนฺโตติ ราคาทิกิเลสูปสเมน สนฺโตฯ ตถา อภินิพฺพุตตฺโตฯ

อิติ’หนฺติ สีเลสุ อกตฺถมาโนติ ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อิติ สีเลสุ อกตฺถมาโน, สีลนิมิตฺตํ อตฺตุปนายิกํ วาจํ อภาสมาโนติ วุตฺตํ โหติฯ ตมริยธมฺมํ กุสลา วทนฺตีติ ตสฺส ตํ อกตฺถนํ ‘‘อริยธมฺโม เอโส’’ติ พุทฺธาทโย ขนฺธาทิกุสลา วทนฺติฯ ยสฺสุสฺสทา นตฺถิ กุหิญฺจิ โลเกติ ยสฺส ขีณาสวสฺส ราคาทโย สตฺตุสฺสทา กุหิญฺจิ โลเก นตฺถิฯ ตสฺส ตํ อกตฺถนํ ‘‘อริยธมฺโม เอโส’’ติ เอวํ กุสลา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ

สนฺโตติ มูลปทํฯ ราคสฺส สมิตตฺตาติ รญฺชนลกฺขณสฺส ราคสฺส สมิตภาเวนฯ โทสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วิชฺฌาตตฺตาติ สพฺพปริฬาหานํ ฌาปิตตฺตาฯ นิพฺพุตตฺตาติ สพฺพสนฺตาปานํ นิพฺพาปิตภาเวนฯ วิคตตฺตาติ สพฺพากุสลาภิสงฺขารานํ วิคตภาเวน ทูรภาเวนฯ ปฏิปสฺสทฺธตฺตาติ สพฺพากาเรน อภพฺพุปฺปตฺติกภาเวนฯ สตฺตนฺนํ ธมฺมานํ ภินฺนตฺตา ภิกฺขูติ อุปริ วตฺตพฺพานํ สตฺตธมฺมานํ ภินฺทิตฺวา ฐิตภาเวน ภิกฺขุฯ สกฺกายทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาโสติ อิเม ตโย กิเลสา โสตาปตฺติมคฺเคน ภินฺนา, ราโค โทโสติ อิเม ทฺเว กิเลสา โอฬาริกา สกทาคามิมคฺเคน ภินฺนา, เต เอว อณุสหคตา อนาคามิมคฺเคน ภินฺนา, โมโห มาโนติ อิเม ทฺเว กิเลสา อรหตฺตมคฺเคน ภินฺนาฯ อวเสเส กิเลเส ทสฺเสตุํ ‘‘ภินฺนาสฺส โหนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา’’ติ อาหฯ สํกิเลสิกาติ กิเลสปจฺจยาฯ โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวทายิกาฯ สทราติ กิเลสทรถา เอตฺถ สนฺตีติ สทราฯ ‘‘สทฺทรา’’ติปิ ปาโฐ, สหทรถาติ อตฺโถฯ ทุกฺขวิปากาติ ผลกาเล ทุกฺขทายิกาฯ อายติํ ชาติชรามรณิยาติ อนาคเต ชาติชรามรณสฺส ปจฺจยาฯ

ปชฺเชน กเตน อตฺตนาติ คาถาย อยํ ปิณฺฑตฺโถ – โย อตฺตนา ภาวิเตน มคฺเคน ปรินิพฺพานํ คโต, กิเลสปรินิพฺพานํ ปตฺโต, ปรินิพฺพานคตตฺตา เอว จ วิติณฺณกงฺโข, วิปตฺติสมฺปตฺติหานิวุทฺธิอุจฺเฉทสสฺสตอปุญฺญปุญฺญปฺปเภทํ ภวญฺจ วิภวญฺจ วิปฺปหาย มคฺควาสํ วุสิตวา ขีณปุนพฺภโวติ เอเตสํ ถุติวจนานํ อรโห โส ภิกฺขูติฯ

อิติหนฺติ , อิทหนฺตีติ ทุวิโธ ปาโฐฯ อิตีติ ปทสนฺธิอาทโย สนฺธาย ‘‘อิทห’’นฺติ ปาฐํ น โรเจนฺติฯ ตตฺถ อิตีติ ยํ วุตฺตํฯ ปทสนฺธีติ ปทานํ สนฺธิ ปทสนฺธิ, ปทฆฏนนฺติ อตฺโถฯ ปทสํสคฺโคติ ปทานํ เอกีภาโวฯ ปทปาริปูรีติ ปทานํ ปริปูรณํ ทฺวินฺนํ ปทานํ เอกีภาโวฯ อกฺขรสมวาโยติ เอกีภูโตปิ อปริปุณฺโณปิ โหติ, อยํ น เอวํฯ อกฺขรานํ สมวาโย สนฺนิปาโต โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อกฺขรสมวาโย’’ติ อาหฯ พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาติ พฺยญฺชนสมุจฺจโย ปทมีติ วุตฺตานํ พฺยญฺชนานํ อตฺถพฺยญฺชนานํ อตฺถพฺยตฺติการณานํ วา มธุรภาวตฺตา ปาฐสฺส มุทุภาโวฯ ปทานุปุพฺพตา เมตนฺติ ปทานํ อนุปุพฺพภาโว ปทานุปุพฺพตา, ปทปฏิปาฏิภาโวติ อตฺโถฯ เมตนฺติ เอตํฯ กตมนฺติ เจ? อิตีติ อิทํฯ เมตนฺติ เอตฺถ ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ กตฺถี โหตีติ ‘‘อหมสฺมิ สีลสมฺปนฺโน’’ติ อตฺตานํ อุกฺกํเสตฺวา กถนสีโล โหติฯ กตฺถตีติ วุตฺตนเยน กถยติฯ วิกตฺถตีติ วิวิธา กถยติฯ กตฺถนาติ กถนาฯ อารโตติ ทูรโต รโตฯ วิรโตติ ฐานสงฺกนฺติวเสน วิคตภาเวน รโตฯ ปฏิวิรโตติ ตโต นิวตฺติตฺวา สพฺพากาเรน วิยุตฺโต หุตฺวา รโตฯ ตตฺถ ปิสาจํ วิย ทิสฺวา ปลาโต อารโตฯ หตฺถิมฺหิ มทฺทนฺเต วิย ปริธาวิตฺวา คโต วิรโตฯ โยธสมฺปหารํ วิย โปเถตฺวา มทฺเทตฺวา คโต ปฏิวิรโตฯ

ขีณาสวสฺสาติ ขีณกิเลสาสวสฺสฯ กมฺมุสฺสโทติ ปุญฺญาภิสงฺขารอปุญฺญาภิสงฺขารอาเนญฺชาภิสงฺขารสงฺขาตานํ กมฺมานํ อุสฺสโท อุสฺสนฺนตาฯ ยสฺสิเมติ ยสฺส ขีณาสวสฺส อิเม อุสฺสทาฯ

[19] เอวํ ขีณาสวปฏิปตฺติํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทิฏฺฐิคติกานํ ติตฺถิยานํ ปฏิปตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกปฺปิตา สงฺขตา’’ติฯ ตตฺถ ปกปฺปิตาติ ปริกปฺปิตาฯ สงฺขตาติ ปจฺจยาภิสงฺขตาฯ ยสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ทิฏฺฐิคติกสฺสฯ ธมฺมาติ ทิฏฺฐิโยฯ ปุรกฺขตาติ ปุรโต กตาฯ สนฺตีติ สํวิชฺชนฺติฯ อวีวทาตาติ อโวทาตาฯ

ยทตฺตนิ ปสฺสติ อานิสํสํ, ตํ นิสฺสิโต กุปฺปปฏิจฺจสนฺตินฺติ ยสฺเสเต ทิฏฺฐิธมฺมา ‘ปุรกฺขตา อโวทาตา สนฺติ, โส เอวํวิโธ ยสฺมา อตฺตนิ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ สกฺการาทิํ, สมฺปรายิกญฺจ คติวิเสสาทิํ อานิสํสํ สมฺปสฺสติ, ตสฺมา ตญฺจ อานิสํสํ, ตญฺจ กุปฺปตาย จ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนตาย จ สมฺมุติสนฺติตาย จ กุปฺปปฏิจฺจสนฺติสงฺขาตํ ทิฏฺฐิํ นิสฺสิโต จ โหติฯ โส ตํ นิสฺสิตตฺตา อตฺตานํ วา อุกฺกํเสยฺย, ปเร วา วมฺเภยฺย อภูเตหิปิ คุณโทเสหิฯ

สงฺขตาติ มูลปทํฯ สงฺขตาติ ปจฺจเยหิ สมาคนฺตฺวา กตาฯ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํฯ อภิสงฺขตาติ ปจฺจเยหิ อภิกตาฯ สณฺฐปิตาติ ปจฺจยวเสเนว สมฺมา ฐปิตาฯ อนิจฺจาติ หุตฺวา อภาเวนฯ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ วตฺถารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนาฯ ขยธมฺมาติ กเมน ขยสภาวาฯ วยธมฺมาติ ปวตฺติวเสน ปริหายนสภาวาฯ วิราคธมฺมาติ อนิวตฺตี หุตฺวา วิคจฺฉนสภาวาฯ นิโรธธมฺมาติ นิรุชฺฌนสภาวา, อนุปฺปตฺติธมฺมา หุตฺวา นิรุชฺฌนสภาวาติ อตฺโถฯ ทิฏฺฐิคติกสฺสาติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย คเหตฺวา ฐิตปุคฺคลสฺสฯ

ปุเรกฺขาราติ ปุเร กตาฯ ตณฺหาธโชติ อุสฺสาปิตฏฺเฐน ตณฺหาธโช, ตณฺหาปฏากา อสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธโชฯ ปุเรจาริกฏฺเฐน ตณฺหา เอว เกตุ อสฺสาติ ตณฺหาเกตุฯ ตณฺหาธิปเตยฺโยติ ฉนฺทาธิปติวเสน, ตณฺหา อธิปติโต อาคตาติ วา ตณฺหาธิปเตยฺโย, ตณฺหาธิปติ วา เอตสฺส อตฺถีติ ตณฺหาธิปเตยฺโยฯ ทิฏฺฐิธชาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อโวทาตาติ อปริสุทฺธาฯ สํกิลิฏฺฐาติ สยํ กิลิฏฺฐาฯ สํกิเลสิกาติ ตปนียาฯ

ทฺเว อานิสํเส ปสฺสตีติ ทฺเว คุเณ ทกฺขติฯ ทิฏฺฐธมฺมิกญฺจ อานิสํสนฺติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว ปจฺจกฺขธมฺมานิสํสญฺจฯ สมฺปรายิกนฺติ ปรโลเก ปตฺตพฺพํ อานิสํสญฺจฯ ยํทิฏฺฐิโก สตฺถา โหตีติ สตฺถา ยถาลทฺธิโก ภวติฯ ตํทิฏฺฐิกา สาวกา โหนฺตีติ ตสฺส วจนํ สุณนฺตา สาวกาปิ ตถาลทฺธิกา โหนฺติฯ สกฺกโรนฺตีติ สกฺการปฺปตฺตํ กโรนฺติฯ ครุํ กโรนฺตีติ ครุการปฺปตฺตํ กโรนฺติฯ มาเนนฺตีติ มนสา ปิยายนฺติฯ ปูเชนฺตีติ จตุปจฺจยาภิหารปูชาย ปูเชนฺติฯ อปจิติํ กโรนฺตีติ อปจิติปฺปตฺตํ กโรนฺติฯ ตตฺถ ยสฺส จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกริตฺวา สุอภิสงฺขเต ปณีเต กตฺวา เทนฺติ, โส สกฺกโตฯ ยสฺมิํ ครุภาวํ ปฏฺฐเปตฺวา เทนฺติ, โส ครุกโตฯ ยํ มนสา ปิยายนฺติ, โส มานิโตฯ ยสฺส สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, โส ปูชิโตฯ ยสฺส อภิวาทนปจฺจุปฏฺฐานอญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโตฯ

เกจิ ‘‘สกฺกโรนฺติ กาเยน, ครุํ กโรนฺติ วาจาย, มาเนนฺติ จิตฺเตน, ปูเชนฺติ ลาเภนา’’ติ วณฺณยนฺติฯ อลํ นาคตฺตาย วาติ นาคภาวาย นาคราชภาวาย วา อลํ ปริยตฺตํฯ สุปณฺณตฺตาย วาติ สุปณฺณราชภาวายฯ ยกฺขตฺตาย วาติ ยกฺขเสนาปติภาวายฯ อสุรตฺตาย วาติ อสุรภาวายฯ คนฺธพฺพตฺตาย วาติ คนฺธพฺพเทวฆเฏ นิพฺพตฺตภาวายฯ มหาราชตฺตาย วาติ จตุนฺนํ มหาราชานํ อญฺญตรภาวายฯ อินฺทตฺตาย วาติ สกฺกภาวายฯ พฺรหฺมตฺตาย วาติ พฺรหฺมกายิกาทีนํ อญฺญตรภาวายฯ เทวตฺตาย วาติ สมฺมุติเทวาทีนํ อญฺญตรภาวายฯ สุทฺธิยาติ ปริสุทฺธภาวาย อลํ ปริยตฺตํฯ วิสุทฺธิยาติ สพฺพมลรหิตอจฺจนฺตปริสุทฺธภาวายฯ ปริสุทฺธิยาติ สพฺพากาเรน ปริสุทฺธภาวายฯ

ตตฺถ ติรจฺฉานโยนิยํ อธิปจฺจตฺตํ สุทฺธิยาฯ เทวโลเก อธิปจฺจตฺตํ วิสุทฺธิยาฯ พฺรหฺมโลเก อธิปจฺจตฺตํ ปริสุทฺธิยาฯ จตุราสีติกปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา มุจฺจนตฺถํ มุตฺติยาฯ อนฺตรายาภาเวน มุจฺจนตฺถํ วิมุตฺติยาฯ สพฺพากาเรน มุตฺติยา ปริมุตฺติยาฯ สุชฺฌนฺตีติ ตสฺมิํ สมเย ปพฺพชิตภาเวน สุทฺธิํ ปาปุณนฺติฯ วิสุชฺฌนฺตีติ ปพฺพชฺชํ คเหตฺวา ปฏิปตฺติยา ยุตฺตภาเวน วิวิเธน สุชฺฌนฺติฯ ปริสุชฺฌนฺตีติ นิปฺผตฺติํ ปาเปตฺวา สพฺพากาเรน สุชฺฌนฺติฯ มุจฺจนฺติ เตสํ สมยนฺตรธมฺเมนฯ วิมุจฺจนฺติ เอตสฺส สตฺถุโน โอวาเทนฯ ปริมุจฺจนฺติ เอตสฺส สตฺถุโน อนุสาสเนนฯ สุชฺฌิสฺสามีติอาทโย อนาคตวเสน วุตฺตาฯ อายติํ ผลปาฏิกงฺขีติ อนาคเต วิปากผลมากงฺขมาโนฯ อิทํ ทิฏฺฐิคติกานํ อิจฺฉามตฺตํฯ ทิฏฺฐิคตญฺหิ อิชฺฌมานํ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา นิปฺผาเทติฯ

อจฺจนฺตสนฺตีติ อติอนฺตนิสฺสรณสนฺติฯ ตทงฺคสนฺตีติ ปฐมชฺฌานาทิคุณงฺเคน นีวรณาทิอคุณงฺคํ สเมตีติ ฌานํ ตทงฺคสนฺติฯ สมฺมุติสนฺตีติ สมาหารวเสน ทิฏฺฐิสนฺติฯ ตา วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กตมา อจฺจนฺตสนฺตี’’ติอาทิมาหฯ อมตํ นิพฺพานนฺติ เอวมาทโย เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยวฯ ปฐมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส นีวรณา สนฺตา โหนฺตีติ เอวมาทโย อนฺโต อปฺปนายํ อติสยวเสน วุตฺตาฯ อปิ จ สมฺมุติสนฺติ อิมสฺมิํ อตฺเถ อธิปฺเปตา, สนฺตีติ อิตเร ทฺเว สนฺติโย ปฏิกฺขิปิตฺวา สมฺมุติสนฺติเมว ทีเปติฯ

กุปฺปสนฺตินฺติ วิปากชนกวเสน ปริวตฺตนวเสน จลสนฺติํ ปกุปฺปสนฺตินฺติ วิเสเสน จลสนฺติํฯ เอริตสนฺตินฺติ กมฺปนสนฺติํฯ สเมริตสนฺตินฺติ วิเสเสน กมฺปิตสนฺติํฯ จลิตสนฺตินฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ ฆฏฺฏิตสนฺตินฺติ ปีฬิตสนฺติํฯ สนฺติํ นิสฺสิโตติ ทิฏฺฐิสงฺขาตํ สนฺติํ นิสฺสิโตฯ อสฺสิโตติ อาสิโต วิเสเสน นิสฺสิโตฯ อลฺลีโนติ เอกีภูโตฯ

[20] เอวํ นิสฺสิเต ตาว ‘‘ทิฏฺฐีนิเวสา…เป.… อาทิยตี จ ธมฺม’’นฺติ ตตฺถ ทิฏฺฐีนิเวสาติ อิทํสจฺจาภินิเวสสงฺขาตานิ ทิฏฺฐินิเวสนานิฯ น หิ สฺวาติวตฺตาติ สุเขน อติวตฺติตพฺพา น โหนฺติฯ ธมฺเมสุ นิจฺเฉยฺย สมุคฺคหีตนฺติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคเตสุ ตํ ตํ สมุคฺคหิตํ อภินิวิฏฺฐธมฺมํ นิจฺฉินิตฺวา ปวตฺตา ทิฏฺฐินิเวสา น หิ สฺวาติวตฺตาติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมา นโร เตสุ นิเวสเนสุ, นิรสฺสตี อาทิยตี จ ธมฺมนฺติ ยสฺมา น หิ สฺวาติวตฺตา, ตสฺมา นโร เตสุเยว ทิฏฺฐินิเวสเนสุ อชสีลโคสีลกุกฺกุรสีลปญฺจาตปมรุปฺปปาตอุกฺกุฏิกปฺปธานกณฺฏกาปสฺสยาทิเภทํ สตฺถารํ ธมฺมกฺขานํ คณาทิเภทญฺจ ตํ ตํ ธมฺมํ นิรสฺสติ จ อาทิยติ จ ชหติ จ คณฺหาติ จ วนมกฺกโฏ วิย ตํ ตํ สาขนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

เอวํ นิรสฺสนฺโต จ อาทิยนฺโต จ อนวฏฺฐิตจิตฺตตฺตา อสนฺเตหิปิ คุณโทเสหิ อตฺตโน วา ปรสฺส วา ยสายสํ อุปฺปาเทยฺยฯ ทุรติวตฺตาติ อติกฺกมิตุํ ทุกฺขาฯ ทุตฺตราติ ทุอุตฺตราฯ ทุปฺปตรา ทุสฺสมติกฺกมา ทุพฺพินิวตฺตาติ อุปสคฺเคน วฑฺฒิตาฯ

นิจฺฉินิตฺวาติ สสฺสตวเสน นิจฺฉยํ กตฺวาฯ วินิจฺฉินิตฺวาติ อตฺตวเสน นานาวิเธน วินิจฺฉยํ กตฺวาฯ วิจินิตฺวาติ ปริเยสิตฺวาฯ ปวิจินิตฺวาติ อตฺตนิยวเสน สพฺพากาเรน ปริเยสิตฺวาฯ ‘‘นิจินิตฺวา วิจฺจินิตฺวา’’ติปิ ปาโฐฯ โอธิคฺคาโหติ อวธิยิตฺวา คาโหฯ พิลคฺคาโหติ โกฏฺฐาสวเสน คาโห ‘‘พิลโส วิภชิตฺวา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.378; ม. นิ. 1.111) วิยฯ วรคฺคาโหติ อุตฺตมคาโหฯ โกฏฺฐาสคฺคาโหติ อวยววเสน คาโหฯ อุจฺจยคฺคาโหติ ราสิวเสน คาโหฯ สมุจฺจยคฺคาโหติ โกฏฺฐาสวเสน ราสิวเสน จ คาโหฯ อิทํ สจฺจนฺติ อิทเมว สภาวํฯ ตจฺฉนฺติ ตถภาวํ อวิปรีตสภาวํฯ ตถนฺติ วิปริณามรหิตํฯ ภูตนฺติ วิชฺชมานํฯ ยาถาวนฺติ ยถาสภาวํฯ อวิปรีตนฺติ น วิปรีตํฯ

นิรสฺสตีติ นิอสฺสติ วิกฺขิปติฯ ปรวิจฺฉินฺทนาย วาติ ปเรหิ วิสฺสชฺชาปเนนฯ อนภิสมฺภุณนฺโต วาติ อสมฺปาปุณนฺโต วา อสกฺโกนฺโต วา วิสฺสชฺเชติฯ ปโร วิจฺฉินฺเทตีติ อญฺโญ วิโยคํ กโรติฯ นตฺเถตฺถาติ นตฺถิ เอตฺถฯ สีลํ อนภิสมฺภุณนฺโตติ สีลํ อสมฺปาเทนฺโตฯ สีลํ นิรสฺสตีติ สีลํ วิสฺสชฺเชติฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยฯ

[21] โย ปนายํ สพฺพทิฏฺฐิคตาทิโทสธุนนาย ปญฺญาย สมนฺนาคตตฺตา โธโน, ตสฺส โธนสฺส หิ…เป.… อนูปโย โสฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? โธนธมฺมสมนฺนาคมา โธนสฺส ธุตสพฺพปาปสฺส อรหโต กตฺถจิ โลเก เตสุ เตสุ ภเวสุ สํกปฺปนา ทิฏฺฐิ นตฺถิฯ โส ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อภาวา, ยาย จ อตฺตนา กตํ ปาปกมฺมํ ปฏิจฺฉาเทนฺตา ติตฺถิยา มายาย วา มาเนน วา เอวํ อคติํ คจฺฉนฺติ, ตมฺปิ มายญฺจ มานญฺจ ปหาย โธโน ราคาทีนํ โทสานํ เกน คจฺเฉยฺย, ทิฏฺฐธมฺเม สมฺปราเย วา นิรยาทีสุ คติวิเสเสสุ เกน สงฺขํ คจฺเฉยฺย, อนูปโย โส, โส หิ ตณฺหาทิฏฺฐิอุปยานํ ทฺวินฺนํ อภาเวน อนูปโยติฯ

กิํ การณาติ เกน การเณนฯ โธนา วุจฺจติ ปญฺญาติ โธนา อิติ กิํการณา ปญฺญา กถียติฯ ตาย ปญฺญาย กายทุจฺจริตนฺติ ตาย วุตฺตปฺปการาย ปญฺญาย กายโต ปวตฺตํ ทุฏฺฐุ กิเลสปูติกตฺตา วา จริตนฺติ กายทุจฺจริตํฯ ธูตญฺจ โธตญฺจาติ กมฺปิตญฺจ โธวิตญฺจฯ สนฺโธตญฺจาติ สมฺมา โธวิตญฺจฯ นิทฺโธตญฺจาติ วิเสเสน สุฏฺฐุ นิทฺโธตญฺจฯ ราโค ธุโต จาติอาทโย จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน โยเชตพฺพาฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ ธุตา จาติ มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิ กมฺปิตา จลิตา โธวิตาฯ สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘สมฺมาทิฏฺฐิกสฺส, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตี’’ติ สุตฺตํ (อ. นิ. 10.106; ที. นิ. 3.360) วิตฺถาเรตพฺพํฯ สมฺมาญาเณนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตญาเณน, ปจฺจเวกฺขณญาเณน วาฯ

มิจฺฉาญาณนฺติ วิปรีตญาณํ อยาถาวญาณํ, ปาปกิริยาสุ อุปจินฺตาวเสน ปาปํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขณากาเรน จ อุปฺปนฺโน โมโหฯ สมฺมาวิมุตฺติยา มิจฺฉาวิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิปรีตา อยาถาววิมุตฺติเยว เจโตวิมุตฺติสญฺญิตาฯ

อรหา อิเมหิ โธเนยฺเยหิ ธมฺเมหีติ ราคาทีหิ กิเลเสหิ ทูเร ฐิโต อรหา อิเมหิ วุตฺตปฺปกาเรหิ กิเลสโธวเนหิ ธมฺเมหิ อุเปโต โหติฯ โธโนติ โธโน ปุคฺคโล, เตเนว ‘‘โส ธุตราโค’’ติอาทโย อาหฯ

มายา วุจฺจติ วญฺจนิกาจริยาติ วญฺจนกิริยํ วญฺจนกรณํ อสฺสา อตฺถีติ วญฺจนิกาจริยาฯ ตสฺส ปฏิจฺฉาทนเหตูติ เตสํ ทุจฺจริตานํ อปฺปกาสนการณาฯ ปาปิกํ อิจฺฉํ ปณิทหตีติ ลามกํ ปตฺถนํ ปติฏฺฐาเปติฯ ‘‘มา มํ ชญฺญา’’ติ อิจฺฉตีติ ‘‘มยฺหํ กตํ ปาปํ ปเร มา ชานิํสู’’ติ ปจฺจาสีสติฯ สงฺกปฺเปตีติ วิตกฺกํ อุปฺปาเทติฯ วาจํ ภาสตีติ ชานํเยว ปณฺณตฺติํ วีติกฺกมนฺโต ภิกฺขุ ภาริยํ กโรติฯ ‘‘อมฺหากํ วีติกฺกมฏฺฐานํ นาม นตฺถี’’ติ อุปสนฺโต วิย ภาสติฯ กาเยน ปรกฺกมตีติ ‘‘มยา กตํ อิทํ ปาปกมฺมํ มา เกจิ ชานิํสู’’ติ กาเยน วตฺตํ กโรติฯ วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนโต จกฺขุโมหนมายา อสฺสาติ มายาวี, มายาวิโน ภาโว มายาวิตาฯ กตฺวา ปาปํ ปุน ปฏิจฺฉาทนโต อติจฺจ อสฺสรติ เอตาย สตฺโตติ อจฺจสราฯ กายวาจากิริยาหิ อญฺญถา ทสฺสนโต วญฺเจตีติ วญฺจนา ฯ เอตาย สตฺตา นิกโรนฺตีติ นิกติ, มิจฺฉา กโรนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘นาหํ เอวํ กโรมี’’ติ ปาปานํ วิกฺขิปนโต นิกิรณาฯ ‘‘นาหํ เอวํ กโรมี’’ติ ปริวชฺชนโต ปริหรณาฯ กายาทีหิ สํหรณโต คูหนาฯ สมภาเคน คูหนา ปริคูหนาฯ ติณปณฺเณหิ วิย คูถํ กายวจีกมฺเมหิ ปาปํ ฉาเทตีติ ฉาทนาฯ สพฺพโต ภาเคน ฉาทนา ปริจฺฉาทนาฯ น อุตฺตานิํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนุตฺตานิกมฺมํฯ น ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตีติ อนาวิกมฺมํฯ สุฏฺฐุ ฉาทนา โวจฺฉาทนาฯ กตปฏิจฺฉาทนวเสน ปุนปิ ปาปสฺส กรณโต ปาปกิริยาฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ กตปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา นาม วุจฺจติ, ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ภสฺมปฏิจฺฉนฺโน วิย องฺคาโร, อุทกปฏิจฺฉนฺโน วิย ขาณุ, ปิโลติกปลิเวฐิตํ วิย จ สตฺถํ โหติฯ

เอกวิเธน มาโนติ เอกปริจฺเฉเทน เอกโกฏฺฐาเสน มาโนฯ ยา จิตฺตสฺส อุนฺนตีติ ยา จิตฺตสฺส อพฺภุสฺสาปนา, อยํ มาโนติ อตฺโถฯ เอตฺถ ปุคฺคลํ อนามสิตฺวา นิพฺพตฺติตมาโนว วุตฺโตฯ

อตฺตุกฺกํสนมาโนติ อตฺตานํ อุปริ ฐปนมาโนฯ ปรวมฺภนมาโนติ ปเร ลามกกรณมาโนฯ อิเม ทฺเว มานา เยภุยฺเยน ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตาฯ

‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโนติ ชาติอาทีนิ นิสฺสาย ‘‘อหมสฺมิ เสยฺโย’’ติ อุปฺปนฺโน มาโนฯ สทิสมานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอวมิเมปิ ตโย มานา ปุคฺคลวิเสสํ อนิสฺสาย ตถา ปวตฺตาการวเสน วุตฺตาฯ เตสุ เอเกโก ติณฺณมฺปิ เสยฺยสทิสหีนานํ อุปฺปชฺชติฯ ตตฺถ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน เสยฺยสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโนฯ ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน สทิสสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโนฯ ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน หีนสฺเสว ยาถาวมาโน, เสสานํ อยาถาวมาโนฯ

จตุพฺพิเธน มาโน โลกธมฺมวเสน วุตฺโตฯ ปญฺจวิเธน มาโน ปญฺจกามคุณวเสน วุตฺโตฯ ฉพฺพิเธน มาโน จกฺขาทิสมฺปตฺติวเสน วุตฺโตฯ ตตฺถ มานํ ชเนตีติ มานํ อุปฺปาเทติฯ

สตฺตวิเธน มานนิทฺเทเส มาโนติ อุนฺนโมฯ อติมาโนติ ‘‘ชาติอาทีหิ มยา สทิโส นตฺถี’’ติ อติกฺกมิตฺวา มญฺญนวเสน อุปฺปนฺโน มาโนฯ มานาติมาโนติ ‘‘อยํ ปุพฺเพ มยา สทิโส, อิทานิ อหํ เสฏฺโฐ, อยํ หีนตโร’’ติ อุปฺปนฺโน มาโนฯ อยํ ภาราติภาโร วิย ปุริมํ สทิสมานํ อุปาทาย มานาติมาโน นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มานาติมาโน’’ติ อาหฯ โอมาโนติ หีนมาโนฯ โย ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน นาม วุตฺโต, อยํ โอมาโน นามฯ อปิ เจตฺถ ‘‘ตฺวํ ชาติมา, กากชาติ วิย เต ชาติฯ ตฺวํ โคตฺตวา, จณฺฑาลโคตฺตํ วิย เต โคตฺตํฯ ตุยฺหํ สโร อตฺถิ, กากสโร วิย เต สโร’’ติ เอวํ อตฺตานํ เหฏฺฐา กตฺวา ปวตฺตนวเสน อยํ ‘‘โอมาโน’’ติ เวทิตพฺโพฯ

อธิมาโนติ จตฺตาริ สจฺจานิ อปฺปตฺวา ปตฺตสญฺญิสฺส, จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺเพ กิจฺเจ อกเตเยว กตสญฺญิสฺส, จตุสจฺจธมฺเม อนธิคเต อธิคตสญฺญิสฺส , อรหตฺเต อสจฺฉิกเต สจฺฉิกตสญฺญิสฺส อุปฺปนฺโน อธิคตมาโน อธิมาโน นามฯ อยํ ปน กสฺส อุปฺปชฺชติ, กสฺส น อุปฺปชฺชตีติ? อริยสาวกสฺส ตาว น อุปฺปชฺชติฯ โส หิ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสาวสิฏฺฐกิเลสปจฺจเวกฺขเณน สญฺชาตโสมนสฺโส อริยคุณปฏิเวเธ นิกฺกงฺโข, ตสฺมา โสตาปนฺนาทีนํ ‘‘อหํ สกทาคามี’’ติอาทิวเสน มาโน น อุปฺปชฺชติ, ทุสฺสีลสฺส จ น อุปฺปชฺชติฯ โส หิ อริยคุณาธิคเม นิราโสวฯ สีลวโตปิ ปริจฺจตฺตกมฺมฏฺฐานสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส น อุปฺปชฺชติ , ปริสุทฺธสีลสฺส ปน กมฺมฏฺฐาเน อปฺปมตฺตสฺส นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจยปริคฺคเหน วิติณฺณกงฺขสฺส ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺเน จ สุทฺธสมถลาภี สุทฺธวิปสฺสนาลาภี วา อนฺตรา ฐเปติฯ โส หิ ทสปิ วสฺสานิ วีสมฺปิ วสฺสานิ ติํสมฺปิ วสฺสานิ อสีติปิ วสฺสานิ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต ‘‘อหํ โสตาปนฺโน’’ติ วา ‘‘สกทาคามี’’ติ วา ‘‘อนาคามี’’ติ วา มญฺญติ, สมถวิปสฺสนาลาภี ปน อรหตฺเตเยว ฐเปติฯ ตสฺส หิ สมาธิพเลน กิเลสา วิกฺขมฺภิตา, วิปสฺสนาพเลน สงฺขารา สุปริคฺคหิตา, ตสฺมา สฏฺฐิปิ วสฺสานิ อสีติปิ วสฺสานิ วสฺสสตมฺปิ กิเลสา น สมุทาจรนฺติ, ขีณาสวสฺเสว จิตฺตาจาโร โหติฯ โส เอวํ ทีฆรตฺตํ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต อนฺตรา อฏฺฐตฺวาว ‘‘อรหา อห’’นฺติ มญฺญติฯ

อสฺมิมาโนติ รูเป อสฺมีติอาทินา นเยน ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ‘‘อหํ รูปาทโย’’ติ อุปฺปนฺโน มาโนฯ มิจฺฉามาโนติ ปาปเกหิ กมฺมายตนสิปฺปายตนวิชฺชาฏฺฐานสุตปฏิภานสีลพฺพเตหิ, ปาปิกาย จ ทิฏฺฐิยา อุปฺปนฺโน มาโนฯ ตตฺถ ปาปกํ กมฺมายตนํ นาม เกวฏฺฏมจฺฉพนฺธเนสาทานํ กมฺมํฯ ปาปกํ สิปฺปายตนํ นาม มจฺฉชาลขิปกุมีนกรเณสุ เจว ปาสโอฑฺฑนสูลาโรปนาทีสุ จ เฉกตาฯ ปาปกํ วิชฺชาฏฺฐานํ นาม ยา กาจิ ปรูปฆาตวิชฺชาฯ ปาปกํ สุตํ นาม ภารตยุทฺธสีตาหรณาทิปฏิสํยุตฺตํฯ ปาปกํ ปฏิภานํ นาม ทุพฺภาสิตยุตฺตํ กปฺปนาฏกวิลปฺปนาทิปฏิภานํ ปาปกํ สีลํ นาม อชสีลํ โคสีลํฯ วตมฺปิ อชวตโควตเมวฯ ปาปิกา ทิฏฺฐิ ปน ทฺวาสฏฺฐิยา ทิฏฺฐิคเตสุ ยากาจิ ทิฏฺฐิฯ อฏฺฐวิธมาโน อุตฺตานตฺโถเยวฯ

นววิเธน มานนิทฺเทเส เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทโย นว มานา ปุคฺคลํ นิสฺสาย วุตฺตาฯ เอตฺถ ปน เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน ราชานญฺเจว ปพฺพชิตานญฺจ อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ ‘‘รฏฺเฐน วา ธนวาหเนหิ วา โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ ‘‘สีลธุตงฺคาทีหิ โก มยา สทิโส อตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ

เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ราชา หิ ‘‘รฏฺเฐน วา ธนวาหเนหิ วา อญฺญราชูหิ สทฺธิํ มยฺหํ กิํ นานากรณ’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ ‘‘สีลธุตงฺคาทีหิ อญฺเญน ภิกฺขุนา มยฺหํ กิํ นานากรณ’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ

เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโนปิ เอเตสํเยว อุปฺปชฺชติฯ ยสฺส หิ รญฺโญ รฏฺฐํ วา ธนวาหนาทีนิ วา นาติสมฺปนฺนานิ โหนฺติ, โส ‘‘มยฺหํ ราชาติ โวหารสุขมตฺตกเมว, กิํ ราชา นาม อห’’นฺติ เอตํ มานํ กโรติฯ ปพฺพชิโตปิ อปฺปลาภสกฺกาโร ‘‘อหํ ธมฺมกถิโก, พหุสฺสุโต, มหาเถโรติ กถามตฺตเมว, กิํ ธมฺมกถิโก นามาหํ, กิํ พหุสฺสุโต นามาหํ, กิํ มหาเถโร นามาหํ, ยสฺส เม ลาภสกฺกาโร นตฺถี’’ติ เอตํ มานํ กโรติฯ

สทิสสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานาทโย อมจฺจาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ อมจฺโจ วา หิ รฏฺฐิโย วา ‘‘โภคยานวาหนาทีหิ โก มยา สทิโส อญฺโญ ราชปุริโส อตฺถี’’ติ วา, ‘‘มยฺหํ อญฺเญหิ สทฺธิํ กิํ นานากรณ’’นฺติ วา, ‘‘อมจฺโจติ นามเมว มยฺหํ, ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ เม นตฺถิ, กิํ อมจฺโจ นามาห’’นฺติ วา เอเต มาเน กโรติฯ

หีนสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มานาทโย ทาสาทีนํ อุปฺปชฺชนฺติฯ ทาโส หิ ‘‘มาติโต วา ปิติโต วา โก มยา สทิโส อญฺโญ ทาโส นาม อตฺถิ, อญฺเญ ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา กุจฺฉิเหตุ ทาสา นาม ชาตา, อหํ ปน ปเวณีอาคตตฺตา เสยฺโย’’ติ วา, ‘‘ปเวณีอาคตภาเวน อุภโตสุทฺธิกทาสตฺเตน อสุกทาเสน นาม สทฺธิํ กิ มยฺหํ นานากรณ’’นฺติ วา, ‘‘กุจฺฉิวเสนาหํ ทาสพฺยํ อุปคโต, มาตาปิตุโกฏิยา ปน เม ทาสฏฺฐานํ นตฺถิ , กิํ ทาโส นาม อห’’นฺติ วา เอเต มาเน กโรติฯ ยถา จ ทาโส, เอวํ ปุกฺกุสจณฺฑาลาทโยปิ เอเต มาเน กโรนฺติเยวฯ

เอตฺถ จ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ ตถา สทิสสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ, หีนสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ อุปฺปนฺนมาโนว ยาถาวมาโน, อิตเร ทฺเว อยาถาวมานาฯ ตตฺถ ยาถาวมานา อรหตฺตมคฺควชฺฌา, อยาถาวมานา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌาฯ

เอตฺถ จ เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มาโน อุตฺตมสฺส อุตฺตมฏฺเฐน ‘‘อหํ เสยฺโย’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโน, เสยฺยสฺส ‘‘สทิโสหมสฺมี’’ติ มาโน อุตฺตมสฺส สมฏฺเฐน ‘‘อหํ สทิโส’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโนฯ เสยฺยสฺส ‘‘หีโนหมสฺมี’’ติ มาโน อุตฺตมสฺส ลามกฏฺเฐน ‘‘อหํ หีโน’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนมาโนฯ เอวํ เสยฺยมาโน สทิสมาโน หีนมาโนติ อิเม ตโย มานา เสยฺยสฺส อุปฺปชฺชนฺติฯ สทิสสฺสาปิ อหํ เสยฺโย, สทิโส, หีโนติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติฯ หีนสฺสาปิ อหํ หีโน, สทิโส, เสยฺโยติ ตโย มานา อุปฺปชฺชนฺติฯ

ทสวิธมานนิทฺเทเส อิเธกจฺโจ มานํ ชเนตีติ เอกจฺโจ ปุคฺคโล มานํ ชนยติฯ ชาติยา วาติ ขตฺติยภาวาทิชาติสมฺปตฺติยา วาฯ โคตฺเตน วาติ โคตมโคตฺตาทินา อุกฺกฏฺฐโคตฺเตน วาฯ โกลปุตฺติเยน วาติ มหากุลภาเวน วาฯ วณฺณโปกฺขรตาย วาติ วณฺณสมฺปนฺนสรีรตาย วาฯ สรีรญฺหิ ‘‘โปกฺขร’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส วณฺณสมฺปตฺติยา อภิรูปภาเวนาติ อตฺโถฯ ธเนน วาติ ธนสมฺปนฺนภาเวน วา, มยฺหํ นิธานคตสฺส ธนสฺส ปมาณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ อชฺเฌเนน วาติ อชฺฌายนวเสน วาฯ กมฺมายตเนน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา ฉินฺนปกฺขกากสทิสา, อหํ ปน มหิทฺธิโก มหานุภาโว’’ติ วา, ‘‘อหํ ยํ ยํ กมฺมํ กโรมิ, ตํ ตํ สมิชฺฌตี’’ติ วา เอวมาทินยปฺปวตฺเตน กมฺมายตเนน วาฯ สิปฺปายตเนน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา นิสิปฺปา, อหํ สิปฺปวา’’ติ เอวมาทินยปฺปวตฺเตน สิปฺปายตเนน วาฯ วิชฺชาฏฺฐาเนน วาติ อิทํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ สุเตน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา อปฺปสฺสุตา, อหํ ปน พหุสฺสุโต’’ติ เอวมาทิสุเตน วาฯ ปฏิภาเนน วาติ ‘‘อวเสสา สตฺตา อปฺปฏิภานา, มยฺหํ ปน ปฏิภานปฺปมาณํ นตฺถี’’ติ เอวมาทิปฏิภาเนน วาฯ อญฺญตรญฺญตเรน วา วตฺถุนาติ อวุตฺเตน อญฺเญน วตฺถุนา วาฯ โย เอวรูโป มาโนติ มานกรณวเสน มาโนฯ มญฺญนา มญฺญิตตฺตนฺติ อาการภาวนิทฺเทโสฯ อุสฺสิตฏฺเฐน อุนฺนติ

ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ปุคฺคลํ อุนฺนาเมติ อุกฺขิปิตฺวา ฐเปตีติ อุนฺนาโมฯ สมุสฺสิตฏฺเฐน ธโชฯ อุกฺขิปนฏฺเฐน จิตฺตํ สมฺปคฺคณฺหาตีติ สมฺปคฺคาโหฯ เกตุ วุจฺจติ พหูสุ ธเชสุ อจฺจุคฺคตธโช ฯ มาโนปิ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมาโน อปราปเร อุปาทาย อจฺจุคฺคตฏฺเฐน เกตุ วิยาติ เกตุ, ตํ เกตุํ อิจฺฉตีติ เกตุกมฺยํ, ตสฺส ภาโว เกตุกมฺยตาฯ สา ปน จิตฺตสฺส, น อตฺตโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เกตุกมฺยตา จิตฺตสฺสา’’ติฯ มานสมฺปยุตฺตญฺหิ จิตฺตํ เกตุํ อิจฺฉติ, ตสฺส ภาโว, เกตุสงฺขาโต มาโนติฯ โธโน มายญฺจ มานญฺจ ปหาย ปชหิตฺวา โย โส โธโน อรหา เหฏฺฐา วุตฺตนเยน วิโนทนพฺยนฺติกรณาทิวเสน กิเลเส ปชหิตฺวา ฐิโต, โส เตน ราคาทินา กิเลเสน คจฺเฉยฺยฯ

เนรยิโกติ วาติ นิรเย นิพฺพตฺตกสตฺโตติ วาฯ ติรจฺฉานโยนิกาทีสุปิ เอเสว นโยฯ โส เหตุ นตฺถีติ เยน ชนกเหตุนา คติยาทีสุ นิพฺพตฺเตยฺย, โส เหตุ นตฺถิฯ ปจฺจโยติ ตสฺเสว เววจนํฯ การณนฺติ ฐานํฯ การณญฺหิ ตทายตฺตวุตฺติตาย อตฺตโน ผลสฺส ฐานนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน คติยาทีสุ นิพฺพตฺเตยฺย, ตํ การณํ นตฺถิฯ

[22] โย ปน เนสํ ทฺวินฺนํ อุปยานํ ภาเวน อุปโย โหติ, โส อุปโย หิ…เป.… ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺติฯ ตตฺถ อุปโยติ ตณฺหาทิฏฺฐินิสฺสิโตฯ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทนฺติ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโฐ’’ติ วา เอวํ เตสุ เตสุ ธมฺเมสุ อุเปติ วาทํฯ อนูปยํ เกน กถํ วเทยฺยาติ ตณฺหาทิฏฺฐิปฺปหาเนน ปน อนูปยํ ขีณาสวํ เกน ราเคน วา โทเสน วา กถํ ‘‘รตฺโต’’ติ วา ‘‘ทุฏฺโฐ’’ติ วา วเทยฺยฯ เอวํ อนุปวชฺโช จ โส กิํ ติตฺถิยา วิย กตปฏิจฺฉาทโก ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ อตฺตา นิรตฺตา น หิ ตสฺส อตฺถีติ ตสฺส หิ อตฺตทิฏฺฐิ วา อุจฺเฉททิฏฺฐิ วา นตฺถิ, คหณมุญฺจนํ วาปิ อตฺตนิรตฺตสญฺญิตํ นตฺถิฯ กิํ การณา นตฺถีติ เจ? อโธสิ โส ทิฏฺฐิมิเธว สพฺพนฺติฯ ยสฺมา โส อิเธว อตฺตภาเว ญาณมฺพุนา สพฺพทิฏฺฐิคตํ อโธสิ ปชหิ วิโนเทสีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา อตฺตมโน ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามีติฯ

รตฺโตติ วาติ ราเคน รตฺโตติ วาฯ ทุฏฺโฐติ วาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

เต อภิสงฺขารา อปฺปหีนาติ เย ปุญฺญาปุญฺญอาเนญฺชาภิสงฺขารา, เต อปฺปหีนาฯ อภิสงฺขารานํ อปฺปหีนตฺตาติ เตสํ วุตฺตปฺปการานํ กมฺมาภิสงฺขารานํ น ปหีนภาเวนฯ คติยา วาทํ อุเปตีติ ปญฺจนฺนํ คตีนํ อญฺญตราย กถนํ อุปคจฺฉติฯ เตเนวาห – ‘‘เนรยิโกติ วา…เป.… วาทํ อุเปติ อุปคจฺฉตี’’ติฯ วเทยฺยาติ กเถยฺยฯ คหิตํ นตฺถีติ คเหตพฺพํ นตฺถิฯ มุญฺจิตพฺพํ นตฺถีติ มุญฺจิตฺวา ฐิตตฺตา โมเจตพฺพํ นตฺถิฯ

ยสฺสตฺถิ คหิตนฺติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘อหํ มมา’’ติ คหิตํ อตฺถิฯ ตสฺสตฺถิ มุญฺจิตพฺพนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส โมเจตพฺพํ อตฺถิฯ อุปริ ปทานิ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพานิฯ คหณํ มุญฺจนา สมติกฺกนฺโตติ คหณโมจนา อรหา อติกฺกนฺโตฯ พุทฺธิปริหานิวีติวตฺโตติ วฑฺฒิญฺจ ปริหานิญฺจ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺโตฯ โส วุฏฺฐวาโสติอาทิํ กตฺวา ญาณคฺคินา ทฑฺฒานีติ ปริโยสานํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ อโธสีติ กนฺเตสิฯ ธุนิ สนฺธุนิ นิทฺธุนีติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[23] จตุตฺเถ สุทฺธฏฺฐเก ปฐมคาถาย ตาวตฺโถ – น, ภิกฺขเว, เอวรูเปน ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติ, อปิ จ โข กิเลสมลีนตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อธิคมา สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ, อญฺญํ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺฐิคติโก พาโล อภิชานาติ ‘‘ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อโรคํ, เตน จ ทิฏฺฐิสงฺขาเตน ทสฺสเนน สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี’’ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ ‘‘ปรม’’นฺติ ญตฺวา ตสฺมิํ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ตํ ทสฺสนํ ‘‘มคฺคญาณ’’นฺติ ปจฺเจติฯ ตํ ปน มคฺคญาณํ น โหติฯ

ปรมํ อาโรคฺยปฺปตฺตนฺติ อุตฺตมํ นิพฺยาธิํ ปาปุณิตฺวา ฐิตํฯ ตาณปฺปตฺตนฺติ ตถา ปาลนปฺปตฺตํฯ เลณปฺปตฺตนฺติ นิลียนปฺปตฺตํฯสรณปฺปตฺตนฺติ ปติฏฺฐาปตฺตํ, ทุกฺขนาสนํ วา ปตฺตํฯ อภยปฺปตฺตนฺติ นิพฺภยภาวปฺปตฺตํฯ อจฺจุตปฺปตฺตนฺติ นิจฺจลภาวํ ปตฺตํฯ อมตปฺปตฺตนฺติ อมตํ มหานิพฺพานํ ปตฺตํฯ นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ วานวิรหิตํ ปตฺตํฯ