ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุปพนฺธติ, เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ปีติ ปีณนํ สุขญฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติฯ อถสฺส เสสสมฺปยุตฺตธมฺมา เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีณนุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา จ อาธิยติฯ ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปญฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพาฯ อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปญฺจสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติฯ เตนสฺส เอตานิ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตานีติ วุจฺจนฺติฯ ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อญฺญเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํฯ ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา, ปญฺจงฺคิกํ ตูริยํ, อฏฺฐงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ องฺคมตฺตวเสเนว ปญฺจงฺคิกนฺติ วา ปญฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํฯ

เอตานิ จ ปญฺจงฺคานิ กิญฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิฯ อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรลกฺขณปฺปตฺตานิ นิปฺผนฺนานิฯ เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน อุปฺปชฺชติฯ วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโนฯ ปีติสุขํ สพฺพาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํ ฯ เตเนวาห – ‘‘นาสฺส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตี’’ติ (ที. นิ. 1.226)ฯ จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺฐิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย อารมฺมเณสุ ผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, อยเมเตสํ อิตเรหิ วิเสโสฯ ตตฺถ จิตฺเตกคฺคตา กิญฺจาปิ ‘‘สวิตกฺกํ สวิจาร’’นฺติ อิมสฺมิํ ปาเฐ น นิทฺทิฏฺฐา, ตถาปิ วิภงฺเค (วิภ. 565) ‘‘ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตา’’ติ เอวํ วุตฺตตฺตา องฺคเมวฯ เยน หิ อธิปฺปาเยน ภควตา อุทฺเทโส กโต, โสเยว เตน วิภงฺเค ปกาสิโตติฯ

ติวิธกลฺยาณํ

ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนติวิธกลฺยาณตาฯ เตสํเยว จ อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺรายํ ปาฬิ –

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิฯ

อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ – โย ตสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ยญฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยญฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยญฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘ปฐมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา’ติฯ

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌฯ มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ – วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ยญฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ – ‘ปฐมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณญฺเจว โหติ ติลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา’ติฯ

‘‘ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํฯ ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกราสฏฺเฐน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเฐน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเฐน สมฺปหํสนาฯ ปฐมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ, ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิฯ เตน วุจฺจติ ‘ปฐมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณญฺเจว โหติ จตุลกฺขณสมฺปนฺนญฺจา’’’ติ (ปฏิ. ม. 1.158)ฯ

‘‘ตตฺร ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโรฯ อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนาฯ สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ ยสฺมา ปน ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทญฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตญฺจ ญาเณน จ สมฺปหํสิต’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตอปฺปนายเมว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ เวทิตพฺพาฯ

กถํ ? ยสฺมิญฺหิ วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมิํ โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติฯ วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติฯ มชฺฌิมสมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยวฯ ตทนนฺตรํ ปน ปุริมจิตฺตํ เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม, เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามฯ เอวํ ตาว ปุริมจิตฺเต วิชฺชมานาการนิปฺผาทิกา ปฐมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ สมถปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺฐิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺฐาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพาฯ

เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตตฺถ ชาตา สมาธิปญฺญาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ, ยญฺเจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา จสฺส ตสฺมิํ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา ญาเณน สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวญฺจ อานิสํสญฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนาว, ตสฺมา ‘‘ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส ญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํฯ

วิตกฺกวิจารานํ วูปสมาติ วิตกฺกสฺส จ วิจารสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ วูปสมา สมติกฺกมา, ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวาติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ทุติยชฺฌาเน สพฺเพปิ ปฐมชฺฌานธมฺมา น สนฺติ, อญฺเญเยว หิ ปฐมชฺฌาเน ผสฺสาทโย, อญฺเญ อิธฯ

โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อชฺฌตฺตนฺติ อิธ นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, วิภงฺเค ปน ‘‘อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺต’’นฺติ (วิภ. 573) เอตฺตกเมว วุตฺตํฯ ยสฺมา นิยกชฺฌตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา อตฺตนิ ชาตํ, อตฺตโน สนฺตาเน นิพฺพตฺตนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

สมฺปสาทนนฺติ สมฺปสาทนํ วุจฺจติ สทฺธาฯ สมฺปสาทนโยคโต ฌานมฺปิ สมฺปสาทนํ, นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิยฯ ยสฺมา วา ตํ ฌานํ สมฺปสาทนสมนฺนาคตตฺตา วิตกฺกวิจารกฺโขภวูปสมเนน จ เจโต สมฺปสาทยติ, ตสฺมาปิ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิญฺจ อตฺถวิกปฺเป สมฺปสาทนํ เจตโสติ เอวํ ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ ปุริมสฺมิํ ปน อตฺถวิกปฺเป เจตโสติ เอตํ เอโกทิภาเวน สทฺธิํ โยเชตพฺพํฯ

ตตฺรายํ อตฺถโยชนา – เอโก อุเทตีติ เอโกทิ, วิตกฺกวิจาเรหิ อนชฺฌารูฬฺหตฺตา อคฺโค เสฏฺโฐ หุตฺวา อุเทตีติ อตฺโถฯ เสฏฺโฐปิ หิ โลเก เอโกติ วุจฺจติฯ วิตกฺกวิจารวิรหิโต วา เอโก อสหาโย หุตฺวาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติฯ อถ วา สมฺปยุตฺตธมฺเม อุทายตีติ อุทิ, อุฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ เสฏฺฐฏฺเฐน เอโก จ โส อุทิ จาติ เอโกทิ, สมาธิสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิติ อิมํ เอโกทิํ ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อิทํ ทุติยชฺฌานํ เอโกทิภาวํฯ โส ปนายํ เอโกทิ ยสฺมา เจตโส, น สตฺตสฺส, น ชีวสฺสฯ ตสฺมา เอตํ ‘‘เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตํฯ

นนุ จายํ สทฺธา ปฐมชฺฌาเนปิ อตฺถิ, อยญฺจ เอโกทินามโก สมาธิ, อถ กสฺมา อิทเมว ‘‘สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาว’’นฺติ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – อทุญฺหิ ปฐมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารกฺโขเภน วีจิตรงฺคสมากุลมิว ชลํ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตสฺมา สติยาปิ สทฺธาย สมฺปสาทนนฺติ น วุตฺตํฯ น สุปฺปสนฺนตฺตาเยว เจตฺถ สมาธิปิ น สุฏฺฐุ ปากโฏ, ตสฺมา เอโกทิภาวนฺติปิ น วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน ฌาเน วิตกฺกวิจารปลิโพธาภาเวน ลทฺโธกาสา พลวตี สทฺธา, พลวสทฺธาสหายปฏิลาเภเนว จ สมาธิปิ ปากโฏฯ ตสฺมา อิทเมว เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อวิตกฺกํ อวิจารนฺติ ภาวนาย ปหีนตฺตา เอตสฺมิํ, เอตสฺส วา วิตกฺโก นตฺถีติ อวิตกฺกํฯ อิมินาว นเยน อวิจารํฯ

เอตฺถาห ‘‘นนุ จ ‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’ติ อิมินาปิ อยมตฺโถ สิทฺโธฯ อถ กสฺมา ปุน วุตฺตํ ‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’’นฺติ? วุจฺจเต – เอวเมตํ, สิทฺโธวายมตฺโถฯ น ปเนตํ ตทตฺถทีปกํ, นนุ อโวจุมฺห ‘‘โอฬาริกสฺส ปน โอฬาริกสฺส องฺคสฺส สมติกฺกมา ปฐมชฺฌานโต ปเรสํ ทุติยชฺฌานาทีนํ สมธิคโม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’ติ เอวํ วุตฺต’’นฺติฯ

อปิ จ วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ สมฺปสาทนํ, น กิเลสกาลุสฺสิยสฺสฯ วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา เอโกทิภาวํ, น อุปจารชฺฌานมิว นีวรณปฺปหานา, น ปฐมชฺฌานมิว จ องฺคปาตุภาวาติ เอวํ สมฺปสาทนเอโกทิภาวานํ เหตุปริทีปกมิทํ วจนํฯ ตถา วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อิทํ อวิตกฺกํ อวิจารํ, น ตติยจตุตฺถชฺฌานานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ วิย จ อภาวาติ, เอวํ อวิตกฺกอวิจารภาวสฺส เหตุปริทีปกญฺจ, น วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกํฯ วิตกฺกวิจาราภาวมตฺตปริทีปกเมว ปน ‘‘อวิตกฺกํ อวิจาร’’นฺติ อิทํ วจนํฯ ตสฺมา ปุริมํ วตฺวาปิ ปุน วตฺตพฺพเมวาติฯ

สมาธิชนฺติ ปฐมชฺฌานสมาธิโต สมฺปยุตฺตสมาธิโต วา ชาตนฺติ อตฺโถฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ ปฐมมฺปิ สมฺปยุตฺตสมาธิโต ชาตํ, อถ โข อยเมว สมาธิ ‘‘สมาธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, วิตกฺกวิจารกฺโขภวิรเหน อติวิย อจลตฺตา สุปฺปสนฺนตฺตา จฯ ตสฺมา อิมสฺส วณฺณภณนตฺถํ อิทเมว ‘‘สมาธิช’’นฺติ วุตฺตํฯ ปีติสุขนฺติ อิทํ วุตฺตนยเมวฯ

ทุติยนฺติ คณนานุปุพฺพตา ทุติยํฯ อิทํ ทุติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ทุติยํฯ

ปีติยา จ วิราคาติ วิราโค นาม วุตฺตปฺปการาย ปีติยา ชิคุจฺฉนํ วา สมติกฺกโม วา ฯ อุภินฺนํ ปน อนฺตรา จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส วูปสมํ วา สมฺปิณฺเฑติ วิตกฺกวิจารวูปสมํ วาฯ ตตฺถ ยทา วูปสมเมว สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา วิราคา จ, กิญฺจ ภิยฺโย วูปสมา จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค ชิคุจฺฉนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา ชิคุจฺฉนา จ สมติกฺกมา จาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยทา ปน วิตกฺกวิจารวูปสมํ สมฺปิณฺเฑติ, ตทา ปีติยา จ วิราคา, กิญฺจ ภิยฺโย วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

อิมิสฺสา จ โยชนาย วิราโค สมติกฺกมนตฺโถ โหติ, ตสฺมา ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมาติ อยมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

กามญฺเจเต วิตกฺกวิจารา ทุติยชฺฌาเนเยว วูปสนฺตา, อิมสฺส ปน ฌานสฺส มคฺคปริทีปนตฺถํ วณฺณภณนตฺถญฺเจตํ วุตฺตํฯ ‘‘วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา’’ติ หิ วุตฺเต อิทํ ปญฺญายติ ‘‘นูน วิตกฺกวิจารวูปสโม มคฺโค อิมสฺส ฌานสฺสา’’ติฯ ยถา จ ตติเย อริยมคฺเค อปฺปหีนานมฺปิ สกฺกายทิฏฺฐาทีนํ ‘‘ปญฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา’’ติ (ม. นิ. 2.132-133) เอวํ ปหานํ วุจฺจมานํ วณฺณภณนํ โหติ, ตทธิคมาย อุสฺสุกฺกานํ อุสฺสาหชนกํ, เอวเมว อิธ อวูปสนฺตานมฺปิ วิตกฺกวิจารานํ วูปสโม วุจฺจมาโน วณฺณภณนํ โหติ, เตนายมตฺโถ วุตฺโต ‘‘ปีติยา จ สมติกฺกมา วิตกฺกวิจารานญฺจ วูปสมา’’ติฯ

อุเปกฺขโก จ วิหรตีติ เอตฺถ อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ อุเปกฺขา, สมํ ปสฺสติ, อปกฺขปติตา หุตฺวา ปสฺสตีติ อตฺโถฯ ตาย วิสทาย วิปุลาย ถามคตาย สมนฺนาคตตฺตา ตติยชฺฌานสมงฺคี ‘‘อุเปกฺขโก’’ติ วุจฺจติฯ

อุเปกฺขา ปน ทสวิธา โหติ – ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา วีริยุเปกฺขา สงฺขารุเปกฺขา เวทนุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธุเปกฺขาติฯ

ตตฺถ ยา ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติ (ม. นิ. 6.1) เอวมาคตา ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐานิฏฺฐฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ ฉฬงฺคุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (ที. นิ. 1.556; ม. นิ. 1.77) เอวมาคตา สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติ (ม. นิ. 2.247) เอวมาคตา สหชาตานํ ธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา อุเปกฺขา, อยํ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘กาเลน กาลํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ มนสิ กโรตี’’ติ (อ. นิ. 3.103) เอวมาคตา อนจฺจารทฺธนาติสิถิลวีริยสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ วีริยุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺฐ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.57) เอวมาคตา นีวรณาทิปฏิสงฺขาสนฺติฏฺฐนาคหเณ มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘ยสฺมิํ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ อุเปกฺขาสหคต’’นฺติ (ธ. ส. 150) เอวมาคตา อทุกฺขมสุขสงฺขาตา อุเปกฺขา, อยํ เวทนุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘ยทตฺถิ ยํ ภูตํ, ตํ ปชหติ, อุเปกฺขํ ปฏิลภตี’’ติ (ม. นิ. 3.71-72; อ. นิ. 7.55) เอวมาคตา วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ฉนฺทาทีสุ เยวาปนเกสุ อาคตา สหชาตานํ สมวาหิตภูตา อุเปกฺขา, อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘อุเปกฺขโก จ วิหรตี’’ติ เอวมาคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมิํ อปกฺขปาตชนนี อุเปกฺขา, อยํ ฌานุเปกฺขา นามฯ

ยา ปน ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิํ จตุตฺถํ ฌาน’’นฺติ (ธ. ส. 165; ที. นิ. 1.232) เอวมาคตา สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธา ปจฺจนีกวูปสมเนปิ อพฺยาปารภูตา อุเปกฺขา, อยํ ปาริสุทฺธุเปกฺขา นามฯ

ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ โพชฺฌงฺคุเปกฺขา จ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติฯ

เตน เตน อวตฺถาเภเทน ปนสฺสา อยํ เภโท ฯ เอกสฺสาปิ สโต สตฺตสฺส กุมารยุวเถรเสนาปติราชาทิวเสน เภโท วิย, ตสฺมา ตาสุ ยตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ โพชฺฌงฺคุเปกฺขาทโยฯ ยตฺถ วา ปน โพชฺฌงฺคุเปกฺขา, น ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขาทโย โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

ยถา เจตาสํ อตฺถโต เอกีภาโว, เอวํ สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิฯ ปญฺญา เอว หิ เอสา, กิจฺจวเสน ทฺวิธา ภินฺนา, ยถา หิ ปุริสสฺส สายํ เคหํ ปวิฏฺฐํ สปฺปํ อชปททณฺฑํ คเหตฺวา ปริเยสมานสฺส ตํ ถุสโกฏฺฐเก นิปนฺนํ ทิสฺวา ‘‘สปฺโป นุ โข โน’’ติ อวโลเกนฺตสฺส โสวตฺถิกตฺตยํ ทิสฺวา นิพฺเพมติกสฺส ‘‘สปฺโป น สปฺโป’’ติ วิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, เอวเมว ยา อารทฺธวิปสฺสกสฺส วิปสฺสนาญาเณน ลกฺขณตฺตเย ทิฏฺเฐ สงฺขารานํ อนิจฺจภาวาทิวิจินเน มชฺฌตฺตตา อุปฺปชฺชติ, อยํ วิปสฺสนุเปกฺขาฯ ยถา ปน ตสฺส ปุริสสฺส อชปททณฺฑเกน คาฬฺหํ สปฺปํ คเหตฺวา ‘‘กินฺตาหํ อิมํ สปฺปํ อวิเหเฐนฺโต อตฺตานญฺจ อิมินา อฑํสาเปนฺโต มุญฺเจยฺย’’นฺติ มุญฺจนาการเมว ปริเยสโต คหเณ มชฺฌตฺตตา โหติ, เอวเมว ยา ลกฺขณตฺตยสฺส ทิฏฺฐตฺตา อาทิตฺเต วิย ตโย ภเว ปสฺสโต สงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตตา, อยํ สงฺขารุเปกฺขาฯ อิติ วิปสฺสนุเปกฺขาย สิทฺธาย สงฺขารุเปกฺขาปิ สิทฺธาว โหติฯ อิมินา ปเนสา วิจินนคฺคหเณสุ มชฺฌตฺตตาสงฺขาเตน กิจฺเจน ทฺวิธา ภินฺนาติฯ วีริยุเปกฺขา ปน เวทนุเปกฺขา จ อญฺญมญฺญญฺจ อวเสสาหิ จ อตฺถโต ภินฺนาเยวาติฯ อาห เจตฺถ –

‘‘มชฺฌตฺตพฺรหฺมโพชฺฌงฺคฉฬงฺคฌานสุทฺธิโย;

วิปสฺสนา จ สงฺขารเวทนาวีริยํ อิติฯ

‘‘วิตฺถารโต ทโสเปกฺขา-ฉมชฺฌตฺตาทิโต ตโต;

ทุเว ปญฺญา ตโต ทฺวีหิ, จตสฺโสว ภวนฺติมา’’ติฯ

อิติ อิมาสุ อุเปกฺขาสุ ฌานุเปกฺขา อิธ อธิปฺเปตาฯ สา มชฺฌตฺตลกฺขณา, อนาโภครสา , อพฺยาปารปจฺจุปฏฺฐานา, ปีติวิราคปทฏฺฐานาติฯ เอตฺถาห – ‘‘นนุ จายํ อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว โหติ, สา จ ปฐมทุติยชฺฌาเนสุปิ อตฺถิฯ ตสฺมา ตตฺราปิ ‘อุเปกฺขโก จ วิหรตี’ติ เอวมยํ วตฺตพฺพา สิยา, สา กสฺมา น วุตฺตา’’ติ? อปริพฺยตฺตกิจฺจโตฯ

อปริพฺยตฺตญฺหิ ตสฺสา ตตฺถ กิจฺจํ, วิตกฺกาทีหิ อภิภูตตฺตาฯ อิธ ปนายํ วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา อุกฺขิตฺตสิรา วิย หุตฺวา ปริพฺยตฺตกิจฺจา ชาตา, ตสฺมา วุตฺตาติฯ

สโต จ สมฺปชาโนติ เอตฺถ สรตีติ สโตฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชาโนฯ อิติ ปุคฺคเลน สติ จ สมฺปชญฺญญฺจ วุตฺตํฯ ตตฺถ สรณลกฺขณา สติ, อสมฺมุสฺสนรสา อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ อสมฺโมหลกฺขณํ สมฺปชญฺญํ, ตีรณรสํ, ปวิจยปจฺจุปฏฺฐานํฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อิทํ สติสมฺปชญฺญํ ปุริมชฺฌาเนสุปิ อตฺถิ, มุฏฺฐสฺสติสฺส หิ อสมฺปชานสฺส อุปจารมตฺตมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว อปฺปนาฯ โอฬาริกตฺตา ปน เตสํ ฌานานํ ภูมิยํ วิย ปุริสสฺส จิตฺตสฺส คติ สุขา โหติ, อพฺยตฺตํ ตตฺถ สติสมฺปชญฺญกิจฺจํฯ โอฬาริกงฺคปฺปหาเนน ปน สุขุมตฺตา อิมสฺส ฌานสฺส ปุริสสฺส ขุรธารายํ วิย สติสมฺปชญฺญกิจฺจปริคฺคหิตา เอว จิตฺตสฺส คติ อิจฺฉิตพฺพาติ อิเธว วุตฺตํฯ กิญฺจ ภิยฺโย – ยถา เธนุปโค วจฺโฉ เธนุโต อปนีโต อรกฺขิยมาโน ปุนเทว เธนุํ อุปคจฺฉติ, เอวมิทํ ตติยชฺฌานสุขํ ปีติโต อปนีตมฺปิ สติสมฺปชญฺญารกฺเขน อรกฺขิยมานํ ปุนเทว ปีติํ อุปคจฺเฉยฺย, ปีติสมฺปยุตฺตเมว สิยา, สุเข วาปิ สตฺตา สารชฺชนฺติฯ อิทญฺจ อติมธุรสุขํ, ตโต ปรํ สุขาภาวาฯ สติสมฺปชญฺญานุภาเวน ปเนตฺถ สุเข อสารชฺชนา โหติ, โน อญฺญถาติ อิมมฺปิ อตฺถวิเสสํ ทสฺเสตุํ อิทมิเธว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตีติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ตติยชฺฌานสมงฺคิโน สุขปฏิสํเวทนาโภโค นตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขํฯ ยํ วา ตํ นามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ, ตํสมุฏฺฐาเนนสฺส ยสฺมา อติปณีเตน รูเปน รูปกาโย ผุโฏ, ยสฺส ผุฏตฺตา ฌานา วุฏฺฐิโตปิ สุขํ ปฏิสํเวเทยฺย, ตสฺมา เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สุขญฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ อาหฯ

อิทานิ ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติ เอตฺถ ยํฌานเหตุ ยํฌานการณา ตํ ตติยชฺฌานสมงฺคีปุคฺคลํ พุทฺธาทโย อริยา อาจิกฺขนฺติ เทเสนฺติ ปญฺญเปนฺติ ปฏฺฐเปนฺติ วิวรนฺติ วิภชนฺติ อุตฺตานีกโรนฺติ ปกาเสนฺติ, ปสํสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

กินฺติ? อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารีติฯ ตํ ตติยชฺฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

กสฺมา ปน ตํ เต เอวํ ปสํสนฺตีติ? ปสํสารหโตฯ อยญฺหิ ยสฺมา อติมธุรสุเข สุขปารมิปฺปตฺเตปิ ตติยชฺฌาเน อุเปกฺขโก, น ตตฺถ สุขาภิสงฺเคน อากฑฺฒียติฯ ยถา จ ปีติ น อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสติตาย สติมาฯ ยสฺมา จ อริยกนฺตํ อริยชนเสวิตเมว จ อสํกิลิฏฺฐํ สุขํ นามกาเยน ปฏิสํเวเทติ, ตสฺมา ปสํสารโหฯ อิติ ปสํสารหโต นํ อริยา เต เอวํ ปสํสาเหตุภูเต คุเณ ปกาเสนฺโต ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ เอวํ ปสํสนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ ตติยนฺติ คณนานุปุพฺพตา ตติยํ, อิทํ ตติยํ อุปฺปนฺนนฺติปิ ตติยํฯ

สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานาติ กายิกสุขสฺส จ กายิกทุกฺขสฺส จ ปหานาฯ ปุพฺเพวาติ ตญฺจ โข ปุพฺเพว, น จตุตฺถชฺฌานกฺขเณฯ โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมาติ เจตสิกสุขสฺส จ เจตสิกทุกฺขสฺส จาติ อิเมสมฺปิ ทฺวินฺนํ ปุพฺเพว อตฺถงฺคมา, ปหานา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ

กทา ปน เนสํ ปหานํ โหติ? จตุนฺนํ ฌานานํ อุปจารกฺขเณฯ โสมนสฺสญฺหิ จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียติ, ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ ปฐมทุติยตติยชฺฌานานํ อุปจารกฺขเณสุฯ เอวเมเตสํ ปหานกฺกเมน อวุตฺตานํ, อินฺทฺริยวิภงฺเค ปน อินฺทฺริยานํ อุทฺเทสกฺกเมเนว อิธาปิ วุตฺตานํ สุขทุกฺขโสมนสฺสโทมนสฺสานํ ปหานํ เวทิตพฺพํฯ

ยทิ ปเนตานิ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารกฺขเณเยว ปหียนฺติ, อถ กสฺมา ‘‘กตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ…เป.… ปฐมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เอตฺถ จุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติฯ กตฺถ จุปฺปนฺนํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ… สุขินฺทฺริยํ… โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ, สุขสฺส จ ปหานา…เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ เอตฺถ จุปฺปนฺนํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ (สํ. นิ. 5.510) เอวํ ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติฯ อติสยนิโรธตฺตาฯ อติสยนิโรโธ หิ เนสํ ปฐมชฺฌานาทีสุ, น นิโรโธเยวฯ นิโรโธเยว ปน อุปจารกฺขเณ นาติสยนิโรโธฯ

ตถา หิ นานาวชฺชเน ปฐมชฺฌานูปจาเร นิรุทฺธสฺสาปิ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส ฑํสมกสาทิสมฺผสฺเสน วา วิสมาสนุปตาเปน วา สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว อนฺโตอปฺปนายํฯ อุปจาเร วา นิรุทฺธมฺเปตํ น สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ, ปฏิปกฺเขน อวิหตตฺตาฯ อนฺโตอปฺปนายํ ปน ปีติผรเณน สพฺโพ กาโย สุโขกฺกนฺโต โหติ, สุโขกฺกนฺตกายสฺส จ สุฏฺฐุ นิรุทฺธํ โหติ ทุกฺขินฺทฺริยํ, ปฏิปกฺเขน วิหตตฺตาฯ นานาวชฺชเนเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส ยสฺมา เอตํ วิตกฺกวิจารปจฺจเยปิ กายกิลมเถ จิตฺตุปฆาเต จ สติ อุปฺปชฺชติ, วิตกฺกวิจาราภาเว เนว อุปฺปชฺชติฯ ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเวฯ อปฺปหีนาเยว จ ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจาราติ ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว ทุติยชฺฌาเน, ปหีนปฺปจฺจยตฺตาฯ ตถา ตติยชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ สุขินฺทฺริยสฺส ปีติสมุฏฺฐานปณีตรูปผุฏกายสฺส สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว ตติยชฺฌาเนฯ ตติยชฺฌาเน หิ สุขสฺส ปจฺจยภูตา ปีติ สพฺพโส นิรุทฺธาติฯ ตถา จตุตฺถชฺฌานูปจาเร ปหีนสฺสาปิ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อาสนฺนตฺตา, อปฺปนาปตฺตาย อุเปกฺขาย อภาเวน สมฺมา อนติกฺกนฺตตฺตา จ สิยา อุปฺปตฺติ, น ตฺเวว จตุตฺถชฺฌาเนฯ ตสฺมา เอว จ ‘‘เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี’’ติ ตตฺถ ตตฺถ อปริเสสคฺคหณํ กตนฺติฯ

เอตฺถาห – ‘‘อเถวํ ตสฺส ตสฺส ฌานสฺสุปจาเร ปหีนาปิ เอตา เวทนา อิธ กสฺมา สมาหฏา’’ติ? สุขคฺคหณตฺถํฯ ยา หิ อยํ อทุกฺขมสุขนฺติ เอตฺถ อทุกฺขมสุขา เวทนา วุตฺตา, สา สุขุมา ทุพฺพิญฺเญยฺยา, น สกฺกา สุเขน คเหตุํ, ตสฺมา ยถา นาม ทุฏฺฐสฺส ยถา วา ตถา วา อุปสงฺกมิตฺวา คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยสฺส โคณสฺส สุขคหณตฺถํ โคโป เอกสฺมิํ วเช สพฺพา คาโว สมาหรติ, อเถเกกํ นีหรนฺโต ปฏิปาฏิยา อาคตํ ‘‘อยํ โส คณฺหถ น’’นฺติ ตมฺปิ คาหาเปติ, เอวเมว ภควา สุขคฺคหณตฺถํ สพฺพา เอตา สมาหรีติฯ เอวญฺหิ สมาหฏา เอตา ทสฺเสตฺวา ‘‘ยํ เนว สุขํ, น ทุกฺขํ, น โสมนสฺสํ, น โทมนสฺสํ, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ สกฺกา โหติ เอสา คาหยิตุํฯ

อปิ จ อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา ปจฺจยทสฺสนตฺถญฺจาปิ เอตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ ทุกฺขปฺปหานาทโย หิ ตสฺสา ปจฺจยาฯ

ยถาห – ‘‘จตฺตาโร โข, อาวุโส, ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยาฯ อิธาวุโส, ภิกฺขุ สุขสฺส จ ปหานา …เป.… จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติฯ อิเม โข, อาวุโส, จตฺตาโร ปจฺจยา อทุกฺขมสุขาย เจโตวิมุตฺติยา สมาปตฺติยา’’ติ (ม. นิ. 1.458)ฯ ยถา วา อญฺญตฺถ ปหีนาปิ สกฺกายทิฏฺฐิอาทโย ตติยมคฺคสฺส วณฺณภณนตฺถํ ‘‘ตตฺถ ปหีนา’’ติ วุตฺตา, เอวํ วณฺณภณนตฺถมฺเปตสฺส ฌานสฺเสตา อิธ วุตฺตาติปิ เวทิตพฺพาฯ ปจฺจยฆาเตน วา เอตฺถ ราคโทสานํ อติทูรภาวํ ทสฺเสตุมฺเปตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตาสุ หิ สุขํ โสมนสฺสสฺส ปจฺจโย, โสมนสฺสํ ราคสฺส, ทุกฺขํ โทมนสฺสสฺส, โทมนสฺสํ โทสสฺสฯ สุขาทิฆาเตน จ เต สปฺปจฺจยา ราคโทสา หตาติ อติทูเร โหนฺตีติฯ

อทุกฺขมสุขนฺติ ทุกฺขาภาเวน อทุกฺขํ, สุขาภาเวน อสุขํฯ เอเตเนตฺถ สุขทุกฺขปฏิปกฺขภูตํ ตติยเวทนํ ทีเปติ, น ทุกฺขสุขาภาวมตฺตํฯ ตติยเวทนา นาม อทุกฺขมสุขา, อุเปกฺขาติปิ วุจฺจติฯ สา อิฏฺฐานิฏฺฐวิปรีตานุภวนลกฺขณา, มชฺฌตฺตรสา, อวิภูตปจฺจุปฏฺฐานา, สุขนิโรธปทฏฺฐานาติ เวทิตพฺพาฯ

อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธินฺติ อุเปกฺขาย ชนิตสติปาริสุทฺธิํฯ อิมสฺมิญฺหิ ฌาเน สุปริสุทฺธา สติ, ยา จ ตสฺสา สติยา ปาริสุทฺธิ, สา อุเปกฺขาย กตา, น อญฺเญนฯ ตสฺมา เอตํ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ วุจฺจติฯ ยาย จ อุเปกฺขาย เอตฺถ สติ ปาริสุทฺธิ โหติ, สา อตฺถโต ตตฺรมชฺฌตฺตตาติ เวทิตพฺพาฯ น เกวลญฺเจตฺถ ตาย สติเยว ปริสุทฺธา, อปิ จ โข สพฺเพปิ สมฺปยุตฺตธมฺมา, สติสีเสน ปน เทสนา วุตฺตาฯ

ตตฺถ กิญฺจาปิ อยํ อุเปกฺขา เหฏฺฐาปิ ตีสุ ฌาเนสุ วิชฺชติ, ยถา ปน ทิวา สูริยปฺปภาภิภวา โสมฺมภาเวน จ อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา สภาคาย รตฺติยา อลาภา ทิวา วิชฺชมานาปิ จนฺทเลขา อปริสุทฺธา โหติ อปริโยทาตา, เอวมยมฺปิ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา อปฏิลาภา วิชฺชมานาปิ ปฐมชฺฌานาทิเภเทสุ อปริสุทฺธา โหติฯ

ตสฺสา จ อปริสุทฺธาย ทิวา อปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย อปริสุทฺธาว โหนฺติฯ ตสฺมา เตสุ เอกมฺปิ ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ น วุตฺตํฯ อิธ ปน วิตกฺกาทิปจฺจนีกธมฺมเตชาภิภวาภาวา สภาคาย จ อุเปกฺขาเวทนารตฺติยา ปฏิลาภา อยํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาจนฺทเลขา อติวิย ปริสุทฺธา, ตสฺสา ปริสุทฺธตฺตา ปริสุทฺธจนฺทเลขาย ปภา วิย สหชาตาปิ สติอาทโย ปริสุทฺธา โหนฺติ ปริโยทาตาฯ ตสฺมา อิทเมว ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ จตุตฺถนฺติ คณนานุปุพฺพตา จตุตฺถํฯ อิทํ จตุตฺถํ อุปฺปนฺนนฺติปิ จตุตฺถํฯ

ปญฺญวา โหตีติ ปญฺญา อสฺส อตฺถีติ ปญฺญวาฯ อุทยตฺถคามินิยาติ อุทยคามินิยา เจว อตฺถคามินิยา จฯ สมนฺนาคโตติ ปริปุณฺโณฯ อริยายาติ นิทฺโทสายฯ นิพฺเพธิกายาติ นิพฺเพธปกฺขิกายฯ ทุกฺขกฺขยคามินิยาติ นิพฺพานคามินิยาฯ โส อิทํ ทุกฺขนฺติ เอวมาทีสุ ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺขํ น อิโต ภิยฺโย’’ติ สพฺพมฺปิ ทุกฺขสจฺจํ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌติฯ ตสฺส จ ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติกํ ตณฺหํ ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติฯ ตทุภยมฺปิ ยํ ฐานํ ปตฺวา นิรุชฺฌติ, ตํ เตสํ อปฺปวตฺติํ นิพฺพานํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติฯ ตสฺส จ สมฺปาปกํ อริยมคฺคํ ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ สรสลกฺขณปฏิเวเธน ยถาภูตํ ปชานาติ ปฏิวิชฺฌตีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ สรูปโต สจฺจานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิเลสวเสน ปริยายโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเม อาสวา’’ติอาทิมาหฯ เต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาฯ เอวํ ติสฺโส สิกฺขาโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํ ปาริปูริกฺกมํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺเขยฺยา’’ติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ – ปจฺเจกํ ปริปูเรตุํ อาวชฺชนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, อาวชฺชิตฺวาปิ ‘‘อยํ นาม สิกฺขา’’ติ ชานนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ชานิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปสฺสิตฺวา ยถาทิฏฺฐํ ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตตฺเถว จิตฺตํ อจลํ กตฺวา ปติฏฺฐเปนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, ตํตํสิกฺขาสมฺปยุตฺตสทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาหิ สกสกกิจฺจํ กโรนฺโตปิ สิกฺเขยฺย, อภิญฺเญยฺยาภิชานนกาเลปิ ตํ ตํ กิจฺจํ กโรนฺโตปิ ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขยฺย, อธิสีลํ อาจเรยฺย, อธิจิตฺตํ สมฺมา จเรยฺย, อธิปญฺญํ สมาทาย วตฺเตยฺยฯ

อิธาติ มูลปทํฯ อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยาติอาทีหิ ทสหิ ปเทหิ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สพฺพญฺญุพุทฺธสาสนเมว กถิตํฯ ตญฺหิ พุทฺเธน ภควตา ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐีติ วุจฺจติฯ ตสฺเสว ขมนวเสน ขนฺติ, รุจฺจนวเสน รุจิ, คหณวเสน อาทาโย, สภาวฏฺเฐน ธมฺโม, สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน วินโย, ตทุภเยนปิ ธมฺมวินโย, ปวุตฺตวเสน ปาวจนํ, เสฏฺฐจริยฏฺเฐน พฺรหฺมจริยํ, อนุสิฏฺฐิทานวเสน สตฺถุสาสนนฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘อิมิสฺสา ทิฏฺฐิยา’’ติอาทีสุ อิมิสฺสา พุทฺธทิฏฺฐิยา อิมิสฺสา พุทฺธขนฺติยา อิมิสฺสา พุทฺธรุจิยา อิมสฺมิํ พุทฺธอาทาเย อิมสฺมิํ พุทฺธธมฺเม อิมสฺมิํ พุทฺธวินเยฯ

‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ ‘อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิราคาย, สญฺโญคาย สํวตฺตนฺติ, โน วิสญฺโญคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ, โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ, โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺฐิยา สํวตฺตนฺติ, โน สนฺตุฏฺฐิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ , โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ, โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน สุภรตายา’ติฯ เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติฯ

‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย…เป.… สุภรตาย สํวตฺตนฺติ, โน ทุพฺภรตายา’ติฯ เอกํเสน, โคตมิ, ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (อ. นิ. 8.53; จูฬว. 406) –

เอวํ วุตฺเต อิมสฺมิํ พุทฺธธมฺมวินเย อิมสฺมิํ พุทฺธปาวจเน อิมสฺมิํ พุทฺธพฺรหฺมจริเย อิมสฺมิํ พุทฺธสาสเนติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อปิ เจตํ สิกฺขตฺตยสงฺขาตํ สกลํ สาสนํ ภควตา ทิฏฺฐตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปจฺจยตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิปุพฺพงฺคมตฺตา จ ทิฏฺฐิฯ ภควโต ขมนวเสน ขนฺติฯ รุจฺจนวเสน รุจิฯ คหณวเสน อาทาโยฯ อตฺตโน การกํ อปาเยสุ อปตมานํ กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโมฯ โสว สํกิเลสปกฺขํ วิเนตีติ วินโยฯ ธมฺโม จ โส วินโย จาติ ธมฺมวินโยฯ กุสลธมฺเมหิ วา อกุสลธมฺมานํ เอส วินโยติ ธมฺมวินโยฯ เตเนว วุตฺตํ –

‘‘เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ ‘อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ, โน สราคาย…เป.… เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (อ. นิ. 8.53; จูฬว. 406)ฯ

ธมฺเมน วา วินโย, น ทณฺฑาทีหีติ ธมฺมวินโยฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘ทณฺเฑเนเก ทมยนฺติ, องฺกุเสหิ กสาหิ จ;

อทณฺเฑน อสตฺเถน, นาโค ทนฺโต มเหสินา’’ติฯ (จูฬว. 342; ม. นิ. 2.352);

ตถา –

‘‘ธมฺเมน นียมานานํ, กา อุสูยา วิชานต’’นฺติฯ (มหาว. 63);

ธมฺมาย วา วินโย ธมฺมวินโยฯ อนวชฺชธมฺมตฺถญฺเหส วินโย, น ภวโภคามิสตฺถํฯ เตนาห ภควา ‘‘นยิทํ, ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ ชนกุหนตฺถ’’นฺติ (อ. นิ. 4.25) วิตฺถาโรฯ ปุณฺณตฺเถโรปิ อาห ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถํ โข, อาวุโส, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 1.259)ฯ วิสิฏฺฐํ วา นยตีติ วินโยฯ ธมฺมโต วินโย ธมฺมวินโยฯ สํสารธมฺมโต หิ โสกาทิธมฺมโต วา เอส วิสิฏฺฐํ นิพฺพานํ นยติฯ ธมฺมสฺส วา วินโย, น ติตฺถกรานนฺติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺมภูโต หิ ภควา, ตสฺเสว วินโยฯ

ยสฺมา วา ธมฺมา เอว อภิญฺเญยฺยา ปริญฺเญยฺยา ปหาตพฺพา ภาเวตพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา จ, ตสฺมา เอส ธมฺเมสุ วินโย, น สตฺเตสุ น ชีเวสุ จาติ ธมฺมวินโยฯ สาตฺถสพฺยญฺชนตาทีหิ อญฺเญสํ วจนโต ปธานํ วจนนฺติ ปวจนํ, ปวจนเมว ปาวจนํฯ สพฺพจริยาหิ วิสิฏฺฐจริยภาเวน พฺรหฺมจริยํฯ เทวมนุสฺสานํ สตฺถุภูตสฺส ภควโต สาสนนฺติ สตฺถุสาสนํฯ สตฺถุภูตํ วา สาสนนฺติปิ สตฺถุสาสนํฯ ‘‘โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ (ที. นิ. 2.216) หิ ธมฺมวินโยว สตฺถา’’ติ วุตฺโตติ เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

ยสฺมา ปน อิมสฺมิํเยว สาสเน สพฺพปฺปการชฺฌานนิพฺพตฺตโก ภิกฺขุ ทิสฺสติ, น อญฺญตฺร, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ ‘‘อิมิสฺสา’’ติ จ ‘‘อิมสฺมิ’’นฺติ จ อยํ นิยโม กโตติ เวทิตพฺโพฯ

ชีวนฺติ เตน ตํสมฺปยุตฺตกา ธมฺมาติ ชีวิตํฯ อนุปาลนลกฺขเณ อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํฯ ชีวิตเมว อินฺทฺริยํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ตํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยํ โหติฯ ลกฺขณาทีหิ ปน อตฺตนา อวินิภุตฺตานํ ธมฺมานํ อนุปาลนลกฺขณํ ชีวิตินฺทฺริยํ, เตสํ ปวตฺตนรสํ, เตสํเยว ฐปนปจฺจุปฏฺฐานํ, ยาปยิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานํฯ สนฺเตปิ จ อนุปาลนลกฺขณาทิมฺหิ วิธาเน อตฺถิกฺขเณเยว ตํ เต ธมฺเม อนุปาเลติ, อุทกํ วิย อุปฺปลาทีนิฯ ยถาสกํ ปจฺจเยหิ อุปฺปนฺเนปิ จ ธมฺเม ปาเลติ, ธาติ วิย กุมารํ, สยํปวตฺติตธมฺมสมฺพนฺเธเนว จ ปวตฺตติ, นิยามโก วิย นาวํฯ น ภงฺคโต อุทฺธํ ปวตฺตยติ, อตฺตโน จ ปวตฺตยิตพฺพานญฺจ อภาวาฯ น ภงฺคกฺขเณ ฐเปติ, สยํ ภิชฺชมานตฺตา, ขียมาโน วิย วฏฺฏิสิเนโห ปทีปสิขํ, น จ อนุปาลนปวตฺตนฏฺฐปนานุภาววิรหิตํ , ยถาวุตฺตกฺขเณ ตสฺส ตสฺส สาธนโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ฐิติปริตฺตตาย วาติ ฐิติกฺขณสฺส มนฺทตาย โถกตายฯ อปฺปกนฺติ มนฺทํ ลามกํฯ สรสปริตฺตตาย วาติ อตฺตโน ปจฺจยภูตานํ กิจฺจานํ สมฺปตฺตีนํ วา อปฺปตาย ทุพฺพลตายฯ

เตสํ ทฺวินฺนํ การณํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ ฐิติปริตฺตตายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ‘‘อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถาติ เอวมาทิ ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํ จิตฺตสฺส นิรุชฺฌนกาเล สพฺพสฺมิํ รูปารูปธมฺเม อนิรุชฺฌนฺเตปิ รูปโต อรูปสฺส ปฏฺฐานภาเวน อรูปชีวิตํ สนฺธาย, จุติจิตฺเตน วา สทฺธิํ สพฺเพสํ รูปารูปานํ นิรุชฺฌนภาเวน ปญฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย, จตุโวการภเว รูปสฺส อภาเวน จตุโวการภวํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ เวทิตพฺพํฯ อตีเต จิตฺตกฺขเณติ อตีตจิตฺตสฺส ภงฺคกฺขณสมงฺคีกาเล ตํสมงฺคีปุคฺคโล ‘‘ชีวิตฺถ’’ อิติ วตฺตุํ ลพฺภติฯ น ชีวตีติ ‘‘ชีวตี’’ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติฯ น ชีวิสฺสตีติ ‘‘ชีวิสฺสตี’’ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติฯ อนาคเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิสฺสตีติ อนาคตจิตฺตสฺส อนุปฺปชฺชนกฺขณสมงฺคีกาเล ‘‘ชีวิสฺสตี’’ติ วตฺตุํ ลพฺภติฯ น ชีวตีติ ‘‘ชีวตี’’ติ วตฺตุํ น ลพฺภติฯ น ชีวิตฺถาติ ‘‘ชีวิตฺถ’’อิติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน จิตฺตกฺขเณติ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺตกฺขณสมงฺคีกาเลฯ ชีวตีติ ‘‘อิทานิ ชีวตี’’ติ วตฺตุํ ลพฺภติฯ น ชีวิตฺถาติ ‘‘ชีวิตฺถ’’อิติ วตฺตุํ น ลพฺภติฯ น ชีวิสฺสตีติ ‘‘ชีวิสฺสตี’’ติปิ วตฺตุํ น ลพฺภติฯ

ชีวิตํ อตฺตภาโว จ สุขทุกฺขา จาติ อยํ คาถา ปญฺจโวการภวํ อมุญฺจิตฺวา ลพฺภมานาย ทุกฺขาย เวทนาย คหิตตฺตา ปญฺจโวการภวเมว สนฺธาย วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ กถํ? ชีวิตนฺติ ชีวิตสีเสน สงฺขารกฺขนฺโธฯ อตฺตภาโวติ รูปกฺขนฺโธฯ ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 232) วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนา อนฺโตกริตฺวา สุขทุกฺขา จาติ เวทนากฺขนฺโธ, จิตฺตํ อิติ วิญฺญาณกฺขนฺโธ วุตฺโตฯ อิเมสํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ กถิตตฺตาเยว ขนฺธลกฺขเณน เอกลกฺขณภาเวน ลกฺขณาการวเสน สญฺญากฺขนฺโธปิ กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ วุตฺเตสุ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ อรูปธมฺมํ มุญฺจิตฺวา กมฺมสมุฏฺฐานาทิรูปสฺส อปฺปวตฺตนภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ อรูปปธานภาโว กถิโต โหติฯ กถํ? อสญฺญสตฺเต รูปมฺปิ อิธุปจิตกมฺมพลํ อมุญฺจิตฺวาว ปวตฺตติ, นิโรธสมาปนฺนานํ รูปมฺปิ ปฐมสมาปนฺนสมาปตฺติพลํ อมุญฺจิตฺวาว ปวตฺตติฯ เอวํ อตฺตโน อปฺปวตฺติฏฺฐาเนปิ รูปปวตฺติํ อตฺตโน สนฺตกเมว กตฺวา ปวตฺตนสภาวสฺส อรูปธมฺมสฺส อตฺตโน ปวตฺติฏฺฐาเน รูปปวตฺติยา ปธานการณภาเวน เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ จิตฺตปธานภาโว กถิโตติ เวทิตพฺโพฯ

เอวํ ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํ รูปปวตฺติยา ปธานภูตจิตฺตนิโรเธน รูเป ธรมาเนเยว ปวตฺตานํ นิโรโธ นาม โหตีติ อรูปธมฺมวเสน เอว ‘‘ลหุโส วตฺตเต ขโณ’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา ปญฺจโวการภเว จุติจิตฺตํ สนฺธาย กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ เอวํ กถิยมาเน สุขทุกฺขา จาติ กายิกเจตสิกสุขเวทนา จ กายิกเจตสิกทุกฺขเวทนา จ จุติจิตฺตกฺขเณ อโหนฺตีปิ เอกสนฺตติวเสน จุติจิตฺเตน สทฺธิํ นิรุชฺฌตีติ กถิตาฯ จตุโวการภวํ วา สนฺธาย กถิตาติปิ เวทิตพฺพาฯ กถํ ? อญฺญสฺมิํ ฐาเน อตฺตภาโวติ สญฺญากฺขนฺธสฺส วุตฺตภาเวน อตฺตภาโวติ สญฺญากฺขนฺโธว คหิโตฯ พฺรหฺมโลเก กายิกสุขทุกฺขโทมนสฺสํ อโหนฺตมฺปิ สุขทุกฺขา จาติ เวทนาสามญฺญโต ลพฺภมาโน เวทนากฺขนฺโธ คหิโตติ เวทิตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตสทิสเมวฯ อิเมสุ จ ตีสุ วิกปฺเปสุ เกวลาติ ธุวสุขสุภอตฺตา นตฺถิ, เกวลํ เตหิ อโวมิสฺสาฯ ลหุโส วตฺตติ ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติปริตฺโต ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติฯ

เอกโต ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘จุลฺลาสีติสหสฺสานี’’ติ คาถมาหฯ จุลฺลาสีติสหสฺสานิ, กปฺปา ติฏฺฐนฺติ เย มรูติ เย เทวคณา จตุราสีติ กปฺปสหสฺสานิ อายุํ คเหตฺวา เนวสญฺญานาสญฺญายตเน ติฏฺฐนฺติฯ ‘‘เย นรา’’ติปิ ปาฬิฯ น ตฺเวว เตปิ ชีวนฺติ, ทฺวีหิ จิตฺตสโมหิตาติ เตปิ เทวา ทฺวีหิ จิตฺเตหิ สโมหิตา เอกโต หุตฺวา ยุคนทฺเธน จิตฺเตน น ตุ เอว ชีวนฺติ, เอเกเนเกน จิตฺเตน ชีวนฺตีติ อตฺโถฯ

อิทานิ มรณกาลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เย นิรุทฺธา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ เย นิรุทฺธาติ เย ขนฺธา นิรุทฺธา อตฺถงฺคตาฯ มรนฺตสฺสาติ มตสฺสฯ ติฏฺฐมานสฺส วาติ ธรมานสฺส วาฯ สพฺเพปิ สทิสา ขนฺธาติ จุติโต อุทฺธํ นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปวตฺเต นิรุทฺธกฺขนฺธา วา ปุน ฆเฏตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺเฐน สพฺเพปิ ขนฺธา สทิสาฯ คตา อปฺปฏิสนฺธิกาติ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน คตา อปฺปฏิสนฺธิกาติ วุจฺจนฺติฯ

อิทานิ ตีสุ กาเลสุ นิรุทฺธกฺขนฺธานํ นานตฺตํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนนฺตรา’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อนนฺตรา จ เย ภคฺคา, เย จ ภคฺคา อนาคตาติ เย ขนฺธา อนนฺตราตีตา หุตฺวา ภินฺนา นิรุทฺธา, เย จ อนาคตา ขนฺธา ภิชฺชิสฺสนฺติฯ ตทนฺตเรติ เตสํ อนฺตเร นิรุทฺธานํ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธานํฯ เวสมํ นตฺถิ ลกฺขเณติ วิสมสฺส ภาโว เวสมํ, ตํ เวสมํ นตฺถิ, เตหิ นานตฺตํ นตฺถีติ อตฺโถฯ ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, ตสฺมิํ ลกฺขเณฯ

อิทานิ อนาคตกฺขนฺธานํ วตฺตมานกฺขนฺเธหิ อสมฺมิสฺสภาวํ กเถนฺโต ‘‘อนิพฺพตฺเตน น ชาโต’’ติ คาถมาหฯ อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อชาเตน อปาตุภูเตน อนาคตกฺขนฺเธน น ชาโต น นิพฺพตฺโตฯ เอเตน อนาคตกฺขนฺธสฺส วตฺตมานกฺขนฺเธน อสมฺมิสฺสภาวํ กเถสิฯ ปจฺจุปฺปนฺเนน ชีวตีติ ขณปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมานกฺขนฺเธน ชีวติฯ เอเตน เอกกฺขเณ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ น ชีวตีติ กถิตํฯ จิตฺตภคฺคา มโตติ ทฺวีหิ จิตฺเตหิ เอกกฺขเณ อชีวนภาเวน จิตฺตภงฺเคน มโตฯ ‘‘อุปริโต จิตฺตภงฺคา’’ติปิ ปาฬิ, ตํ อุชุกเมวฯ ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยาติ ‘‘รูปํ ชีรติ มจฺจานํ, นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. 1.76) วจนกฺกเมน ปณฺณตฺติมตฺตํ น ชีรณสภาเวน ปรมา ฐิติ เอติสฺสาติ ปรมตฺถิยา, สภาวฏฺฐิติกาติ อตฺโถฯ

‘‘ทตฺโต มโต, มิตฺโต มโต’’ติ ปณฺณตฺติมตฺตเมว หิ ติฏฺฐติฯ อถ วา ปรมตฺถิยาติ ปรมตฺถิกาฯ ปรโม อตฺโถ เอติสฺสาติ ปรมตฺถิกาฯ อชฏากาโสติ ปญฺญตฺติยา นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ กถนํ วิย มโตติ ปญฺญตฺติ นตฺถิธมฺมํ ปฏิจฺจ น กถิยติ, ชีวิตินฺทฺริยภงฺคสงฺขาตํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ กถิยติฯ

อนิธานคตา ภคฺคาติ เย ขนฺธา ภินฺนา, เต นิธานํ นิหิตํ นิจยํ น คจฺฉนฺตีติ อนิธานคตาฯ ปุญฺโช นตฺถิ อนาคเตติ อนาคเตปิ เนสํ ปุญฺชภาโว ราสิภาโว นตฺถิฯ นิพฺพตฺตาเยว ติฏฺฐนฺตีติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุปฺปนฺนา ฐิติกฺขเณ วยธมฺมาว หุตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ กิมิว? อารคฺเค สาสปูปมาติ สูจิมุเข สาสโป วิยฯ

อิทานิ ขนฺธานํ ทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพตฺตาน’’นฺติ คาถมาหฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ ธมฺมานนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ขนฺธานํฯ ภงฺโค เนสํ ปุรกฺขโตติ เอเตสํ เภโท ปุรโต กตฺวา ฐปิโตฯ ปโลกธมฺมาติ นสฺสนสภาวาฯ ปุราเณหิ อธิสฺสิตาติ ปุเร อุปฺปนฺเนหิ ขนฺเธหิ น มิสฺสิตา น สํสคฺคาฯ

อิทานิ ขนฺธานํ อทสฺสนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อทสฺสนโต อายนฺตี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ อทสฺสนโต อายนฺตีติ อทิสฺสมานาเยว อาคจฺฉนฺติ อุปฺปชฺชนฺติฯ ภงฺคา คจฺฉนฺติทสฺสนนฺติ เภทา ภงฺคโต อุทฺธํ อทสฺสนภาวํ คจฺฉนฺติฯ วิชฺชุปฺปาโทว อากาเสติ วิวฏากาเส วิชฺชุลตานิจฺฉรณํ วิยฯ อุปฺปชฺชนฺติ วยนฺติ จาติ ปุพฺพนฺตโต อุทฺธํ อุปฺปชฺชนฺติ จ ภิชฺชนฺติ จ, นสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ ‘‘อุเทติ อาปูรติ เวติ จนฺโท’’ติ (ชา. 1.5.3) เอวมาทีสุ วิยฯ

เอวํ ฐิติปริตฺตตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรสปริตฺตตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถํ สรสปริตฺตตายา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อสฺสาสูปนิพนฺธํ ชีวิตนฺติ อพฺภนฺตรปวิสนนาสิกวาตปฏิพทฺธํ ชีวิตินฺทฺริยํฯ ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโตฯ อสฺสาสปสฺสาโสติ ตทุภยํฯ มหาภูตูปนิพนฺธนฺติ จตุสมุฏฺฐานิกานํ ปถวีอาปเตชวายานํ มหาภูตานํ ปฏิพทฺธํ ชีวิตํฯ กพฬีการาหารูปนิพนฺธนฺติ อสิตปีตาทิกพฬีการอาหาเรน อุปนิพนฺธํฯ อุสฺมูปนิพนฺธนฺติ กมฺมชเตโชธาตูปนิพนฺธํฯ วิญฺญาณูปนิพนฺธนฺติ ภวงฺควิญฺญาณูปนิพนฺธํฯ ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อายุ อุสฺมา จ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติม’’นฺติ (สํ. นิ. 3.95)ฯ

อิทานิ เนสํ ทุพฺพลการณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มูลมฺปิ อิเมสํ ทุพฺพล’’นฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ มูลมฺปีติ ปติฏฺฐฏฺเฐน มูลภูตมฺปิฯ อสฺสาสปสฺสาสานญฺหิ กรชกาโย มูลํฯ มหาภูตาทีนํ อวิชฺชากมฺมตณฺหาหาราฯ อิเมสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ อสฺสาสาทีนํ ชีวิตินฺทฺริยปวตฺติการณวเสน วุตฺตานํฯ เอเตสุ หิ เอเกกสฺมิํ อสติ ชีวิตินฺทฺริยํ น ติฏฺฐติฯ ทุพฺพลนฺติ อปฺปถามํฯ ปุพฺพเหตูปีติ อตีตชาติยํ อิมสฺส วิปากวฏฺฏสฺส เหตุภูตา การณสงฺขาตา อวิชฺชาสงฺขารตณฺหุปาทานภวาปิฯ อิเมสํ ทุพฺพลา เย ปจฺจยา เตปิ ทุพฺพลาติ เย อารมฺมณาทิสาธารณปจฺจยาฯ ปภาวิกาติ ปธานํ หุตฺวา อุปฺปาทิกา ภวตณฺหาฯ สหภูมีติ สหภวิกาปิ รูปารูปธมฺมาฯ สมฺปโยคาปีติ เอกโต ยุตฺตาปิ อรูปธมฺมาฯ สหชาปีติ สทฺธิํ เอกจิตฺเต อุปฺปนฺนาปิฯ ยาปิ ปโยชิกาติ จุติปฏิสนฺธิวเสน โยเชตุํ นิยุตฺตาติ ปโยชิกา, วฏฺฏมูลกา ตณฺหาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อิติวุ. 15, 105)ฯ นิจฺจทุพฺพลาติ นิรนฺตเรน ทุพฺพลาฯ อนวฏฺฐิตาติ น อวฏฺฐิตา, โอตริตฺวา น ฐิตาฯ ปริปาตยนฺติ อิเมติ อิเม อญฺญมญฺญํ ปาตยนฺติ เขปยนฺติฯ อญฺญมญฺญสฺสาติ อญฺโญ อญฺญสฺส, เอโก เอกสฺสาติ อตฺโถฯ หิ-อิติ การณตฺเถ นิปาโตฯ นตฺถิ ตายิตาติ ตายโน รกฺขโก นตฺถิฯ น จาปิ ฐเปนฺติ อญฺญมญฺญนฺติ อญฺเญ อญฺญํ ฐเปตุํ น สกฺโกนฺติฯ โยปิ นิพฺพตฺตโก โส น วิชฺชตีติ โยปิ อิเมสํ อุปฺปาทโก ธมฺโม, โส อิทานิ นตฺถิฯ

น จ เกนจิ โกจิ หายตีติ โกจิ เอโกปิ กสฺสจิ วเสน น ปริหายติฯ คนฺธพฺพา จ อิเม หิ สพฺพโสติ สพฺเพ หิ อิเม ขนฺธา สพฺพากาเรน ภงฺคํ ปาปุณิตุํ ยุตฺตาฯ ปุริเมหิ ปภาวิตา อิเมติ ปุพฺพเหตุปจฺจเยหิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทิกาฯ เยปิ ปภาวิกาติ เยปิ อิเม วตฺตมานกา อุปฺปาทกา ปุพฺพเหตุปจฺจยาฯ เต ปุเร มตาติ เต วุตฺตปฺปการปจฺจยา วตฺตมานํ อปาปุณิตฺวา ปฐมเมว มรณํ ปตฺตาฯ ปุริมาปิ จ ปจฺฉิมาปิ จาติ ปุริมา ปุพฺพเหตุปจฺจยาปิ จ ปจฺฉิมา วตฺตมาเน ปจฺจยสมุปฺปนฺนา จฯ อญฺญมญฺญํ น กทาจิ มทฺทสํสูติ อญฺญมญฺญํ กิสฺมิญฺจิ กาเล น ทิฏฺฐปุพฺพาฯ ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ

จาตุมหาราชิกานํ เทวานนฺติ ธตรฏฺฐวิรูฬฺหกวิรูปกฺขกุเวรสงฺขาตา จตุมหาราชา อิสฺสรา เอเตสนฺติ จาตุมหาราชิกาฯ

รูปาทีหิ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺตีติ เทวาฯ เต สิเนรุปพฺพตสฺส เวมชฺเฌ โหนฺติฯ เตสุ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกาปิ, อตฺถิ อากาสฏฺฐกาปิฯ เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตาฯ ขิฑฺฑาปโทสิกา มโนปโทสิกา สีตวลาหกา อุณฺหวลาหกา จนฺทิมา เทวปุตฺโต สูริโย เทวปุตฺโตติ เอเต สพฺเพปิ จาตุมหาราชิกเทวโลกฏฺฐา เอว เตสํ จาตุมหาราชิกานํ ชีวิตํฯ อุปาทายาติ ปฏิจฺจฯ ปริตฺตกนฺติ วุทฺธิปฏิเสโธฯ โถกนฺติ มนฺทกาลํ, ทีฆทิวสปฏิเสโธฯ ขณิกนฺติ มนฺทกาลํ, กาลนฺตรปฏิเสโธฯ ลหุกนฺติ สลฺลหุกํ, อลสปฏิเสโธฯ อิตรนฺติ สีฆพลวปฏิเสโธ ฯ อนทฺธนียนฺติ กาลวเสน น อทฺธานกฺขมํฯ นจิรฏฺฐิติกนฺติ ทิวเสน จิรํ น ติฏฺฐตีติ นจิรฏฺฐิติกํ, ทิวสปฏิเสโธฯ

ตาวติํสานนฺติ เตตฺติํสชนา ตตฺถ อุปปนฺนาติ ตาวติํสาฯ อปิ จ ตาวติํสาติ เตสํ เทวานํ นามเมวาติปิ วุตฺตํฯ เตปิ อตฺถิ ปพฺพตฏฺฐกา, อตฺถิ อากาสฏฺฐกา, เตสํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ ปตฺตาฯ ตถา ยามาทีนํฯ เอกเทวโลเกปิ หิ เทวานํ ปรมฺปรา จกฺกวาฬปพฺพตํ อปฺปตฺตา นาม นตฺถิฯ ทิพฺพสุขํ ยาตา ปยาตา สมฺปตฺตาติ ยามาฯ ตุฏฺฐา ปหฏฺฐาติ ตุสิตาฯ ปกติปฏิยตฺตารมฺมณโต อติเรเกน นิมฺมิตุกามกาเล ยถารุจิเต โภเค นิมฺมินิตฺวา รมนฺตีติ นิมฺมานรตีฯ จิตฺตาจารํ ญตฺวา ปเรหิ นิมฺมิเตสุ โภเคสุ วสํ วตฺเตนฺตีติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีฯ พฺรหฺมกาเย พฺรหฺมฆฏาย นิยุตฺตาติ พฺรหฺมกายิกาฯ สพฺเพปิ ปญฺจโวการพฺรหฺมาโน คหิตาฯ

คมนิโยติ คนฺธพฺโพฯ สมฺปราโยติ ปรโลโกฯ โย ภิกฺขเว จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตนฺติ โย จิรํ ติฏฺฐมาโน, โส วสฺสสตมตฺตํ ติฏฺฐติฯ อปฺปํ วา ภิยฺโยติ วสฺสสตโต อุปริ ติฏฺฐมาโน ทฺเว วสฺสสตานิ ติฏฺฐมาโน นาม นตฺถิฯ หีเฬยฺย นนฺติ นํ ชีวิตํ อวญฺญาตํ กเรยฺย, ลามกโต จินฺเตยฺยฯ ‘‘หีเฬยฺยาน’’นฺติ จ ปฐนฺติฯ อจฺจยนฺตีติ อติกฺกมนฺติฯ อโหรตฺตาติ รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทาฯ อุปรุชฺฌตีติ ชีวิตินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ, อภาวํ อุปคจฺฉติฯ อายุ ขิยฺยติ มจฺจานนฺติ สตฺตานํ อายุสงฺขาโร ขยํ ยาติฯ กุนฺนทีนํว โอทกนฺติ ยถา อุทกจฺฉินฺนาย กุนฺนทิยา อุทกํ, เอวํ มจฺจานํ อายุ ขิยฺยติฯ ปรมตฺถโต หิ อติปริตฺโต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโณ เอกจิตฺตกฺขณิกมตฺโตเยวฯ

ยถา นาม รถจกฺกํ ปวตฺตมานมฺปิ เอเกเนว เนมิปเทเสน ปวตฺตติ, ติฏฺฐมานมฺปิ เอเกเนว ติฏฺฐติ, เอวเมว เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตํ ตสฺมิํ จิตฺเต นิรุทฺธมตฺเต สตฺโต นิรุทฺโธติ วุจฺจติฯ

ธีราติ ธีรา อิติฯ ปุน ธีราติ ปณฺฑิตาฯ ธิติมาติ ธิติ อสฺส อตฺถีติ ธิติมาฯ ธิติสมฺปนฺนาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาฯ ธีกตปาปาติ ครหิตปาปาฯ ตํเยว ปริยายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธี วุจฺจติ ปญฺญา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปชานาตีติ ปญฺญาฯ กิํ ปชานาติ? ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา นเยน อริยสจฺจานิฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ปญฺญาปนวเสน ปญฺญา’’ติ วุตฺตาฯ กินฺติ ปญฺญาเปติ? ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปญฺญาเปติฯ สาว อวิชฺชาย อภิภวนโต อธิปติยฏฺเฐน อินฺทฺริยํ, ทสฺสนลกฺขเณ วา อินฺทฏฺฐํ กาเรตีติปิ อินฺทฺริยํ, ปญฺญาว อินฺทฺริยํ ปญฺญินฺทฺริยํฯ สา ปเนสา โอภาสนลกฺขณา, ปชานนลกฺขณา จ; ยถา หิ จตุภิตฺติเก เคเห รตฺติภาเค ทีเป ชลิเต อนฺธการํ นิรุชฺฌติ, อาโลโก ปาตุภวติ, เอวเมว โอภาสนลกฺขณา ปญฺญาฯ ปญฺโญภาสสโม โอภาโส นาม นตฺถิฯ ปญฺญวโต หิ เอกปลฺลงฺเกน นิสินฺนสฺส ทสสหสฺสิโลกธาตุ เอกาโลกา โหติฯ เตนาห เถโร –

‘‘ยถา, มหาราช, ปุริโส อนฺธกาเร เคเห เตลปฺปทีปํ ปเวเสยฺย, ปวิฏฺโฐ ปทีโป อนฺธการํ วิทฺธํเสติ, โอภาสํ ชเนติ, อาโลกํ วิทํเสติ, ปากฏานิ จ รูปานิ กโรติ; เอวเมว โข, มหาราช, ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา อวิชฺชนฺธการํ วิทฺธํเสติ, วิชฺโชภาสํ ชเนติ, ญาณาโลกํ วิทํเสติ, ปากฏานิ อริยสจฺจานิ กโรติฯ เอวํ โข, มหาราช, โอภาสนลกฺขณา ปญฺญา’’ติ (มิ. ป. 2.1.15)ฯ

ยถา ปน เฉโก ภิสกฺโก อาตุรานํ สปฺปายาสปฺปายานิ โภชนาทีนิ ชานาติ, เอวํ ปญฺญา อุปฺปชฺชมานา กุสลากุสเล เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพ หีนปฺปณีตกณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคอปฺปฏิภาเค ธมฺเม ปชานาติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘ปชานาติ ปชานาตีติ โข, อาวุโส, ตสฺมา ปญฺญวาติ วุจฺจติฯ กิญฺจ ปชานาติ? อิทํ ทุกฺขนฺติ ปชานาตี’’ติ (ม. นิ. 1.449) วิตฺถาเรตพฺพํฯ เอวมสฺสา ปชานนลกฺขณตา เวทิตพฺพาฯ

อปโร นโย – ยถาสภาวปฏิเวธลกฺขณา ปญฺญา, อกฺขลิตปฏิเวธลกฺขณา วา, กุสลิสฺสาสขิตฺตอุสุปฏิเวโธ วิยฯ วิสโยภาสรสา, ปทีโป วิยฯ อสมฺโมหปจฺจุปฏฺฐานา, อรญฺญคตสุเทสโก วิยฯ

ขนฺธธีราติ ปญฺจสุ ขนฺเธสุญาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ขนฺธธีราฯ อฏฺฐารสสุ ธาตูสุ ญาณํ ปวตฺเตนฺตีติ ธาตุธีราฯ เสเสสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เนตพฺโพฯ เต ธีรา เอวมาหํสูติ เอเต ปณฺฑิตา เอวํ กถยิํสุฯ กเถนฺตีติ ‘‘อปฺปกํ ปริตฺตก’’นฺติ กถยนฺติฯ ภณนฺตีติ ‘‘โถกํ ขณิก’’นฺติ ภาสนฺติฯ ทีปยนฺตีติ ‘‘ลหุกํ อิตฺตร’’นฺติ ปติฏฺฐเปนฺติฯ โวหรนฺตีติ ‘‘อนทฺธนิกํ นจิรฏฺฐิติก’’นฺติ นานาวิเธน พฺยวหรนฺติฯ

[11] อิทานิ เย ตถา น กโรนฺติ, เตสํ พฺยสนุปฺปตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปสฺสามี’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุอาทีหิ เปกฺขามิฯ โลเกติ อปายาทิมฺหิฯ ปริผนฺทมานนฺติ อิโต จิโต จ ผนฺทมานํฯ ปชํ อิมนฺติ อิมํ สตฺตกายํฯ ตณฺหาคตนฺติ ตณฺหาย คตํ อภิภูตํ นิปาติตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ภเวสูติ กามภวาทีสุฯ หีนา นราติ หีนกมฺมนฺตา นราฯ มจฺจุมุเข ลปนฺตีติ อนฺตกาเล สมฺปตฺเต มรณมุเข ปริเทวนฺติฯ อวีตตณฺหาเสติ อวิคตตณฺหาฯ ภวาติ กามภวาทิกาฯ ภเวสูติ กามภวาทิเกสุฯ อถ วา ภวาภเวสูติ ภวภเวสุ, ปุนปฺปุนภเวสูติ วุตฺตํ โหติฯ

ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนาปิ ปสฺสามีติ ทุวิธํ มํสจกฺขุ – สสมฺภารจกฺขุ ปสาทจกฺขูติฯ ตตฺถ โยยํ อกฺขิกูปเก ปติฏฺฐิโต เหฏฺฐา อกฺขิกูปกฏฺฐิเกน อุปริ ภมุกฏฺฐิเกน อุภโต อกฺขิกูเฏหิ พหิทฺธา อกฺขิโลเมหิ ปริจฺฉินฺโน อกฺขิกูปกมชฺฌา นิกฺขนฺเตน นฺหารุสุตฺตเกน มตฺถลุงฺเค อาพทฺโธ เสตกณฺหมณฺฑลวิจิตฺโต มํสปิณฺโฑ, อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ โย ปน เอตฺถ สิโต เอตฺถ ปฏิพทฺโธ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ อิทมธิปฺเปตํฯ

ตเทตํ ตสฺส สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑลปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติปเทเส ทิฏฺฐมณฺฑเล สตฺตสุ ปิจุปฏเลสุ อาสิตฺตเตลํ ปิจุปฏลานิ วิย สตฺตกฺขิปฏลานิ พฺยาเปตฺวา ปมาณโต อูกาสิรมตฺตํ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ

ตํ จกฺขตีติ จกฺขุ, เตน มํสจกฺขุนา ปสฺสามิฯ ทิพฺพจกฺขุนาติ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ม. นิ. 1.284) เอวํวิเธน ทิพฺพจกฺขุนาฯ ปญฺญาจกฺขุนาติ ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ม. นิ. 2.395; มหาว. 16) เอวํ อาคเตน ปญฺญาจกฺขุนาฯ พุทฺธจกฺขุนาติ ‘‘อทฺทสํ โข อหํ, ภิกฺขเว, พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (ม. นิ. 1.283) เอวมาคเตน พุทฺธจกฺขุนาฯ สมนฺตจกฺขุนาติ ‘‘สมนฺตจกฺขุ วุจฺจติ สพฺพญฺญุตญฺญาณ’’นฺติ (จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉาอิทฺเทส 32; โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 85) เอวมาคเตน สมนฺตจกฺขุนาฯ ปสฺสามีติ มํสจกฺขุนา หตฺถตเล ฐปิตามลกํ วิย รูปคตํ มํสจกฺขุนาฯ ทกฺขามีติ สญฺชานามิ ทิพฺเพน จกฺขุนา จุตูปปาตํฯ โอโลเกมีติ อวโลเกมิ ปญฺญาจกฺขุนา จตุสจฺจํฯ นิชฺฌายามีติ จินฺเตมิ พุทฺธจกฺขุนา สทฺธาปญฺจมกานิ อินฺทฺริยานิฯ อุปปริกฺขามีติ สมนฺตโต อิกฺขามิ ปริเยสามิ สมนฺตจกฺขุนา ปญฺจ เนยฺยปเถฯ

ตณฺหาผนฺทนาย ผนฺทมานนฺติ ตณฺหาจลนาย จลมานํฯ อิโต ปรํ ทิฏฺฐิผนฺทนาทิทิฏฺฐิพฺยสเนน ทุกฺเขน ผนฺทมานปริโยสานํ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวฯ สมฺผนฺทมานนฺติ ปุนปฺปุนํ ผนฺทมานํฯ วิปฺผนฺทมานนฺติ นานาวิเธน จลมานํฯ เวธมานนฺติ กมฺปมานํฯ ปเวธมานนฺติ ปธาเนน กมฺปมานํฯ สมฺปเวธมานนฺติ ปุนปฺปุนํ กมฺปมานํฯ อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ

ตณฺหานุคตนฺติ ตณฺหาย อนุปวิฏฺฐํฯ ตณฺหายานุสฏนฺติ ตณฺหาย อนุปตฺถฏํฯ ตณฺหายาสนฺนนฺติ ตณฺหาย นิมุคฺคํฯ ตณฺหาย ปาติตนฺติ ตณฺหาย ขิตฺตํฯ ‘‘ปริปาติต’’นฺติ วา ปาโฐฯ อภิภูตนฺติ ตณฺหาย มทฺทิตํ อชฺโฌตฺถฏํฯ ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เขเปตฺวา คหิตจิตฺตํฯ อถ วา โอเฆน คตํ วิย ตณฺหาคตํฯ อุปาทิณฺณกรูปปจฺจเยหิ ปติตฺวา คตํ วิย ตณฺหานุคตํฯ อุทกปิฏฺฐิํ ฉาเทตฺวา ปตฺถฏนีลิกา อุทกปิฏฺฐิ วิย ตณฺหานุสฏํฯ วจฺจกูเป นิมุคฺคํ วิย ตณฺหายาสนฺนํฯ รุกฺขคฺคโต ปติตฺวา นรเก ปติตํ วิย ตณฺหาปาติตํฯ อุปาทิณฺณกรูปํ สํโยคํ วิย ตณฺหาย อภิภูตํฯ อุปาทิณฺณกรูปปริคฺคาหกสฺส อุปฺปนฺนวิปสฺสนํ วิย ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตํฯ อถ วา กามจฺฉนฺเทน ตณฺหาคตํฯ กามปิปาสาย ตณฺหานุคตํฯ

กามาสเวน ตณฺหานุสฏํฯ กามปริฬาเหน ตณฺหายาสนฺนํฯ กามชฺโฌสาเนน ตณฺหาย ปาติตํฯ กาโมเฆน ตณฺหาย อภิภูตํฯ กามุปาทาเนน ตณฺหาย ปริยาทินฺนจิตฺตนฺติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ กามภเวติ กามาวจเรฯ รูปภเวติ รูปาวจเรฯ อรูปภเวติ อรูปาวจเรฯ เตสํ นานตฺตํ เหฏฺฐา ปกาสิตํเยวฯ

ภวาภเวสูติ ภวาภเวติ ภโวติ กามธาตุฯ อภโวติ รูปารูปธาตุฯ อถ วา ภโวติ กามธาตุ รูปธาตุฯ อภโวติ อรูปธาตุฯ เตสุ ภวาภเวสุฯ กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏฯ ปุนพฺภเวติ โปโนภวิเก วิปากวฏฺเฏฯ กามภเวติ กามธาตุยาฯ กมฺมภเวติ กมฺมวฏฺเฏฯ ตตฺถ กมฺมภโว ภาวยตีติ ภโวฯ กามภเว ปุนพฺภเวติ กามธาตุยา อุปปตฺติภเว วิปากวฏฺเฏฯ วิปากภโว ภวตีติ ภโวฯ รูปภวาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ จ ‘‘กามภเว รูปภเว อรูปภเว’’ติ โอกาสภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ตีสุปิ ‘‘กมฺมภเว’’ติ กมฺมภวํ , ตถา ‘‘ปุนพฺภเว’’ติ อุปปตฺติภวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปุนปฺปุนพฺภเวติ อปราปรํ อุปฺปตฺติยํฯ คติยาติ ปญฺจคติยา อญฺญตรายฯ อตฺตภาวาภินิพฺพตฺติยาติ อตฺตภาวานํ อภินิพฺพตฺติยาฯ อวีตตณฺหาติ มูลปทํฯ อวิคตตณฺหาติ ขณิกสมาธิ วิย ขณิกปฺปหานาภาเวน น วิคตา ตณฺหา เอเตสนฺติ อวิคตตณฺหาฯ อจตฺตตณฺหาติ ตทงฺคปฺปหานาภาเวน อปริจฺจตฺตตณฺหาฯ อวนฺตตณฺหาติ วิกฺขมฺภนปฺปหานาภาเวน น วนฺตตณฺหาติ อวนฺตตณฺหาฯ อมุตฺตตณฺหาติ อจฺจนฺตสมุจฺเฉทปฺปหานาภาเวน น มุตฺตตณฺหาฯ อปฺปหีนตณฺหาติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานาภาเวน น ปหีนตณฺหาฯ อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาติ นิสฺสรณปฺปหานาภาเวน ภเว ปติฏฺฐิตํ อนุสยกิเลสํ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ฐิตตฺตา อปฺปฏินิสฺสฏฺฐตณฺหาฯ

[12] อิทานิ ยสฺมา อวิคตตณฺหา เอวํ ผนฺทนฺติ จ ลปนฺติ จ, ตสฺมา ตณฺหาวินเย สมาทเปนฺโต ‘‘มมายิเต’’ติ คาถมาหฯ ตตฺถ มมายิเตติ ตณฺหาทิฏฺฐิมมตฺเตหิ ‘‘มม’’นฺติ ปริคฺคหิเต วตฺถุสฺมิํฯ ปสฺสถาติ โสตาเร อาลปนฺโต อาหฯ เอตมฺปีติ เอตมฺปิ อาทีนวํฯ เสสํ ปากฏเมวฯ

ทฺเว มมตฺตาติ ทฺเว อาลยาฯ ยาวตาติ ปริจฺเฉทนิยมตฺเถ นิปาโตฯ

ตณฺหาสงฺขาเตนาติ ตณฺหาโกฏฺฐาเสน, สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกํ ‘‘สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. 880) วิยฯ สีมกตนฺติ อปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ มริยาทกตํ ‘‘ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ อาทีสุ (มหาว. 140) วิยฯ โอธิกตนฺติ วจนปริจฺเฉทโทสวิรหิตํ ปริจฺเฉทกตํ สีมนฺตริกรุกฺโข วิยฯ ปริยนฺตกตนฺติ ปริจฺเฉทกตํฯ สีมนฺตริกรุกฺโข ปน ทฺวินฺนํ สาธารณํ, อยํ ปน เอกาพทฺธตาลปนฺติ วิย กตนฺติ ปริยนฺตกตํฯ ปริคฺคหิตนฺติ กาลนฺตเรปิ ปรายตฺตํ มุญฺจิตฺวา สพฺพากาเรน คหิตํฯ มมายิตนฺติ อาลยกตํ วสฺสูปคตํ เสนาสนํ วิยฯ อิทํ มมนฺติ สมีเป ฐิตํฯ เอตํ มมนฺติ ทูเร ฐิตํฯ เอตฺตกนฺติ ปริกฺขารนิยมนํ ‘‘เอตฺตกมฺปิ นปฺปฏิภาเสยฺยา’’ติ วิยฯ เอตฺตาวตาติ ปริจฺเฉทตฺเถปิ นิปาตนิยมนํ ‘‘เอตฺตาวตา โข มหานามา’’ติ วิยฯ เกวลมฺปิ มหาปถวินฺติ สกลมฺปิ มหาปถวิํฯ

อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตนฺติ อฏฺฐุตฺตรสตํ ตณฺหาคมนวิตฺถารํฯ อฏฺฐุตฺตรสตํ กถํ โหตีติ เจ? รูปตณฺหา…เป.… ธมฺมตณฺหาติ เอวํ จกฺขุทฺวาราทีสุ ชวนวีถิยา ปวตฺตา ตณฺหา ‘‘เสฏฺฐิปุตฺโต, พฺราหฺมณปุตฺโต’’ติ เอวมาทีสุ ปิติโต ลทฺธนามา วิย ปิตุสทิสารมฺมเณ ภูตาฯ เอตฺถ จ รูปารมฺมณา รูเป ตณฺหาติ รูปตณฺหาฯ สา กามราคภาเวน รูปํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา กามตณฺหาฯ สสฺสตทิฏฺฐิสหคตราคภาเวน ‘‘รูปํ นิจฺจํ ธุวํ สสฺสต’’นฺติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา ภวตณฺหาฯ อุจฺเฉททิฏฺฐิสหคตราคภาเวน ‘‘รูปํ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ ปจฺเฉทํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อสฺสาเทนฺตี ปวตฺตมานา วิภวตณฺหาติ เอวํ ติวิธา โหติฯ ยถา จ รูปตณฺหา, ตถา สทฺทตณฺหาทโยปีติ เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ ตานิ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ อฏฺฐารส, พหิทฺธารูปาทีสุ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํส, อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ อฏฺฐสตํฯ อชฺฌตฺติกสฺส อุปาทาย ‘‘อสฺมี’’ติ โหติ, ‘‘อิตฺถสฺมี’’ติ โหตีติ วา เอวมาทีนิ อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารส, พาหิรสฺสุปาทาย อิมินา ‘‘อสฺมี’’ติ โหติ, อิมินา ‘‘อิตฺถสฺมี’’ติ โหตีติ พาหิรรูปาทินิสฺสิตานิ อฏฺฐารสาติ ฉตฺติํสฯ อิติ อตีตานิ ฉตฺติํส, อนาคตานิ ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺนานิ ฉตฺติํสาติ เอวมฺปิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติฯ

วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐีติ รูปาทีนํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอเกกมฺปิ ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. 1.130-131) นเยน จตุธา คาหวเสน ปวตฺตานิ วตฺถูนิ กตฺวา อุปฺปนฺนา วิชฺชมานฏฺเฐน สติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาเต กาเย ทิฏฺฐีติ สกฺกายทิฏฺฐิฯ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺฐีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺนํ, นตฺถิ ยิฏฺฐ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อยาถาวทิฏฺฐิ วิรชฺฌิตฺวา คหณโต วา วิตถา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ, อนตฺถาวหตฺตา ปณฺฑิเตหิ กุจฺฉิตา ทิฏฺฐีติปิ มิจฺฉาทิฏฺฐิฯ สา อโยนิโส อภินิเวสลกฺขณา, ปรามาสรสา, มิจฺฉาภินิเวสปจฺจุปฏฺฐานา, อริยานมทสฺสนกามตาทิปทฏฺฐานา, ปรมวชฺชาติ ทฏฺฐพฺพาฯ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐีติ สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก, อนฺตวา โลโก’’ติ อาทินยปฺปวตฺตา เอเกกํ โกฏฺฐาสํ ปติฏฺฐํ กตฺวา คหณวเสน เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ ทสวตฺถุกา อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิฯ ยา เอวรูปา ทิฏฺฐีติ ยา เอวํชาติกา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิคตนฺติ ทิฏฺฐีสุ คตํฯ อิทํ ทสฺสนํ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํ, ทิฏฺฐิเยว ทุรติกฺกมนฏฺเฐน คหนํ ทิฏฺฐิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ วิยฯ สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตารํ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตารทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิยฯ สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมนฏฺเฐน จ ทิฏฺฐิวิสูกายิกํฯ มิจฺฉาทสฺสนญฺหิ อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จฯ กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺฐิยา วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํฯ ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมิํ ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ กทาจิ สสฺสตํ อนุสฺสรติ, กทาจิ อุจฺเฉทํฯ ทิฏฺฐิเยว พนฺธนฏฺเฐน สํโยชนนฺติ ทิฏฺฐิสํโยชนํฯ สุสุมาราทโย วิย ปุริสํ อารมฺมณํ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ คาโหฯ ปติฏฺฐหนโต ปติฏฺฐาโหฯ อยญฺหิ พลวปวตฺติภาเวน ปติฏฺฐหิตฺวา คณฺหาติฯ นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสตีติ อภินิเวโสฯ ธมฺมสภาวํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจาทิวเสน ปรโต อามสตีติ ปรามาโสฯ อนตฺถาวหตฺตา กุจฺฉิโต มคฺโค, กุจฺฉิตานํ วา อปายานํ มคฺโคติ กุมฺมคฺโคฯ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถฯ ยถา หิ ทิสามูฬฺเหน ‘‘อยํ อสุกคามสฺส นาม ปโถ’’ติ คหิโตปิ ตํ คามํ น สมฺปาเปติ, เอวํ ทิฏฺฐิคติเกน ‘‘สุคติปโถ’’ติ คหิตาปิ ทิฏฺฐิ สุคติํ น ปาเปตีติ อยาถาวปถโต มิจฺฉาปโถฯ มิจฺฉาสภาวโต มิจฺฉตฺตํฯ

ตตฺเถว ปริพฺภมนโต ตรนฺติ เอตฺถ พาลาติ ติตฺถํ, ติตฺถญฺจ ตํ อนตฺถานญฺจ อายตนนฺติ ติตฺถายตนํ, ติตฺถิยานํ วา สญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน จ อายตนนฺติปิ ติตฺถายตนํฯ วิปริเยสภูโต คาโห, วิปริเยสโต วา คาโหติ วิปริเยสคฺคาโหฯ อสภาวคาโหติ วิปรีตคฺคาโหฯ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ อาทินยปฺปวตฺตวเสน ปริวตฺเตตฺวา คาโห วิปลฺลาสคฺคาโหฯ อนุปายคาโห มิจฺฉาคาโหฯ อยาถาวกสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ น สภาวสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ตถํ ยาถาวกํ สภาวนฺติ คาโห ‘‘อยาถาวกสฺมิํ ยาถาวก’’นฺติ คาโหฯ ยาวตาติ ยตฺตกาฯ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานีติ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. 1.29 อาทโย) อาคตานิ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิฯ

อจฺเฉทสํกิโนปิ ผนฺทนฺตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ปสยฺห พลกฺกาเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ อุปฺปนฺนสํกิโนปิ จลนฺติฯ อจฺฉินฺทนฺเตปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉิชฺชนฺเตปิฯ อจฺฉินฺเนปีติ วุตฺตนเยน อจฺฉินฺทิตฺวา คหิเตปิฯ วิปริณามสํกิโนปีติ ปริวตฺเตตฺวา อญฺญถาภาเวน อาสํกิโนปิ ฯ วิปริณามนฺเตปีติ วิปริวตฺตนกาเลปิฯ วิปริณเตปีติ วิปริวตฺติเตปิฯ ผนฺทนฺตีติ จลนฺติฯ สมฺผนฺทนฺตีติ สพฺพากาเรน จลนฺติฯ วิปฺผนฺทนฺตีติ วิวิธากาเรน ผนฺทนฺติฯ เวธนฺตีติ ภยํ ทิสฺวา กมฺปนฺติฯ ปเวธนฺตีติ ฉมฺภิตตฺตา ภเยน วิเสเสน กมฺปนฺติฯ สมฺปเวธนฺตีติ โลมหํสนภเยน สพฺพากาเรน กมฺปนฺติฯ ผนฺทมาเนติ อุปโยคพหุวจนํฯ อปฺโปทเกติ มนฺโททเกฯ ปริตฺโตทเกติ ลุฬิโตทเกฯ อุทกปริยาทาเนติ ขีโณทเกฯ พลากาหิ วาติ วุตฺตาวเสสาหิ ปกฺขิชาตีหิฯ ปริปาติยมานาติ วิหิํสิยมานา ฆฏฺฏิยมานาฯ อุกฺขิปิยมานาติ กทฺทมนฺตรโต นีหริยมานา คิลิยมานา วาฯ ขชฺชมานาติ ขาทิยมานาฯ ผนฺทนฺติ กาเกหิฯ สมฺผนฺทนฺติ กุลเลหิฯ วิปฺผนฺทนฺติ พลากาหิฯ เวธนฺติ ตุณฺเฑน คหิตกาเล มรณวเสนฯ ปเวธนฺติ วิชฺฌนกาเลฯ สมฺปเวธนฺติ มรณสมีเปฯ

ปสฺสิตฺวาติ อคุณํ ปสฺสิตฺวาฯ ตุลยิตฺวาติ คุณาคุณํ ตุลยิตฺวาฯ ตีรยิตฺวาติ คุณาคุณํ วิตฺถาเรตฺวาฯ วิภาวยิตฺวาติ วตฺถุหานภาคิํ มุญฺจิตฺวา วชฺเชตฺวาฯ วิภูตํ กตฺวาติ นิปฺผตฺติํ ปาเปตฺวา อาเวณิกํ กตฺวาฯ อถ วา สํกิณฺณโทสํ โมเจตฺวา วตฺถุวิภาคกรเณน ปสฺสิตฺวาฯ อปริจฺเฉทโทสํ โมเจตฺวา ปมาณกรณวเสน ตุลยิตฺวาฯ วตฺถุโทสํ โมเจตฺวา วิภาคกรณวเสน ตีรยิตฺวาฯ

สมฺโมหโทสํ โมจยิตฺวา อคฺควิภาคกรณวเสน วิภาวยิตฺวาฯ ฆนโทสํ โมเจตฺวา ปกติวิภาคกรเณน วิภูตํ กตฺวาฯ ปหายาติ ปชหิตฺวาฯ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวาฯ อมมายนฺโตติ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ อาลยํ อกโรนฺโตฯ อคณฺหนฺโตติ ทิฏฺฐิยา ปุพฺพภาเค ปญฺญาย ตํ น คณฺหนฺโตฯ อปรามสนฺโตติ วิตกฺเกน อูหนํ อกโรนฺโตฯ อนภินิเวสนฺโตติ นิยาโมกฺกนฺติทิฏฺฐิวเสน นปฺปวิสนฺโตฯ

อกุพฺพมาโนติ ปริคฺคาหตณฺหาวเสน อกโรนฺโตฯ อชนยมาโนติ โปโนภวิกตณฺหาวเสน อชนยมาโนฯ อสญฺชนยมาโนติ วิเสเสน อสญฺชนยมาโนฯ อนิพฺพตฺตยมาโนติ ปตฺถนาตณฺหาวเสน น นิพฺพตฺตยมาโนฯ อนภินิพฺพตฺตยมาโนติ สพฺพากาเรน น อภินิพฺพตฺตยมาโนฯ อุปสคฺควเสน วา เอตานิ ปทานิ วฑฺฒิตานิฯ เอวเมตฺถ ปฐมคาถาย อสฺสาทํฯ

[13] ตโต ปราหิ จตูหิ คาถาหิ อาทีนวญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สอุปายํ นิสฺสรณํ นิสฺสรณานิสํสญฺจ ทสฺเสตุํ, สพฺพาหิ วา เอตาหิ กามานํ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสญฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภสุ อนฺเตสู’’ติ คาถาทฺวยมาหฯ ตตฺถ อุโภสุ อนฺเตสูติ ผสฺสผสฺสสมุทยาทีสุ ทฺวีสุ, ทฺวีสุ ปริจฺเฉเทสุฯ วิเนยฺย ฉนฺทนฺติ ฉนฺทราคํ วิเนตฺวาฯ ผสฺสํ ปริญฺญายาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิผสฺสํ, ผสฺสานุสาเรน วา ตํสมฺปยุตฺเต สพฺเพปิ อรูปธมฺเม, เตสํ วตฺถุทฺวารารมฺมณวเสน รูปธมฺเม จาติ สกลมฺปิ นามรูปํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวาฯ อนานุคิทฺโธติ รูปาทีสุ สพฺพธมฺเมสุ อคิทฺโธฯ ยทตฺตครหี ตทกุพฺพมาโนติ ยํ อตฺตนา ครหติ, ตํ อกุรุมาโนฯ น ลิมฺปตี ทิฏฺฐสุเตสุ ธีโรติ โส เอวรูโป ธิติสมฺปนฺโน ธีโร ทิฏฺเฐสุ จ สุเตสุ จ ธมฺเมสุ ทฺวินฺนํ เลปานํ เอเกนาปิ เลเปน น ลิมฺปติ, อากาสมิว นิรุปลิตฺโต อจฺจนฺตโวทานปฺปตฺโต โหติฯ

ผสฺโส เอโก อนฺโตติ ผสฺโส เอกปริจฺเฉโทฯ ผุสตีติ ผสฺโสฯ สฺวายํ ผุสนลกฺขโณ, สงฺฆฏฺฏนรโส, สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน, อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโนฯ

อยญฺหิ อรูปธมฺโมปิ สมาโน อารมฺมเณ ผุสนากาเรเนว ปวตฺตตีติ ผุสนลกฺขโณฯ เอกเทเสเนว อนลฺลียมาโนปิ รูปํ วิย จกฺขุํ, สทฺโท วิย จ โสตํ จิตฺตํ อารมฺมณญฺจ สงฺฆฏฺเฏตีติ สงฺฆฏฺฏนรโส, วตฺถารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต วา อุปฺปนฺนตฺตา สมฺปตฺติอตฺเถนปิ รเสน ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ เวทิตพฺโพฯ วุตฺตญฺเหตํ อฏฺฐกถายํ –

‘‘จตุภูมกผสฺโส โน ผุสนลกฺขโณ นาม นตฺถิ, สงฺฆฏฺฏนรโส ปน ปญฺจทฺวาริโกว โหติฯ ปญฺจทฺวาริกสฺส หิ ผุสนลกฺขโณติปิ สงฺฆฏฺฏนรโสติปิ นามํฯ มโนทฺวาริกสฺส ผุสนลกฺขโณตฺเวว นามํ, น สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1, กามาวจรกุสล, ธมฺมุทฺเทสกถา)ฯ

อิทญฺจ วตฺวา อิทํ สุตฺตํ (มิ. ป. 2.3.8) อาภตํ –

‘‘ยถา, มหาราช, ทฺเว เมณฺฑา ยุชฺเฌยฺยุํ, ยถา เอโก เมณฺโฑ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ทุติโย เมณฺโฑ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จฯ ยถา, มหาราช, ทฺเว สมฺมา วชฺเชยฺยุํ, ทฺเว ปาณี วชฺเชยฺยุํฯ ยถา เอโก ปาณิ, เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา ทุติโย ปาณิ, เอวํ รูปํ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถา เตสํ สนฺนิปาโต, เอวํ ผสฺโส ทฏฺฐพฺโพฯ เอวํ ผุสนลกฺขโณ จ ผสฺโส สงฺฆฏฺฏนรโส จา’’ติ วิตฺถาโรฯ

ยถา วา ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. 1352, 1354) จกฺขุวิญฺญาณาทีนิ จกฺขุอาทินาเมน วุตฺตานิ, เอวมิธาปิ ตานิ จกฺขุอาทินาเมเนว วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิฯ ตสฺมา ‘‘เอวํ จกฺขุ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติอาทีสุ เอวํ จกฺขุวิญฺญาณํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวํ สนฺเต จิตฺตารมฺมณสงฺฆฏฺฏนโต อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต กิจฺจฏฺเฐเนว รเสน ‘‘สงฺฆฏฺฏนรโส’’ติ สิทฺโธ โหติฯ ติณฺณํ สนฺนิปาตสงฺขาตสฺส ปน อตฺตโน การณสฺส วเสน ปเวทิตตฺตา สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อยญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ติณฺณํ สงฺคติ ผสฺโส’’ติ เอวํ การณสฺเสว วเสน ปเวทิโตติฯ อิมสฺส จ สุตฺตปทสฺส ติณฺณํ สงฺคติยา ผสฺโสติ อยมตฺโถ, น สงฺคติมตฺตเมว ผสฺโสฯ

เอวํ ปเวทิตตฺตา ปน เตเนวากาเรน ปจฺจุปฏฺฐาตีติ ‘‘สนฺนิปาตปจฺจุปฏฺฐาโน’’ติ วุตฺโตฯ ผลฏฺเฐน ปน ปจฺจุปฏฺฐาเนเนส เวทนาปจฺจุปฏฺฐาโน นาม โหติฯ เวทนํ เหส ปจฺจุปฏฺฐาเปติ, อุปฺปาเทตีติ อตฺโถฯ อุปฺปาทยมาโน จ ยถา พหิทฺธา อุณฺหปจฺจยาปิ สมานา ลาขาสงฺขาตธาตุนิสฺสิตา อุสฺมา อตฺตโน นิสฺสเย มุทุภาวการี โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ พหิทฺธา วีตจฺจิตงฺคารสงฺขาเต อุณฺหภาเวฯ เอวํ วตฺถารมฺมณสงฺขาตอญฺญปจฺจโยปิ สมาโน จิตฺตนิสฺสิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูเต จิตฺเต เอว เอส เวทนุปฺปาทโก โหติ, น อตฺตโน ปจฺจยภูเตปิ วตฺถุมฺหิ อารมฺมเณวาติ เวทิตพฺโพฯ ตชฺเชน สมนฺนาหาเรน ปน อินฺทฺริเยน จ ปริกฺขเต วิสเย อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโต เอส ‘‘อาปาถคตวิสยปทฏฺฐาโน’’ติ วุจฺจติฯ

ผสฺโส ยโต สมุเทติ อุปฺปชฺชติ, โส ‘‘ผสฺสสมุทโย’’ติ วุจฺจติฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส’’ติ (มหาว. 1; วิภ. 225)ฯ อตีตทุโก กาลวเสน วุตฺโตฯ เวทนาทุโก ‘‘อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา’’ติ (วิภ. อฏฺฐ. 232) วุตฺตตฺตา อุเปกฺขาเวทนํ สุขเมว กตฺวา สุขทุกฺขวเสน, นามรูปทุโก รูปารูปวเสน, อายตนทุโก สํสารปวตฺติวเสน, สกฺกายทุโก ปญฺจกฺขนฺธวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ ตตฺถ สุขยตีติ สุขาฯ เวทยตีติ เวทนาฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขาฯ นมนลกฺขณํ นามํฯ รุปฺปนลกฺขณํ รูปํฯ จกฺขายตนาทีนิ ฉ อชฺฌตฺติกานิฯ รูปายตนาทีนิ ฉ พาหิรานิฯ รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา วิชฺชมานฏฺเฐน สกฺกาโยฯ อวิชฺชากมฺมตณฺหาอาหารผสฺสนามรูปา สกฺกายสมุทโยฯ

จกฺขุสมฺผสฺโสติ จกฺขตีติ จกฺขุ, รูปํ อสฺสาเทติ วิภาเวติ จาติ อตฺโถฯ จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโสฯ โส ปน อตฺตนา สมฺปยุตฺตาย เวทนาย สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย โหติฯ สุณาตีติ โสตํฯ ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต องฺคุลิเวฐกสณฺฐาเน ปเทเส โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ โสตโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส โสตสมฺผสฺโสฯ ฆานสมฺผสฺสาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ฆายตีติ ฆานํ ฯ ตํ สสมฺภารพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติฯ ชีวิตมวฺหายตีติ ชิวฺหา, สายนฏฺเฐน วา ชิวฺหาฯ สา สสมฺภารชิวฺหาย อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติฯ กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ อาโยติ กาโยฯ อาโยติ อุปฺปตฺติเทโสฯ ยาวตา อิมสฺมิํ กาเย อุปาทิณฺณปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน กายปฺปสาโท กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติฯ มุนาตีติ มโน, วิชานาตีติ อตฺโถฯ มโนติ สหาวชฺชนภวงฺคํ; มนโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส มโนสมฺผสฺโสฯ

ฉพฺพิธมฺปิ ผสฺสํ ทุวิธเมว โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิวจนสมฺผสฺโส ปฏิฆสมฺผสฺโส’’ติ อาห ฯ มโนทฺวาริโก อธิวจนสมฺผสฺโสฯ ปญฺจทฺวาริโก วตฺถารมฺมณาทิปฏิเฆน อุปฺปชฺชนโต ปฏิฆสมฺผสฺโสฯ

สุขเวทนาย อารมฺมเณ สุขเวทนีโยฯ ทุกฺขเวทนาย อารมฺมเณ ทุกฺขเวทนีโยฯ อทุกฺขมสุขเวทนาย อารมฺมเณ อทุกฺขมสุขเวทนีโยฯ ตตฺถ สุขยตีติ สุขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ สุฏฺฐุ วา ขนติ, ขาทติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํฯ ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถฯ น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ, ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโตฯ

กุสโลติอาทโย ชาติวเสน วุตฺตาฯ ตตฺถ กุสโลติ เอกวีสติกุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโตฯ อกุสโลติ ทฺวาทสากุสลจิตฺตสมฺปยุตฺโตฯ อพฺยากโตติ อวเสสวิปากกิริยาพฺยากตจิตฺตสมฺปยุตฺโตฯ

ปุน ภวปฺปเภทวเสน นิทฺทิสนฺโต ‘‘กามาวจโร’’ติอาทิมาหฯ จตุปญฺญาสกามาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโต กามาวจโรฯ กามํ ปหาย รูเป อวจรตีติ รูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ปญฺจทสรูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโตฯ กามญฺจ รูปญฺจ ปหาย อรูเป อวจรตีติ อรูปาวจโร, กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวาทสารูปาวจรจิตฺตสมฺปยุตฺโตฯ

อิทานิ อภินิเวสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สุญฺญโต’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุญฺญโตติ ราคโทสโมเหหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญโตฯ ราคโทสโมหนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตตฺตา อนิมิตฺโตฯ ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติฯ

อิทานิ วฏฺฏปริยาปนฺนอปริยาปนฺนวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘โลกิโย’’ติอาทิมาหฯ โลโก วุจฺจติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน วฏฺฏํ , ตสฺมิํ ปริยาปนฺนภาเวน โลเก นิยุตฺโตติ โลกิโยฯ อุตฺติณฺโณติ อุตฺตโร, โลเก อปริยาปนฺนภาเวน โลกโต อุตฺตโรติ โลกุตฺตโรฯ ผุสนาติ ผุสนากาโรฯ สมฺผุสนา สมฺผุสิตตฺตนฺติ อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํฯ

เอวํ ญาตํ กตฺวาติ เอวํ ปากฏํ กตฺวา ชานนฺโต ตีเรติ ตีรยติ, อุปริ วตฺตพฺพากาเรน จินฺเตติฯ อนิจฺจนฺติกตาย อาทิอนฺตวนฺตตาย จ อนิจฺจโต ตีเรติฯ อุปฺปาทวยปฏิปีฬนตาย ทุกฺขวตฺถุตาย จ ทุกฺขโตฯ ปจฺจยยาปนียตาย โรคมูลตาย จ โรคโตฯ ทุกฺขตาสูลโยคิตาย กิเลสาสุจิปคฺฆรตาย อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปภินฺนตาย จ คณฺฑโตฯ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณียตาย จ สลฺลโตฯ วิครหณียตาย อวฑฺฒิอาวหนตาย อฆวตฺถุตาย จ อฆโตฯ อเสริภาวชนกตาย อาพาธปทฏฺฐานตาย จ อาพาธโตฯ อวสตาย อวิเธยฺยตาย จ ปรโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ ลุชฺชนปลุชฺชนตาย ปโลกโตฯ อเนกพฺยสนาวหนตาย อีติโตฯ อวิทิตานํเยว วิปุลานํ อนตฺถานํ อาวหนโต สพฺพูปทฺทววตฺถุตาย จ อุปทฺทวโตฯ สพฺพภยานํ อากรตาย จ ทุกฺขวูปสมสงฺขาตสฺส ปรมสฺสาสสฺส ปฏิปกฺขภูตตาย จ ภยโตฯ อเนเกหิ อนตฺเถหิ อนุพทฺธตาย โทสูปสฏฺฐตาย, อุปสคฺโค วิย อนธิวาสนารหตาย จ อุปสคฺคโตฯ พฺยาธิชรามรเณหิ เจว ลาภาทีหิ จ โลกธมฺเมหิ ปจลิตตาย จลโตฯ อุปกฺกเมน เจว สรเสน จ ปภงฺคุปคมนสีลตาย ปภงฺคุโตฯ สพฺพาวตฺถาวินิปาติตาย, ถิรภาวสฺส จ อภาวตาย อธุวโตฯ

อตายนตาย เจว อลพฺภเนยฺยเขมตาย จ อตาณโตฯ อลฺลียิตุํ อนรหตาย, อลฺลีนานมฺปิ จ เลณกิจฺจาการิตาย อเลณโตฯ นิสฺสิตานํ ภยสารกตฺตาภาเวน อสรณโตฯ ยถาปริกปฺปิเตหิ ธุวสุภสุขตฺตภาเวหิ ริตฺตตาย ริตฺตโตฯ ริตฺตตาเยว ตุจฺฉโต, อปฺปกตฺตา วาฯ อปฺปกมฺปิ หิ โลเก ‘‘ตุจฺฉ’’นฺติ วุจฺจติฯ สามินิวาสิเวทก การกาธิฏฺฐายกวิรหิตตาย สุญฺญโตฯ

สยญฺจ อสามิกภาวาทิตาย อนตฺตโตฯ ปวตฺติทุกฺขตาย, ทุกฺขสฺส จ อาทีนวตาย อาทีนวโตฯ อถ วา อาทีนํ วาติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อาทีนโว, กปณมนุสฺสสฺเสตํ อธิวจนํฯ ขนฺธาปิ จ กปณาเยวาติ อาทีนวสทิสตาย อาทีนวโตฯ ชราย เจว มรเณน จาติ ทฺเวธา ปริณามปกติตาย วิปริณามธมฺมโตฯ ทุพฺพลตาย, เผคฺคุ วิย สุขภญฺชนียตาย จ อสารกโตฯ อฆเหตุตาย อฆมูลโตฯ มิตฺตมุขสปตฺโต วิย วิสฺสาสฆาติตาย วธกโตฯ วิคตภวตาย วิภวสมฺภูตตาย จ วิภวโตฯ อาสวปทฏฺฐานตาย สาสวโตฯ เหตุปจฺจเยหิ อภิสงฺขตตาย สงฺขตโตฯ มจฺจุมารกิเลสมารานํ อามิสภูตตาย มารามิสโตฯ ชาติชราพฺยาธิมรณปกติตาย ชาติชราพฺยาธิมรณธมฺมโตฯ โสกปริเทวอุปายาสเหตุตาย โสกปริเทวอุปายาสธมฺมโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิทุจฺจริตสํกิเลสานํ วิสยธมฺมตาย สํกิเลสธมฺมโตฯ อวิชฺชากมฺมตณฺหาสฬายตนวเสน อุปฺปตฺติโต สมุทยโตฯ เตสํ อภาเวน อตฺถงฺคมโตฯ ผสฺเส ฉนฺทราควเสน มธุรสฺสาเทน อสฺสาทโตฯ ผสฺสสฺส วิปริณาเมน อาทีนวโตฯ อุภินฺนํ นิสฺสรเณน นิสฺสรณโต ตีเรตีติ สพฺเพสุ จ อิเมสุ ‘‘ตีเรตี’’ติ ปาฐเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ

ปชหตีติ สกสนฺตานโต นีหรติฯ วิโนเทตีติ ตุทติฯ พฺยนฺติํ กโรตีติ วิคตนฺตํ กโรติฯ อนภาวํ คเมตีติ อนุ อนุ อภาวํ คเมติฯ อริยมคฺคสตฺเถน อุจฺฉินฺนํ ตณฺหาอวิชฺชามยํ มูลเมเตสนฺติ อุจฺฉินฺนมูลาฯ ตาลวตฺถุ วิย เนสํ วตฺถุ กตนฺติ ตาลาวตฺถุกตาฯ ยถา หิ ตาลรุกฺขํ สมูลํ อุทฺธริตฺวา ตสฺส วตฺถุมตฺเต ตสฺมิํ ปเทเส กเต น ปุน ตสฺส ตาลสฺส อุปฺปตฺติ ปญฺญายติ, เอวํ อริยมคฺคสตฺเถน สมูเล รูปาทิรเส อุทฺธริตฺวา เตสํ ปุพฺเพ อุปฺปนฺนปุพฺพภาเวน วตฺถุมตฺเต จิตฺตสนฺตาเน กเต สพฺเพปิ เต ‘‘ตาลาวตฺถุกตา’’ติ วุจฺจนฺติฯ

ยสฺเสโสติ ยสฺส ปุคฺคลสฺส เอโส เคโธฯ สมุจฺฉินฺโนติ อุจฺฉินฺโนฯ วูปสนฺโตติ ผเลน วูปสนฺโตฯ ปฏิปสฺสทฺโธติ ปฏิปสฺสทฺธิปฺปหาเนน ปฏิปสฺสมฺภิโตฯ อุปสคฺเคน วา ปทํ วฑฺฒิตํฯ อภพฺพุปฺปตฺติโกติ ปุน อุปฺปชฺชิตุํ อภพฺโพฯ ญาณคฺคินา ทฑฺโฒติ มคฺคญาณคฺคินา ฌาปิโตฯ อถ วา วิสนิกฺขิตฺตํ ภาชเนน สห ฉฑฺฑิตํ วิย วตฺถุนา สห ปหีโนฯ มูลจฺฉินฺนวิสวลฺลิ วิย สมูลจฺฉินฺโนติ สมุจฺฉินฺโนฯ อุทฺธเน อุทกํ สิญฺจิตฺวา นิพฺพาปิตองฺคารํ วิย วูปสนฺโตฯ นิพฺพาปิตองฺคาเร ปติตอุทกผุสิตํ วิย ปฏิปสฺสทฺโธฯ องฺกุรุปฺปตฺติยา เหตุจฺฉินฺนพีชํ วิย อภพฺพุปฺปตฺติโกฯ อสนิปาตวิสรุกฺโข วิย ญาณคฺคินา ทฑฺโฒติ เอวเมเก วณฺณยนฺติฯ

วีตเคโธติ อิทํ สกภาวปริจฺจชนวเสน วุตฺตํฯ วิคตเคโธติ อิทํ อารมฺมเณ สาลยภาวปริจฺจชนวเสนฯ จตฺตเคโธติ อิทํ ปุน อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนฯ มุตฺตเคโธติ อิทํ สนฺตติโต วินิโมจนวเสนฯ ปหีนเคโธติ อิทํ มุตฺตสฺสาปิ กฺวจิ อนวฏฺฐานทสฺสนวเสนฯ ปฏินิสฺสฏฺฐเคโธติ อิทํ อาทินฺนปุพฺพสฺส นิสฺสคฺคทสฺสนวเสน วุตฺตํฯ วีตราโค วิคตราโค จตฺตราโคติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํฯ ตตฺถ คิชฺฌนวเสน เคโธฯ รญฺชนวเสน ราโคฯ นิจฺฉาโตติ นิตฺตณฺโหฯ ‘‘นิจฺฉโท’’ติปิ ปาโฐ, ตณฺหาฉทนวิรหิโตติ อตฺโถฯ นิพฺพุโตติ นิพฺพุตสภาโวฯ สีติภูโตติ สีตสภาโวฯ สุขปฏิสํเวทีติ กายิกเจตสิกสุขํ อนุภวนสภาโวฯ พฺรหฺมภูเตนาติ อุตฺตมสภาเวนฯ อตฺตนาติ จิตฺเตนฯ

กตตฺตา จาติ ปาปกมฺมานํ กตภาเวน จฯ อกตตฺตา จาติ กุสลานํ อกตภาเวน จฯ กตํ เม กายทุจฺจริตํ, อกตํ เม กายสุจริตนฺติอาทโย ทฺวารวเสน อวิรติวิรติวเสน กมฺมปถวเสน จ วุตฺตาฯ สีเลสุมฺหิ น ปริปูรการีติอาทโย จตุปาริสุทฺธิสีลวเสนฯ ชาคริยมนนุยุตฺโตติ ปญฺจชาครณวเสนฯ สติสมฺปชญฺเญนาติ สาตฺถกาทิสมฺปชญฺญวเสน ฯ จตฺตาโร สติปฏฺฐานาติอาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา โลกิยโลกุตฺตรวเสนฯ ทุกฺขํ เม อปริญฺญาตนฺติอาทโย จตฺตาโร อริยสจฺจวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํฯ เต อตฺถโต ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ปากฏาเยวฯ

ธีโร ปณฺฑิโตติ สตฺต ปทา วุตฺตตฺถาเยวฯ อปิ จ ทุกฺเข อกมฺปิยฏฺเฐน ธีโรฯ สุเข อนุปฺปิลวฏฺเฐน ปณฺฑิโตฯ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ กตปริจยฏฺเฐน ปญฺญวาฯ อตฺตตฺถปรตฺเถ นิจฺจลฏฺเฐน พุทฺธิมาฯ คมฺภีรอุตฺตานตฺเถ อปจฺโจสกฺกนฏฺเฐน ญาณีฯ คุฬฺหปฏิจฺฉนฺนตฺเถ โอภาสนฏฺเฐน วิภาวีฯ นิกฺกิเลสพฺยวทานฏฺเฐน ตุลาสทิโสติ เมธาวีฯ น ลิมฺปตีติ สชาติยา น ลิมฺปติ อากาเส เลขา วิยฯ น ปลิมฺปตีติ วิเสเสน น ลิมฺปติฯ น อุปลิมฺปตีติ สญฺโญโค หุตฺวาปิ น ลิมฺปติ หตฺถตเล เลขา วิยฯ อลิตฺโตติ สญฺโญโค หุตฺวาปิ น กิลิสฺสติ กาสิกวตฺเถ ฐปิตมณิรตนํ วิยฯ อปลิตฺโตติ วิเสเสน น กิลิสฺสติ มณิรตเน ปลิเวฐิตกาสิกวตฺถํ วิยฯ อนุปลิตฺโตติ อุปคนฺตฺวาปิ น อลฺลียติ โปกฺขรปตฺเต อุทกพินฺทุ วิยฯ นิกฺขนฺโตติ พหิ นิกฺขนฺโต พนฺธนาคารโต ปลาโต วิยฯ นิสฺสโฏติ ปาปปหีโน อมิตฺตสฺส ปฏิจฺฉาปิตกิลิฏฺฐวตฺถุ วิยฯ วิปฺปมุตฺโตติ สุฏฺฐุ มุตฺโต คยฺหูปเค วตฺถุมฺหิ รติํ นาเสตฺวา ปุน นาคมนํ วิยฯ วิสญฺญุตฺโตติ กิเลเสหิ เอกโต น ยุตฺโต พฺยาธินา มุตฺตคิลาโน วิยฯ วิมริยาทิกเตน เจตสาติ วิคตมริยาทกเตน จิตฺเตน, สพฺพภเวน สพฺพารมฺมเณน สพฺพกิเลเสหิ มุตฺตจิตฺเตนาติ อตฺโถฯ

[14] สญฺญํ ปริญฺญาติ คาถาย ปน อยํ สงฺเขปตฺโถ – น เกวลญฺจ ผสฺสเมว, อปิ จ โข ปน กามสญฺญาทิเภทํ สญฺญํ, สญฺญานุสาเรน วา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นามรูปํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานิตฺวา อิมาย ปฏิปทาย จตุพฺพิธมฺปิ วิตเรยฺย โอฆํ, ตโต โส ติณฺโณโฆ ตณฺหาทิฏฺฐิปริคฺคเหสุ ตณฺหาทิฏฺฐิกิเลสปฺปหาเนน อนุปลิตฺโต ขีณาสวมุนิ ราคาทิสลฺลานํ อพฺพูฬฺหตฺตา อพฺพูฬฺหสลฺโล, สติเวปุลฺลปฺปตฺติยา อปฺปมตฺโต จรํ, ปุพฺพภาเค วา อปฺปมตฺโต จรนฺโต เตน อปฺปมาทจาเรน อพฺพูฬฺหสลฺโล หุตฺวา สกปรตฺตภาวาทิเภทํ นาสีสติ โลกมิมํ ปรญฺจ, อญฺญทตฺถุ จริมจิตฺตนิโรธา นิรุปาทาโนว ชาตเวโท ปรินิพฺพาตีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ, ธมฺมเนตฺติฐปนเมว กโรนฺโต; น ตุ อิมาย เทสนาย มคฺคํ วา ผลํ วา อุปฺปาเทสิ, ขีณาสวสฺส เทสิตตฺตาติฯ

นีลาทิเภทํ อารมฺมณํ สญฺชานาตีติ สญฺญาฯ สา สญฺชานนลกฺขณา ปจฺจาภิญฺญาณรสาฯ จตุภูมิกสญฺญา หิ โนสญฺชานนลกฺขณา นาม นตฺถิ, สพฺพา สญฺชานนลกฺขณาวฯ ยา ปเนตฺถ อภิญฺญาเณน สญฺชานาติ, สา ปจฺจาภิญฺญาณรสา นาม โหติฯ ตสฺสา วฑฺฒกิสฺส ทารุมฺหิ อภิญฺญาณํ กตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน ตํ ปจฺจาภิชานนกาเล, ปุริสสฺส กาฬติลกาทิอภิญฺญาณํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุน เตน อภิญฺญาเณน ‘‘อสุโก นาม เอโส’’ติ ตสฺส ปจฺจาภิชานนกาเล, รญฺโญ ปิฬนฺธนโคปกภณฺฑาคาริกสฺส ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปิฬนฺธเน นามปณฺณกํ พนฺธิตฺวา ‘‘อสุกํ ปิฬนฺธนํ นาม อาหรา’’ติ วุตฺเต ทีปํ ชาเลตฺวา สารคพฺภํ ปวิสิตฺวา ปณฺณํ วาเจตฺวา ตสฺส ตสฺเสว ปิฬนฺธนสฺส อาหรณกาเล จ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ

อปโร นโย – สพฺพสงฺคาหิกวเสน หิ สญฺชานนลกฺขณา สญฺญา, ปุนสญฺชานนปจฺจยนิมิตฺตกรณรสา ทารุอาทีสุ ตจฺฉกาทโย วิย, ยถาคหิตนิมิตฺตวเสน อภินิเวสกรณปจฺจุปฏฺฐานา หตฺถิทสฺสกอนฺโธ วิย, อารมฺมเณ อโนคาฬฺหวุตฺติตาย อจิรฏฺฐานปจฺจุปฏฺฐานา วา วิชฺชุ วิย, ยถาอุปฏฺฐิตวิสยปทฏฺฐานา ติณปุริสเกสุ มิคโปตกานํ ปุริสาติ อุปฺปนฺนสญฺญา วิยฯ ยา ปเนตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตา โหติ, สา ญาณเมว อนุวตฺตติ, สสมฺภารปถวีอาทีสุ เสสธมฺมา ปถวีอาทีนิ วิยาติ เวทิตพฺพาฯ

กามปฏิสญฺญุตฺตา สญฺญา กามสญฺญาฯ พฺยาปาทปฏิสญฺญุตฺตา สญฺญา พฺยาปาทสญฺญาฯ วิหิํสาปฏิสญฺญุตฺตา สญฺญา วิหิํสาสญฺญา ฯ เตสุ ทฺเว สตฺเตสุปิ สงฺขาเรสุปิ อุปฺปชฺชนฺติฯ กามสญฺญา หิ ปิเย มนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปชฺชติฯ พฺยาปาทสญฺญา อปฺปิเย อมนาเป สตฺเต วา สงฺขาเร วา กุชฺฌิตฺวา โอโลกนกาลโต ปฏฺฐาย ยาว วินาสนา อุปฺปชฺชติฯ วิหิํสาสญฺญา สงฺขาเรสุ น อุปฺปชฺชติฯ สงฺขาโร หิ ทุกฺขาเปตพฺโพ นาม นตฺถิฯ ‘‘อิเม สตฺตา หญฺญนฺตุ วา, อุจฺฉิชฺชนฺตุ วา, วินสฺสนฺตุ วา, มา วา อเหสุ’’นฺติ จินฺตนกาเล ปน สตฺเตสุ อุปฺปชฺชติฯ เนกฺขมฺมปฏิสญฺญุตฺตา สญฺญา เนกฺขมฺมสญฺญา, สา อสุภปุพฺพภาเค กามาวจรา โหติ, อสุภฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตราฯ

อพฺยาปาทปฏิสญฺญุตฺตา สญฺญา อพฺยาปาทสญฺญา, สา เมตฺตาปุพฺพภาเค กามาวจรา โหติ, เมตฺตาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตราฯ อวิหิํสาปฏิสญฺญุตฺตา สญฺญา อวิหิํสาสญฺญา, สา กรุณาปุพฺพภาเค กามาวจรา, กรุณาฌาเน รูปาวจรา, ตํ ฌานํ ปาทกํ กตฺวา อุปฺปนฺนมคฺคผลกาเล โลกุตฺตราฯ ยทา อโลโภ สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ ยทา เมตฺตา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ ยทา กรุณา สีสํ โหติ, ตทา อิตเร ทฺเว ตทนฺวายิกา ภวนฺติฯ รูปารมฺมณํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา สญฺญา รูปสญฺญาฯ สทฺทสญฺญาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิทํ ตสฺสาเยว อารมฺมณโต นามํฯ อารมฺมณานํ วุตฺตตฺตา จกฺขุสมฺผสฺสชาทิวตฺถูนิปิ วุตฺตาเนว โหนฺติฯ

ยา เอวรูปา สญฺญาติ อญฺญาปิ ‘‘ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา’’ติ เอวมาทิกา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญาติปิ ปริยาเยน ฉทฺวาริกาเยว ฯ ตโย หิ อรูปิโน ขนฺธา สยํ ปิฏฺฐิวฏฺฏกา หุตฺวา อตฺตนา สหชาตสญฺญาย ‘‘อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา’’ติ นามํ กโรนฺติ, นิปฺปริยาเยน ปน ปฏิฆสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม ปญฺจทฺวาริกา สญฺญา, อธิวจนสมฺผสฺสชา สญฺญา นาม มโนทฺวาริกา สญฺญาฯ เอตา อติเรกสญฺญา ปริคฺคหิตาติ เวทิตพฺพาฯ

สญฺญาติ สภาวนามํฯ สญฺชานนาติ สญฺชานนากาโรฯ สญฺชานิตตฺตนฺติ สญฺชานิตภาโวฯ

อวิชฺโชฆนฺติ ปูเรตุํ อยุตฺตฏฺเฐน กายทุจฺจริตาทิ อวินฺทิยํ นาม, อลทฺธพฺพนฺติ อตฺโถฯ ตํ อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ตพฺพิปรีตโต กายสุจริตาทิ วินฺทิยํ นาม, ตํ วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชาฯ ขนฺธานํ ราสฏฺฐํ, อายตนานํ อายตนฏฺฐํ, ธาตูนํ สุญฺญฏฺฐํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติยฏฺฐํ, สจฺจานํ ตถฏฺฐํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชาฯ ทุกฺขาทีนํ ปีฬนาทิวเสน วุตฺตํ จตุพฺพิธํ อตฺถํ อวิทิตํ กโรตีติปิ อวิชฺชาฯ อนฺตวิรหิเต สํสาเร โยนิคติภววิญฺญาณฏฺฐิติสตฺตาวาเสสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชาฯ ปรมตฺถโต อวิชฺชมาเนสุ อิตฺถิปุริสาทีสุ ชวติ, วิชฺชมาเนสุ ขนฺธาทีสุ น ชวตีติ อวิชฺชาฯ อปิ จ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ วตฺถารมฺมณานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานญฺจ ธมฺมานํ ฉาทนโตปิ อวิชฺชา, ตํ อวิชฺโชฆํฯ กาโมฆวเสน อุตฺตเรยฺยฯ ภโวฆวเสน ปตเรยฺยฯ ทิฏฺโฐฆวเสน สมติกฺกเมยฺยฯ อวิชฺโชฆวเสน วีติวตฺเตยฺยฯ

อถ วา โสตาปตฺติมคฺเคน ปหานวเสน อุตฺตเรยฺยฯ สกทาคามิมคฺเคน ปหานวเสน ปตเรยฺยฯ อนาคามิมคฺเคน ปหานวเสน สมติกฺกเมยฺยฯ อรหตฺตมคฺเคน ปหานวเสน วีติวตฺเตยฺยฯ อถ วา ‘‘ตเรยฺยาทิปญฺจปทํ ตทงฺคาทิปญฺจปหาเนน โยเชตพฺพ’’นฺติ เกจิ วทนฺติฯ

‘‘โมนํ วุจฺจติ ญาณ’’นฺติ วตฺวา ตํ ปเภทโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยา ปญฺญา ปชานนา’’ติอาทิมาหฯ ตํ วุตฺตนยเมว ฐเปตฺวา ‘‘อโมโห ธมฺมวิจโย’’ติ ปทํฯ อโมโห กุสเลสุ ธมฺเมสุ อภาวนาย ปฏิปกฺโข ภาวนาเหตุฯ อโมเหน อวิปรีตํ คณฺหาติ มูฬฺหสฺส วิปรีตคฺคหณโตฯ อโมเหน ยาถาวํ ยาถาวโต ธาเรนฺโต ยถาสภาเว ปวตฺตติฯ มูฬฺโห หิ ‘‘ตจฺฉํ อตจฺฉํ, อตจฺฉญฺจ ตจฺฉ’’นฺติ คณฺหาติ; ตถา อิจฺฉิตาลาภทุกฺขํ น โหติฯ อมูฬฺหสฺส ‘‘ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติ เอวมาทิปจฺจเวกฺขณสมฺภวโต มรณทุกฺขํ น โหติฯ สมฺโมหมรณญฺหิ ทุกฺขํ, น จ ตํ อมูฬฺหสฺส โหติฯ ปพฺพชิตานํ สุขสํวาโส โหติ, ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺติ น โหติฯ โมเหน หิ นิจฺจสมฺมูฬฺหา ติรจฺฉานโยนิํ อุปปชฺชนฺติ ฯ โมหปฏิปกฺโข จ อโมโห โมหวเสน อมชฺฌตฺตภาวสฺส อภาวกโรฯ อโมเหน อวิหิํสาสญฺญา ธาตุสญฺญา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชนํ, ปจฺฉิมคนฺถทฺวยสฺส ปเภทนญฺจ โหติฯ ปจฺฉิมานิ ทฺเว สติปฏฺฐานานิ ตสฺเสว อานุภาเวน อิชฺฌนฺติฯ อโมโห ทีฆายุกตาย ปจฺจโย โหติฯ อมูฬฺโห หิ หิตาหิตํ ญตฺวา อหิตํ ปริวชฺเชนฺโต หิตญฺจ ปฏิเสวมาโน ทีฆายุโก โหติ, อตฺตสมฺปตฺติยา อปริหีโน โหติฯ อมูฬฺโห หิ อตฺตโน หิตเมว กโรนฺโต อตฺตานํ สมฺปาเทติฯ อริยวิหารสฺส ปจฺจโย โหติ, อุทาสินปกฺเขสุ นิพฺพุโต โหติ อมูฬฺหสฺส สพฺพาภิสงฺคตาย อภาวโตฯ อโมเหน อนตฺตทสฺสนํ โหติฯ อสมฺมูฬฺโห หิ ยาถาวคหณกุสโล อปริณายกํ ขนฺธปญฺจกํ อปริณายกโต พุชฺฌติฯ ยถา จ เอเตน อนตฺตทสฺสนํ, เอวํ อตฺตทสฺสนํ โมเหนฯ โก หิ นาม อตฺตสุญฺญตํ พุชฺฌิตฺวา ปุน สมฺโมหํ อาปชฺเชยฺยาติฯ

เตน ญาเณน สมนฺนาคโตติ เอเตน วุตฺตปฺปกาเรน ญาเณน สมงฺคีภูโต เสกฺขาทโย มุนิฯ

โมนปฺปตฺโตติ ปฏิลทฺธญาโณ มุนิภาวํ ปตฺโตฯ ตีณีติ คณนปริจฺเฉโทฯ โมเนยฺยานีติ มุนิภาวกรา โมเนยฺยกรา ปฏิปทา ธมฺมาฯ กายโมเนยฺยนฺติอาทีสุ วิญฺญตฺติกายรูปกายวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ กายโมเนยฺยํฯ วิญฺญตฺติวาจาสทฺทวาจาวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ วจีโมเนยฺยํฯ มโนทฺวาริกจิตฺตาทิวเสน ปญฺญาเปตพฺพํ มโนโมเนยฺยํฯ ติวิธกายทุจฺจริตานํ ปหานนฺติ ปาณาติปาตาทิวิธานํ กายโต ปวตฺตานํ ทุฏฺฐุ จริตานํ ปชหนํฯ กายสุจริตนฺติ กายโต ปวตฺตํ สุฏฺฐุ จริตํฯ กายารมฺมเณ ญาณนฺติ กายํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ปวตฺตํ กายารมฺมเณ ญาณํฯ กายปริญฺญาติ กายํ ญาตตีรณปฺปหานปริญฺญาหิ ชานนวเสน ปวตฺตํ ญาณํฯ ปริญฺญาสหคโต มคฺโคติ อชฺฌตฺติกํ กายํ สมฺมสิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค ปริญฺญาสหคโตฯ กาเย ฉนฺทราคสฺส ปหานนฺติ กาเย ตณฺหาฉนฺทราคสฺส ปชหนํฯ กายสงฺขารนิโรโธติ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิโรโธ อาวรโณ, จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํฯ วจีสงฺขารนิโรโธติ วิตกฺกวิจารานํ นิโรโธ อาวรโณ, ทุติยชฺฌานสมาปตฺติสมาปชฺชนํฯ จิตฺตสงฺขารนิโรโธติ สญฺญาเวทนานํ นิโรโธ อาวรโณ, สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติสมาปชฺชนํฯ

ปฐมคาถาย กายมุนินฺติอาทีสุ กายทุจฺจริตปฺปหานวเสน กายมุนิฯ วจีทุจฺจริตปฺปหานวเสน วาจามุนิฯ มโนทุจฺจริตปฺปหานวเสน มโนมุนิฯ สพฺพากุสลปฺปหานวเสน อนาสวมุนิฯ โมเนยฺยสมฺปนฺนนฺติ ชานิตพฺพํ ชานิตฺวา ผเล ฐิตตฺตา โมเนยฺยสมฺปนฺนํฯ อาหุ สพฺพปฺปหายินนฺติ สพฺพกิเลเส ปชหิตฺวา ฐิตตฺตา สพฺพปฺปหายินํ กถยนฺติฯ

ทุติยคาถาย นินฺหาตปาปกนฺติ โย อชฺฌตฺตพหิทฺธสงฺขาเต สพฺพสฺมิมฺปิ อายตเน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณวเสน อุปฺปตฺติรหานิ สพฺพปาปกานิ มคฺคญาเณน นินฺหาย โธวิตฺวา ฐิตตฺตา นินฺหาตปาปกํ อาหูติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ อคารมชฺเฌ วสนฺตา อคารมุนิโนฯ ปพฺพชฺชุปคตา อนคารมุนิโนฯ ตตฺถ เสกฺขา เสกฺขมุนิโนฯ อรหนฺโต อเสกฺขมุนิโนฯ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโนฯ สมฺมาสมฺพุทฺธา มุนิมุนิโนฯ

ปุน กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาวเสน ‘‘กตเม อคารมุนิโน’’ติ อาหฯ อคาริกาติ กสิโครกฺขาทิอคาริกกมฺเม นิยุตฺตาฯ

ทิฏฺฐปทาติ ทิฏฺฐนิพฺพานา ฯ วิญฺญาตสาสนาติ วิญฺญาตํ สิกฺขตฺตยสาสนํ เอเตสนฺติ วิญฺญาตสาสนาฯ อนคาราติ กสิโครกฺขาทิอคาริยกมฺมํ เอเตสํ นตฺถีติ ปพฺพชิตา ‘‘อนคารา’’ติ วุจฺจนฺติฯ สตฺต เสกฺขาติ โสตาปนฺนาทโย สตฺตฯ ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาฯ อรหนฺโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขาฯ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ เอกกาว อนาจริยกาว จตุสจฺจํ พุชฺฌิตวนฺโตติ ปจฺเจกพุทฺธา ปจฺเจกมุนิโนฯ

มุนิมุนิโน วุจฺจนฺติ ตถาคตาติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต – ตถา อาคโตติ ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต, ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถวาทิตาย ตถาคโต, ตถาการิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตติฯ

กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมาปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตาฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจาธิฏฺฐานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมติํสปารมิโย ปูเรตฺวา องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคนฺติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค ปริจฺจชิตฺวา ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย โกฏิํ ปตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน, จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน, จตฺตาโร อิทฺธิปาเท, ปญฺจินฺทฺริยานิ, ปญฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺเค, อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา ปูเรตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตฯ เอวํ ตถา อาคโตติ ตถาคโตฯ

‘‘ยถา จ ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย, สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา;

ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต, ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมา’’ติฯ

กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตาฯ กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตราภิมุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตาฯ ยถาห –

‘‘สมฺปติชาโต, อานนฺท, โพธิสตฺโต สเมหิ ปาเทหิ ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ, เสตมฺหิ ฉตฺเต อนุธาริยมาเน สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ – ‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207)ฯ

ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนฯ ยญฺหิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐาติ, อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตรภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺสฯ ‘‘สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา’’ติ (สุ. นิ. 693) เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน สพฺพติตฺถิยนิมฺมทนสฺสฯ เสตจฺฉตฺตธารณํ อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฏิลาภสฺสฯ สพฺพทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฏิลาภสฺสฯ อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปฏิวตฺติยวรธมฺมจกฺกปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํฯ ตถา อยํ ภควาปิ คโตฯ ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวนฯ เตนาหุ โปราณา –

‘‘มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา, สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ;

โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม, เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรูฯ

‘‘คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม, ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺตโต;

อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ, สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต’’ติฯ (ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.37; อิติวุ. อฏฺฐ. 38);

เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา ตเถว เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ…เป.… ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ…เป.… อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปหาย คโต, เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปถวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ, เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํฯ

รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ, สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํฯ

วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ, สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํฯ

สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส ปชานนลกฺขณํฯ

สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส มุฏฺฐสฺสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ, วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํฯ

สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย ปริคฺคหลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ, สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํฯ

อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ, นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหนลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ, มรณสฺส จุติลกฺขณํฯ

ธาตูนํ สุญฺญตลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ, อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ, มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํฯ

สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ, สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํฯ

สีลวิสุทฺธิยา สํวรณลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา ทสฺสนลกฺขณํ, ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ, ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํฯ

มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ, เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺญาย ตตุตฺตริยลกฺขณํ, วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส ปริโยสานลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ, เอตํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโตฯ เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม จตฺตาริ อริยสจฺจานิฯ ยถาห –

‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิฯ กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมต’’นฺติ วิตฺถาโร (สํ. นิ. 5.1090)ฯ

ตานิ จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติฯ อภิสมฺพุทฺธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ

อปิ จ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ…เป.… สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถฯ ตถา อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ…เป.… ชาติยา ชรามรณสฺส ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถฯ ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺสาปิ ตถานํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตฯ เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโตฯ

กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ รูปารมฺมณํ นาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติฯ เอวํ ชานตา ปสฺสตา จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน วา ‘‘กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ? ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตก’’นฺติอาทินา (ธ. ส. 616) นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิฯ เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา –

‘‘ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ…เป.… ตมหํ อพฺภญฺญาสิํฯ ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ ตถาคโต น อุปฏฺฐาสี’’ติ (อ. นิ. 4.24)ฯ

เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโตฯ ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพฯ

กถํ ตถวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺติํ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺโน จตุนฺนํ มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺติํ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาลีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยมฺปิ มชฺฌิมโพธิยมฺปิ ปจฺฉิมโพธิยมฺปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป.… เวทลฺลํฯ สพฺพํ ตํ อตฺถโต พฺยญฺชนโต จ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพํ ตํ เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ วิย, เอกนาฬิยา มิตํ วิย, เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ ตถเมว โหติ อวิตถํ อนญฺญถํฯ ยถาห –

‘‘ยญฺจ, จุนฺท, รตฺติํ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธิํ อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺติํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยํ เอตสฺมิํ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพํ ตํ ตเถว โหติ โน อญฺญถา, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. 3.188)ฯ

คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโทฯ เอวํ ตถวาทิตาย ตถาคโตฯ

อปิ จ อาคทนํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถฯ ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมิํ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพาฯ

กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ, กายสฺสาปิ วาจาฯ ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที จ โหติฯ เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา , กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถฯ ยถา จ กาโย, วาจาปิ ตถา คตา ปวตฺตาติ ตถาคโตฯ เตเนวาห – ‘‘ยถาวาที, ภิกฺขเว, ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี ตถาวาทีฯ ‘ตสฺมา ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโตฯ

กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจิํ ปริยนฺตํ กตฺวา ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อถ โข อตุโล อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาติราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ อติพฺรหฺมาฯ เตนาห –

‘‘สเทวเก , ภิกฺขเว, โลเก…เป.… สเทวมนุสฺสาย ปชาย ตถาคโต อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี, ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

ตตฺเถวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา – อคโท วิย อคโทฯ โก ปเนส? เทสนาวิลาโส เจว ปุญฺญุสฺสโย จฯ เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติฯ อิติ สพฺพโลกาภิภวเน ตโถ อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญมโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพฯ เอวํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโตฯ

อปิ จ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโตฯ คโตติ อวคโต, อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถฯ ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินิํ ปฏิปทํ ตถํ คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโตฯ เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา –

‘‘โลโก, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโตฯ โลกสมุทโย, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโนฯ โลกนิโรโธ, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโตฯ โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา, ภิกฺขเว, ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตาฯ ยํ, ภิกฺขเว, สเทวกสฺส โลกสฺส…เป.… อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ ตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํฯ ตสฺมา ‘ตถาคโต’ติ วุจฺจตี’’ติ (อ. นิ. 4.23)ฯ

ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิทมฺปิ จ ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีเปน มุขมตฺตเมวฯ สพฺพากาเรน ปน ตถาคโตว ตถาคตสฺส ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺยฯ ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน ‘‘ตถาคตา’’ติ อาหฯ

อรหนฺโตติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวา ตถาคโต อรหํฯ อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อารกตฺตา อรหํฯ

‘‘โส ตโต อารกา นาม, ยสฺส เยนาสมงฺคิตา;

อสมงฺคี จ โทเสหิ, นาโถ เตนารหํ มโต’’ฯ

เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํฯ

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปญฺญาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ฯ

ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิํ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารานํ ชรามรณเนมิํ อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปถวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกรํ ญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรหํฯ

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา ญาณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, ‘อรห’นฺติ ปวุจฺจติ’’ฯ

อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจ, เตเนว จ อุปฺปนฺเน ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺญตฺถ ปูชํ กโรนฺติฯ ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ, ยถาพลญฺจ อญฺเญ เทวา จ มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโยฯ ปรินิพฺพุตมฺปิ จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปสิฯ โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํฯ

‘‘ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ, ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ;

อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก, ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ’’ฯ

ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ ปาปํ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํฯ

‘‘ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม, ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน;

รหาภาเวน เตเนส, อรหํ อิติ วิสฺสุโต’’ฯ

เอวํ สพฺพถาปิ –

‘‘อารกตฺตา หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตี’’ติฯ

ยสฺมา ปน สพฺเพ พุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน ‘‘อรหนฺโต’’ติ อาหฯ สมฺมาสมฺพุทฺธาติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ ตถา เหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต, ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโตฯ เตเนวาห –

‘‘อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ, ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติฯ (สุ. นิ. 563; ม. นิ. 2.399);

อถ วา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธฯ เอส นโย โสตฆานชิวฺหากายมเนสุฯ

เอเตเนว จ นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ, จกฺขุวิญฺญาณาทโย ฉ วิญฺญาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนาทโย ฉ เวทนา, รูปสญฺญาทโย ฉ สญฺญา, รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา, รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสญฺญาทิวเสน ทส สญฺญา, เกสาทโย ทฺวตฺติํสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย, กามภวาทโย นว ภวา, ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส อปฺปมญฺญาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีนิ, อนุโลมโต อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิฯ

ตตฺรายํ เอกปทโยชนา – ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธฯ ยํ วา ปน กิญฺจิ อตฺถิ เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส สมฺมา สมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกญาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธฯ เตสํ ปน วิภาโค อุปริ อาวิ ภวิสฺสติฯ ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสมฺปิ วเสน ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ อาหฯ

โมเนนาติ กามญฺหิ โมเนยฺยปฏิปทาสงฺขาเตน มคฺคญาณโมเนน มุนิ นาม โหติ, อิธ ปน ตุณฺหีภาวํ สนฺธาย ‘‘น โมเนนา’’ติ วุตฺตํฯ มูฬฺหรูโปติ ตุจฺฉรูโปฯ อวิทฺทสูติ อวิญฺญูฯ เอวรูโป หิ ตุณฺหีภูโตปิ มุนิ นาม น โหติฯ อถ วา โมเนยฺยมุนิ นาม น โหติ, ตุจฺฉภาโว จ ปน อญฺญาณี จ โหตีติ อตฺโถฯ โย จ ตุลํว ปคฺคยฺหาติ ยถา หิ ตุลํ คเหตฺวา ฐิโต อติเรกํ เจ โหติ, หรติ, อูนํ เจ โหติ, ปกฺขิปติ; เอวเมว โส อติเรกํ หรนฺโต วิย ปาปํ หรติ ปริวชฺเชติ, อูนเก ปกฺขิปนฺโต วิย กุสลํ ปริปูเรติฯ เอวญฺจ ปน กโรนฺโต สีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนสงฺขาตํ วรํ อุตฺตมเมว อาทาย ปาปานิ อกุสลกมฺมานิ ปริวชฺเชติ ส มุนิ นามาติ อตฺโถฯ เตน โส มุนีติ กสฺมา ปน โส มุนีติ เจ? ยํ เหฏฺฐา วุตฺตการณํ, เตน โส มุนีติ อตฺโถฯ

โย มุนาติ อุโภ โลเกติ โย ปุคฺคโล อิมสฺมิํ ขนฺธาทิโลเก ตุลํ อาโรเปตฺวา มินนฺโต วิย ‘‘อิเม อชฺฌตฺติกา ขนฺธา, อิเม พาหิรา’’ติอาทินา นเยน อิเม อุโภ อตฺเถ มุนาติฯ มุนิ เตน ปวุจฺจตีติ เตน ปน การเณน ‘‘มุนี’’ติ วุจฺจติเยวาติ อตฺโถฯ

อสตญฺจาติ คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยฺวายํ อกุสลกุสลปฺปเภโท, อสตญฺจ สตญฺจ ธมฺโม, ตํ ‘‘อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา’’ติ อิมสฺมิํ สพฺพโลเก ปวิจยญาเณน อสตญฺจ สตญฺจ ญตฺวา ธมฺมํฯ ตสฺส ญาตตฺตา เอว, ราคาทิเภทโต สตฺตวิธํ สงฺคํ ตณฺหาทิฏฺฐิเภทโต ทุวิธํ ชาลญฺจ อติจฺจ อติกฺกมิตฺวา ฐิโต, โส เตน โมนสงฺขาเตน ปวิจยญาเณน สมนฺนาคตตฺตา มุนิฯ เทวมนุสฺเสหิ ปูชิโตติ อิทํ ปนสฺส ถุติวจนํฯ โส หิ ขีณาสวมุนิตฺตา เทวมนุสฺสานํ ปูชารโห โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺโตติฯ

สลฺลนฺติ มูลปทํฯ สตฺต สลฺลานีติ คณนปริจฺเฉโทฯ ราคสลฺลนฺติ รญฺชนฏฺเฐน ราโค จ ปีฬาชนกตาย อนฺโตตุทนตาย ทุนฺนีหรณตาย สลฺลญฺจาติ ราคสลฺลํฯ โทสสลฺลาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อพฺพูฬฺหสลฺโลติ มูลปทํฯ อพฺพหิตสลฺโลติ นีหฏสลฺโลฯ อุทฺธตสลฺโลติ อุทฺธํ หฏสลฺโล อุทฺธริตสลฺโลฯ สมุทฺธตสลฺโลติ อุปสคฺควเสน วุตฺโตฯ อุปฺปาฏิตสลฺโลติ ลุญฺจิตสลฺโลฯ สมุปฺปาฏิตสลฺโลติ อุปสคฺควเสเนวฯ

สกฺกจฺจการีติ ทานาทีนํ กุสลธมฺมานํ ภาวนาย ปุคฺคลสฺส วา เทยฺยธมฺมสฺส วา สกฺกจฺจกรณวเสน สกฺกจฺจการีฯ สตตภาวกรเณน สาตจฺจการีฯ อฏฺฐิตกรเณน อฏฺฐิตการีฯ ยถา นาม กกณฺฏโก โถกํ คนฺตฺวา โถกํ ติฏฺฐติ, น นิรนฺตรํ คจฺฉติ; เอวเมว โย ปุคฺคโล เอกทิวสํ ทานํ ทตฺวา ปูชํ วา กตฺวา ธมฺมํ วา สุตฺวา สมณธมฺมํ วา กตฺวา ปุน จิรสฺสํ กโรติ, ตํ น นิรนฺตรํ ปวตฺเตติฯ โส ‘‘อสาตจฺจการี, อนฏฺฐิตการี’’ติ วุจฺจติฯ อยํ เอวํ น กโรตีติ อฏฺฐิตการีฯ อโนลีนวุตฺติโกติ นิรนฺตรกรณสงฺขาตสฺส วิปฺผารสฺส ภาเวน น ลีนวุตฺติโกติ อโนลีนวุตฺติโกฯ อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทติ กุสลกรเณ วีริยจฺฉนฺทสฺส อนิกฺขิตฺตภาเวน อนิกฺขิตฺตจฺฉนฺโทฯ อนิกฺขิตฺตธุโรติ วีริยธุรสฺส อโนโรปเนน อนิกฺขิตฺตธุโร, อโนสกฺกิตมานโสติ อตฺโถฯ โย ตตฺถ ฉนฺโท จ วายาโม จาติ โย เตสุ กุสลธมฺเมสุ กตฺตุกมฺยตาธมฺมจฺฉนฺโท จ ปยตฺตสงฺขาโต วายาโม จฯ

อุสฺสหนวเสน อุสฺสาโห จฯ อธิมตฺตุสฺสหนวเสน อุสฺโสฬฺหี จฯ วายาโม เจโส ปารํ คมนฏฺเฐนฯ อุสฺสาโห เจโส ปุพฺพงฺคมนฏฺเฐนฯ อุสฺโสฬฺหี เจโส อธิมตฺตฏฺเฐนฯ อปฺปฏิวานิ จาติ อนิวตฺตนา จฯ สติ จ สมฺปชญฺญนฺติ สรตีติ สติฯ สมฺปชานาตีติ สมฺปชญฺญํ, สมนฺตโต ปกาเรหิ ชานาตีติ อตฺโถฯ สาตฺถกสมฺปชญฺญํ สปฺปายสมฺปชญฺญํ โคจรสมฺปชญฺญํ อสมฺโมหสมฺปชญฺญนฺติ อิมสฺส สมฺปชานสฺส วเสน เภโท เวทิตพฺโพฯ อาตปฺปนฺติ กิเลสตาปนวีริยํฯ ปธานนฺติ อุตฺตมวีริยํฯ อธิฏฺฐานนฺติ กุสลกรเณ ปติฏฺฐาภาโวฯ อนุโยโคติ อนุยุญฺชนํฯ อปฺปมาโทติ นปฺปมชฺชนํ, สติยา อวิปฺปวาโสฯ

อิมํ โลกํ นาสีสตีติ มูลปทํฯ สกตฺตภาวนฺติ อตฺตโน อตฺตภาวํฯ ปรตฺตภาวนฺติ ปรโลเก อตฺตภาวํฯ สกรูปเวทนาทโย อตฺตโน ปญฺจกฺขนฺเธ, ปรรูปเวทนาทโย จ ปรโลเก ปญฺจกฺขนฺเธฯ กามธาตุนฺติ กามภวํฯ รูปธาตุนฺติ รูปภวํฯ อรูปธาตุนฺติ อรูปภวํฯ ปุน รูปารูปวเสน ทุกํ ทสฺเสตุํ กามธาตุํ รูปธาตุํ เอกํ กตฺวา, อรูปธาตุํ เอกํ กตฺวา วุตฺตํฯ คติํ วาติ ปติฏฺฐานวเสน ปญฺจคติ วุตฺตาฯ อุปปตฺติํ วาติ นิพฺพตฺติวเสน จตุโยนิ วุตฺตาฯ ปฏิสนฺธิํ วาติ ติณฺณํ ภวานํ ฆฏนวเสน ปฏิสนฺธิ วุตฺตาฯ ภวํ วาติ กมฺมภววเสนฯ สํสารํ วาติ ขนฺธาทีนํ อพฺโพจฺฉินฺนวเสนฯ วฏฺฏํ วาติ เตภูมกวฏฺฏํ นาสีสตีติฯ

สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย

คุหฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ทุฏฺฐฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

[15] ทุฏฺฐฏฺฐเก ปฐมคาถายํ ตาว ตตฺถ วทนฺตีติ ภควนฺตํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ อุปวทนฺติฯ ทุฏฺฐมนาปิ เอเก, อโถปิ เว สจฺจมนาติ เอกจฺเจ ทุฏฺฐจิตฺตา, เอกจฺเจ ตถสญฺญิโนปิ หุตฺวา ติตฺถิยา ตุฏฺฐจิตฺตา, เย เตสํ สุตฺวา สทฺทหิํสุ, เต สจฺจมนาติ อธิปฺปาโยฯ วาทญฺจ ชาตนฺติ เอตํ อกฺโกสวาทํ อุปฺปนฺนํฯ มุนิ โน อุเปตีติ อการกตาย จ อกุปฺปนตาย จ พุทฺธมุนิ น อุเปติฯ ตสฺมา มุนี นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ เตน การเณน อยํ มุนิ, ราคาทิขิเลหิ นตฺถิ ขิโล กุหิญฺจีติ เวทิตพฺโพฯ