มหาราชปพฺพวณฺณนา

โพธิสตฺโต จ มทฺที จ สมฺโมทมานา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม วสิํสุฯ ชูชโกปิ กุมาเร คเหตฺวา สฏฺฐิโยชนมคฺคํ ปฏิปชฺชิฯ เทวตา กุมารานํ อารกฺขมกํสุฯ ชูชโกปิ สูริเย อตฺถงฺคเต กุมาเร คจฺเฉ พนฺธิตฺวา ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา สยํ จณฺฑวาฬมิคภเยน รุกฺขํ อารุยฺห วิฏปนฺตเร สยติฯ ตสฺมิํ ขเณ เอโก เทวปุตฺโต เวสฺสนฺตรวณฺเณน, เอกา เทวธีตา มทฺทิวณฺเณน อาคนฺตฺวา กุมาเร โมเจตฺวา หตฺถปาเท สมฺพาหิตฺวา นฺหาเปตฺวา มณฺเฑตฺวา ทิพฺพโภชนํ โภเชตฺวา ทิพฺพสยเน สยาเปตฺวา อรุณุคฺคมนกาเล พทฺธากาเรเนว นิปชฺชาเปตฺวา อนฺตรธายิฯ เอวํ เต เทวตาสงฺคเหน อโรคา หุตฺวา คจฺฉนฺติฯ ชูชโกปิ เทวตาธิคฺคหิโต หุตฺวา ‘‘กาลิงฺครฏฺฐํ คจฺฉามี’’ติ คจฺฉนฺโต อฑฺฒมาเสน เชตุตฺตรนครํ ปตฺโตฯ ตํ ทิวสํ ปจฺจูสกาเล สญฺชโย มหาราชา สุปินํ ปสฺสิฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – รญฺโญ มหาวินิจฺฉเย นิสินฺนสฺส เอโก ปุริโส กณฺโห ทฺเว ปทุมานิ อาหริตฺวา รญฺโญ หตฺเถ ฐเปสิฯ ราชา ตานิ ทฺวีสุ กณฺเณสุ ปิฬนฺธิฯ เตสํ เรณุ ภสฺสิตฺวา รญฺโญ อุเร ปตติฯ โส ปพุชฺฌิตฺวา ปาโตว พฺราหฺมเณ ปุจฺฉิฯ เต ‘‘จิรปวุตฺถา โว, เทว, พนฺธวา อาคมิสฺสนฺตี’’ติ พฺยากริํสุฯ โส ปาโตว สีสํ นฺหายิตฺวา นานคฺครสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อลงฺกริตฺวา วินิจฺฉเย นิสีทิฯ เทวตา พฺราหฺมณํ ทฺวีหิ กุมาเรหิ สทฺธิํ อาเนตฺวา ราชงฺคเณ ฐปยิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา มคฺคํ โอโลเกนฺโต กุมาเร ทิสฺวา อาห –

[2303]

‘‘กสฺเสตํ มุขมาภาติ, เหมํ-วุตฺตตฺตมคฺคินา;

นิกฺขํว ชาตรูปสฺส, อุกฺกามุขปหํสิตํฯ

[2304]

‘‘อุโภ สทิสปจฺจงฺคา, อุโภ สทิสลกฺขณา;

ชาลิสฺส สทิโส เอโก, เอกา กณฺหาชินา ยถาฯ

[2305]

‘‘สีหา พิลาว นิกฺขนฺตา, อุโภ สมฺปติรูปกา;

ชาตรูปมยาเยว, อิเม ทิสฺสนฺติ ทารกา’’ติฯ

ตตฺถ เหมํวุตฺตตฺตมคฺคินาติ เหมํ อิว อุตฺตตฺตํ อคฺคินาฯ สีหา พิลาว นิกฺขนฺตาติ กญฺจนคุหโต นิกฺขนฺตา สีหา วิยฯ

เอวํ ราชา ตีหิ คาถาหิ กุมาเร วณฺเณตฺวา เอกํ อมจฺจํ อาณาเปสิ ‘‘คจฺเฉตํ พฺราหฺมณํ ทารเกหิ สทฺธิํ อาเนหี’’ติฯ โส เวเคน คนฺตฺวา พฺราหฺมณํ อาเนสิฯ อถ ราชา พฺราหฺมณํ อาห –

[2306]

‘‘กุโต นุ ภวํ ภารทฺวาช, อิเม อาเนสิ ทารเก;

อชฺช รฏฺฐํ อนุปฺปตฺโต, กุหิํ คจฺฉสิ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ชูชโก อาห –

[2307]

‘‘มยฺหํ เต ทารกา เทว, ทินฺนา วิตฺเตน สญฺชย;

อชฺช ปนฺนรสา รตฺติ, ยโต ลทฺธา เม ทารกา’’ติฯ

ตตฺถ วิตฺเตนาติ ตุฏฺเฐน ปสนฺเนนฯ อชฺช ปนฺนรสา รตฺตีติ อิเมสํ ลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย อชฺช ปนฺนรสา รตฺตีติ วทติฯ

ราชา อาห –

[2308]

‘‘เกน วา วาจเปยฺเยน, สมฺมาญาเยน สทฺทเห;

โก เตตํ ทานมททา, ปุตฺตเก ทานมุตฺตม’’นฺติฯ

ตตฺถ เกน วา วาจเปยฺเยนาติ พฺราหฺมณ, เกน ปิยวจเนน เต ตยา ลทฺธาฯ สมฺมาญาเยน สทฺทเหติ มุสาวาทํ อกตฺวา สมฺมาญาเยน การเณน อมฺเห สทฺทหาเปยฺยาสิฯ ปุตฺตเกติ อตฺตโน ปิยปุตฺตเก อุตฺตมํ ทานํ กตฺวา โก เต เอตํ ทานํ อททาติฯ

ชูชโก อาห –

[2309]

‘‘โย ยาจตํ ปติฏฺฐาสิ, ภูตานํ ธรณีริว;

โส เม เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํฯ

[2310]

‘‘โย ยาจตํ คตี อาสิ, สวนฺตีนํว สาคโร;

โส เม เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วส’’นฺติฯ

ตตฺถ ปติฏฺฐาสีติ ปติฏฺฐา อาสิฯ

ตํ สุตฺวา อมจฺจา เวสฺสนฺตรํ ครหมานา อาหํสุ –

[2311]

‘‘ทุกฺกฏํ วต โภ รญฺญา, สทฺเธน ฆรเมสินา;

กถํ นุ ปุตฺตเก ทชฺชา, อรญฺเญ อวรุทฺธโกฯ

[2312]

‘‘อิมํ โภนฺโต นิสาเมถ, ยาวนฺเตตฺถ สมาคตา;

กถํ เวสฺสนฺตโร ราชา, ปุตฺเตทาสิ วเน วสํฯ

[2313]

‘‘ทาสิํ ทาสญฺจ โส ทชฺชา, อสฺสํ จสฺสตรีรถํ;

หตฺถิญฺจ กุญฺชรํ ทชฺชา, กถํ โส ทชฺช ทารเก’’ติฯ

ตตฺถ สทฺเธนาติ สทฺธาย สมฺปนฺเนนปิ สตา ฆรํ อาวสนฺเตน รญฺญา อิทํ ทุกฺกฏํ วต, อยุตฺตํ วต กตํฯ อวรุทฺธโกติ รฏฺฐา ปพฺพาชิโต อรญฺเญ วสนฺโตฯ อิมํ โภนฺโตติ โภนฺโต นครวาสิโน ยาวนฺโต เอตฺถ สมาคตา, สพฺเพ อิมํ นิสาเมถ อุปธาเรถ, กถํ นาเมโส ปุตฺตเก ทาเส กตฺวา อทาสิ, เกน นาม เอวรูปํ กตปุพฺพนฺติ อธิปฺปาเยเนวมาหํสุฯ ทชฺชาติ ทาสาทีสุ ยํ กิญฺจิ ธนํ เทตุฯ กถํ โส ทชฺช ทารเกติ อิเม ปน ทารเก เกน การเณน อทาสีติฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร ปิตุ ครหํ อสหนฺโต วาตาภิหตสฺส สิเนรุโน พาหํ โอฑฺเฑนฺโต วิย อิมํ คาถมาห –

[2314]

‘‘ยสฺส นสฺส ฆเร ทาโส, อสฺโส จสฺสตรีรโถ;

หตฺถี จ กุญฺชโร นาโค, กิํ โส ทชฺชา ปิตามหา’’ติฯ

ราชา อาห –

[2315]

‘‘ทานมสฺส ปสํสาม, น จ นินฺทาม ปุตฺตกา;

กถํ นุ หทยํ อาสิ, ตุมฺเห ทตฺวา วนิพฺพเก’’ติฯ

ตตฺถ ทานมสฺส ปสํสามาติ ปุตฺตกา มยํ ตว ปิตุ ทานํ ปสํสาม น นินฺทามฯ

ตํ สุตฺวา กุมาโร อาห –

[2316]

‘‘ทุกฺขสฺส หทยํ อาสิ, อโถ อุณฺหมฺปิ ปสฺสสิ;

โรหินีเหว ตมฺพกฺขี, ปิตา อสฺสูนิ วตฺตยี’’ติฯ

ตตฺถ ทุกฺขสฺส หทยํ อาสีติ ปิตามห กณฺหาชินาย วุตฺตํ เอตํ วจนํ สุตฺวา ตสฺส หทยํ ทุกฺขํ อาสิฯ โรหินีเหว ตมฺพกฺขีติ ตมฺพวณฺเณหิ วิย รตฺตอกฺขีหิ มม ปิตา ตสฺมิํ ขเณ อสฺสูนิ ปวตฺตยิฯ

อิทานิสฺสา ตํ วจนํ ทสฺเสนฺโต อาห –

[2317]

‘‘ยํ ตํ กณฺหาชินาโวจ, อยํ มํ ตาต พฺราหฺมโณ;

ลฏฺฐิยา ปฏิโกเฏติ, ฆเร ชาตํว ทาสิยํฯ

[2318]

‘‘น จายํ พฺราหฺมโณ ตาต, ธมฺมิกา โหนฺติ พฺราหฺมณา;

ยกฺโข พฺราหฺมณวณฺเณน, ขาทิตุํ ตาต เนติ โน;

นียมาเน ปิสาเจน, กิํ นุ ตาต อุทิกฺขสี’’ติฯ

อถ เน กุมาเร พฺราหฺมณํ อมุญฺจนฺเต ทิสฺวา ราชา คาถมาห –

[2319]

‘‘ราชปุตฺตี จ โว มาตา, ราชปุตฺโต จ โว ปิตา;

ปุพฺเพ เม องฺกมารุยฺห, กิํ นุ ติฏฺฐถ อารกา’’ติฯ

ตตฺถ ปุพฺเพ เมติ ตุมฺเห อิโต ปุพฺเพ มํ ทิสฺวา เวเคนาคนฺตฺวา มม องฺกมารุยฺห, อิทานิ กิํ นุ อารกา ติฏฺฐถาติ?

กุมาโร อาห –

[2320]

‘‘ราชปุตฺตี จ โน มาตา, ราชปุตฺโต จ โน ปิตา;

ทาสา มยํ พฺราหฺมณสฺส, ตสฺมา ติฏฺฐาม อารกา’’ติฯ

ตตฺถ ทาสา มยนฺติ อิทานิ ปน มยํ พฺราหฺมณสฺส ทาสา ภวามฯ

ราชา อาห –

[2321]

‘‘มา สมฺเมวํ อวจุตฺถ, ฑยฺหเต หทยํ มม;

จิตกายํว เม กาโย, อาสเน น สุขํ ลเภฯ

[2322]

‘‘มา สมฺเมวํ อวจุตฺถ, ภิยฺโย โสกํ ชเนถ มํ;

นิกฺกิณิสฺสามิ ทพฺเพน, น โว ทาสา ภวิสฺสถฯ

[2323]

‘‘กิมคฺฆิยญฺหิ โว ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;

ยถาภูตํ เม อกฺขาถ, ปฏิปาเทนฺตุ พฺราหฺมณ’’นฺติฯ

ตตฺถ สมฺมาติ ปิยวจนํฯ จิตกายํว เม กาโยติ อิทานิ มม กาโย องฺคารจิตกายํ อาโรปิโต วิย ชาโตฯ ชเนถ มนฺติ ชเนถ เม, อยเมว วา ปาโฐฯ นิกฺกิณิสฺสามิ ทพฺเพนาติ ธนํ ทตฺวา โมเจสฺสามิฯ กิมคฺฆิยนฺติ กิํ อคฺฆํ กตฺวาฯ ปฏิปาเทนฺตูติ ธนํ ปฏิจฺฉาเปนฺตุฯ

กุมาโร อาห –

[2324]

‘‘สหสฺสคฺฆญฺหิ มํ ตาต, พฺราหฺมณสฺส ปิตา อทา;

อถ กณฺหาชินํ กญฺญํ, หตฺถินา จ สเตน จา’’ติฯ

ตตฺถ สหสฺสคฺฆํ หีติ เทว, มํ ปิตา ตทา นิกฺขสหสฺสํ อคฺฆาเปตฺวา อทาสิฯ อถ กณฺหาชินนฺติ กนิฏฺฐํ ปน เม กณฺหาชินํฯ หตฺถินา จ สเตน จาติ หตฺถีนญฺจ อสฺสานญฺจ อุสภานญฺจ นิกฺขานญฺจาติ สพฺเพสํ เอเตสํ สเตน อนฺตมโส มญฺจปีฐปาทุเก อุปาทาย สพฺพสเตน อคฺฆาเปสีติฯ

ราชา กุมารานํ นิกฺกยํ ทาเปนฺโต อาห –

[2325]

‘‘อุฏฺเฐหิ กตฺเต ตรมาโน, พฺราหฺมณสฺส อวากร;

ทาสิสตํ ทาสสตํ, ควํ หตฺถุสภํ สตํ;

ชาตรูปสหสฺสญฺจ, ปุตฺตานํ เทหิ นิกฺกย’’นฺติฯ

ตตฺถ อวากราติ เทหิฯ

[2326]

‘‘ตโต กตฺตา ตรมาโน, พฺราหฺมณสฺส อวากริ;

ทาสิสตํ ทาสสตํ, ควํ หตฺถุสภํ สตํ;

ชาตรูปสหสฺสญฺจ, ปุตฺตานํทาสิ นิกฺกย’’นฺติฯ

ตตฺถ อวากรีติ อทาสิฯ นิกฺกยนฺติ อคฺฆสฺส มูลํฯ

เอวํ พฺราหฺมณสฺส สพฺพสตญฺจ นิกฺขสหสฺสญฺจ กุมารานํ นิกฺกยํ อทาสิ, สตฺตภูมิกญฺจ ปาสาทํ, พฺราหฺมณสฺส ปริวาโร มหา อโหสิฯ โส ธนํ ปฏิสาเมตฺวา ปาสาทํ อภิรุยฺห สาทุรสโภชนํ ภุญฺชิตฺวา มหาสยเน นิปชฺชิฯ กุมาเร สีสํ นหาเปตฺวา โภเชตฺวา อลงฺกริตฺวา เอกํ อยฺยโก, เอกํ อยฺยิกาติ ทฺเวปิ อุจฺฉงฺเค อุปเวเสสุํฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2327]

‘‘นิกฺกิณิตฺวา นหาเปตฺวา, โภชยิตฺวาน ทารเก;

สมลงฺกริตฺวา ภณฺเฑน, อุจฺฉงฺเค อุปเวสยุํฯ

[2328]

‘‘สีสํ นฺหาเต สุจิวตฺเถ, สพฺพาภรณภูสิเต;

ราชา องฺเก กริตฺวาน, อยฺยโก ปริปุจฺฉถฯ

[2329]

‘‘กุณฺฑเล ฆุสิเต มาเล, สพฺพาภรณภูสิเต;

ราชา องฺเก กริตฺวาน, อิทํ วจนมพฺรวิฯ

[2330]

‘‘กจฺจิ อุโภ อโรคา เต, ชาลิ มาตาปิตา ตว;

กจฺจิ อุญฺเฉน ยาเปนฺติ, กจฺจิ มูลผลา พหูฯ

[2331]

‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หิํสา น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ กุณฺฑเลติ กุณฺฑลานิ ปิลนฺธาเปตฺวาฯ ฆุสิเตติ อุคฺโฆสิเต มโนรมํ รวํ รวนฺเตฯ มาเลติ ปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวาฯ องฺเก กริตฺวานาติ ชาลิกุมารํ องฺเก นิสีทาเปตฺวาฯ

กุมาโร อาห –

[2332]

‘‘อโถ อุโภ อโรคา เม, เทว มาตาปิตา มม;

อโถ อุญฺเฉน ยาเปนฺติ, อโถ มูลผลา พหูฯ

[2333]

‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หิํสา เนสํ น วิชฺชติฯ

[2334]

‘‘ขณนฺตาลุกลมฺพานิ, พิลานิ ตกฺกลานิ จ;

โกลํ ภลฺลาตกํ เพลฺลํ, สา โน อาหตฺว โปสติฯ

[2335]

‘‘ยญฺเจว สา อาหรติ, วนมูลผลหาริยา;

ตํ โน สพฺเพ สมาคนฺตฺวา, รตฺติํ ภุญฺชาม โน ทิวาฯ

[2336]

‘‘อมฺมาว โน กิสา ปณฺฑุ, อาหรนฺตี ทุมปฺผลํ;

วาตาตเปน สุขุมาลี, ปทุมํ หตฺถคตามิวฯ

[2337]

‘‘อมฺมาย ปตนู เกสา, วิจรนฺตฺยา พฺรหาวเน;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, ขคฺคทีปินิเสวิเตฯ

[2338]

‘‘เกเสสุ ชฏํ พนฺธิตฺวา, กจฺเฉ ชลฺลมธารยิ;

จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ขณนฺตาลุกลมฺพานีติ ขณนฺตี อาลูนิ จ กลมฺพานิ จฯ อิมินา มาตาปิตูนํ กิจฺฉชีวิกํ วณฺเณติฯ ตํ โนติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํฯ ปทุมํ หตฺถคตามิวาติ หตฺเถน ปริมทฺทิตํ ปทุมํ วิย ชาตาฯ ปตนู เกสาติ เทว, อมฺมาย เม มหาวเน วิจรนฺติยา เต ภมรปตฺตวณฺณา กาฬเกสา รุกฺขสาขาทีหิ วิลุตฺตา ปตนู ชาตาฯ ชลฺลมธารยีติ อุโภหิ กจฺเฉหิ ชลฺลํ ธาเรติ, กิลิฏฺฐเวเสน วิจรตีติฯ

โส เอวํ มาตุ ทุกฺขิตภาวํ กเถตฺวา อยฺยกํ โจเทนฺโต อิมํ คาถมาห –

[2339]

‘‘ปุตฺตา ปิยา มนุสฺสานํ, โลกสฺมิํ อุทปชฺชิสุํ;

น หิ นูนมฺหากํ อยฺยสฺส, ปุตฺเต สฺเนโห อชายถา’’ติฯ

ตตฺถ อุทปชฺชิสุนฺติ อุปฺปชฺชิํสุฯ

ตโต ราชา อตฺตโน โทสํ อาวิกโรนฺโต อาห –

[2340]

‘‘ทุกฺกฏญฺจ หิ โน ปุตฺต, ภูนหจฺจํ กตํ มยา;

โยหํ สิวีนํ วจนา, ปพฺพาเชสิมทูสกํฯ

[2341]

‘‘ยํ เม กิญฺจิ อิธ อตฺถิ, ธนํ ธญฺญญฺจ วิชฺชติ;

เอตุ เวสฺสนฺตโร ราชา, สิวิรฏฺเฐ ปสาสตู’’ติฯ

ตตฺถ ปุตฺตาติ ปุตฺต ชาลิ เอตํ อมฺหากํ ทุกฺกฏํฯ ภูนหจฺจนฺติ วุฑฺฒิฆาตกมฺมํฯ ยํ เม กิญฺจีติ ตาต, ยํ เม กิญฺจิ อิธ อตฺถิ, สพฺพํ เต ปิตุ เทมิฯ สิวิรฏฺเฐ ปสาสตูติ อิมสฺมิํ นคเร โส ราชา หุตฺวา ปสาสตูติฯ

กุมาโร อาห –

[2342]

‘‘น เทว มยฺหํ วจนา, เอหิติ สิวิสุตฺตโม;

สยเมว เทโว คนฺตฺวา, สิญฺจ โภเคหิ อตฺรช’’นฺติฯ

ตตฺถ สิวิสุตฺตโมติ สิวิเสฏฺโฐ เวสฺสนฺตโรฯ สิญฺจาติ มหาเมโฆ วิย วุฏฺฐิยา โภเคหิ อภิสิญฺจฯ

[2343]

‘‘ตโต เสนาปติํ ราชา, สญฺชโย อชฺฌภาสถ;

หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี, เสนา สนฺนาหยนฺตุ นํ;

เนคมา จ มํ อนฺเวนฺตุ, พฺราหฺมณา จ ปุโรหิตาฯ

[2344]

‘‘ตโต สฏฺฐิสหสฺสานิ, โยธิโน จารุทสฺสนา;

ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, นานาวณฺเณหิลงฺกตาฯ

[2345]

‘‘นีลวตฺถธรา เนเก, ปีตาเนเก นิวาสิตา;

อญฺเญ โลหิตอุณฺหีสา, สุทฺธาเนเก นิวาสิตา;

ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, นานาวณฺเณหิลงฺกตาฯ

[2346]

‘‘หิมวา ยถา คนฺธธโร, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;

นานารุกฺเขหิ สญฺฉนฺโน, มหาภูตคณาลโยฯ

[2347]

‘‘โอสเธหิ จ ทิพฺเพหิ, ทิสา ภาติ ปวาติ จ;

ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, ทิสา ภนฺตุ ปวนฺตุ จฯ

[2348]

‘‘ตโต นาคสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;

สุวณฺณกจฺฉา มาตงฺคา, เหมกปฺปนวาสสาฯ

[2349]

‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, โตมรงฺกุสปาณิภิ;

ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, หตฺถิกฺขนฺเธหิ ทสฺสิตาฯ

[2350]

‘‘ตโต อสฺสสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;

อาชานียาว ชาติยา, สินฺธวา สีฆวาหนาฯ

[2351]

‘‘อารูฬฺหา คามณีเยหิ, อิลฺลิยาจาปธาริภิ;

ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, อสฺสปิฏฺเฐหีลงฺกตาฯ

[2352]

‘‘ตโต รถสหสฺสานิ, โยชยนฺตุ จตุทฺทส;

อโยสุกตเนมิโย, สุวณฺณจิตปกฺขเรฯ

[2353]

‘‘อาโรเปนฺตุ ธเช ตตฺถ, จมฺมานิ กวจานิ จ;

วิปฺปาเลนฺตุ จ จาปานิ, ทฬฺหธมฺมา ปหาริโน;

ขิปฺปมายนฺตุ สนฺนทฺธา, รเถสุ รถชีวิโน’’ติฯ

ตตฺถ สนฺนาหยนฺตุนนฺติ สนฺนยฺหนฺตุฯ สฏฺฐิสหสฺสานีติ มม ปุตฺเตน สหชาตา สฏฺฐิสหสฺสา อมจฺจาฯ นีลวตฺถธรา เนเกติ เอเก นีลวตฺถนิวาสิตา หุตฺวา อายนฺตุฯ มหาภูตคณาลโยติ พหุยกฺขคณานํ อาลโยฯ ทิสา ภนฺตุ ปวนฺตุ จาติ วุตฺตปฺปกาโร หิมวา วิย อาภรณวิเลปนาทีหิ โอภาเสนฺตุ เจว ปวายนฺตุ จฯ หตฺถิกฺขนฺเธหีติ เต หตฺถิคามณิโน หตฺถิกฺขนฺเธหิ ขิปฺปมายนฺตุฯ ทสฺสิตาติ ทสฺสิตวิภูสนาฯ อโยสุกตเนมิโยติ อเยน สุฏฺฐุ ปริกฺขิตฺตเนมิโยฯ สุวณฺณจิตปกฺขเรติ สุวณฺเณน ขจิตปกฺขเรฯ เอวรูเป จุทฺทส สหสฺเส รเถ โยชยนฺตูติ วทติฯ วิปฺปาเลนฺตูติ อาโรเปนฺตุฯ

เอวํ ราชา เสนงฺคํ วิจาเรตฺวา ‘‘ปุตฺตสฺส เม เชตุตฺตรนครโต ยาว วงฺกปพฺพตา อฏฺฐุสภวิตฺถารํ อาคมนมคฺคํ สมตลํ กตฺวา มคฺคาลงฺการตฺถาย อิทญฺจิทญฺจ กโรถา’’ติ อาณาเปนฺโต อาห –

[2354]

‘‘ลาชา โอโลปิยา ปุปฺผา, มาลาคนฺธวิเลปนา;

อคฺฆิยานิ จ ติฏฺฐนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติฯ

[2355]

‘‘คาเม คาเม สตํ กุมฺภา, เมรยสฺส สุราย จ;

มคฺคมฺหิ ปติติฏฺฐนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติฯ

[2356]

‘‘มํสา ปูวา สงฺกุลิโย, กุมฺมาสา มจฺฉสํยุตา;

มคฺคมฺหิ ปติติฏฺฐนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติฯ

[2357]

‘‘สปฺปิ เตลํ ทธิ ขีรํ, กงฺคุพีชา พหู สุรา;

มคฺคมฺหิ ปติติฏฺฐนฺตุ, เยน มคฺเคน เอหิติฯ

[2358]

‘‘อาฬาริกา จ สูทา จ, นฏนฏฺฏกคายิโน;

ปาณิสฺสรา กุมฺภถูณิโย, มนฺทกา โสกชฺฌายิกาฯ

[2359]

‘‘อาหญฺญนฺตุ สพฺพวีณา, เภริโย ทินฺทิมานิ จ;

ขรมุขานิ ธเมนฺตุ, นทนฺตุ เอกโปกฺขราฯ

[2360]

‘‘มุทิงฺคา ปณวา สงฺขา, โคธา ปริวเทนฺติกา;

ทินฺทิมานิ จ หญฺญนฺตุ, กุตุมฺปทินฺทิมานิ จา’’ติฯ

ตตฺถ ลาชา โอโลปิยา ปุปฺผาติ ลาเชหิ สทฺธิํ ลาชปญฺจมกานิ ปุปฺผานิ โอกิรนฺตานํ โอกิรณปุปฺผานิ ปฏิยาเทถาติ อาณาเปติฯ มาลาคนฺธวิเลปนาติ มคฺควิตาเน โอลมฺพกมาลา เจว คนฺธวิเลปนานิ จฯ อคฺฆิยานิ จาติ ปุปฺผอคฺฆิยานิ เจว รตนอคฺฆิยานิ จ เยน มคฺเคน มม ปุตฺโต เอหิติ, ตตฺถ ติฏฺฐนฺตุฯ คาเม คาเมติ คามทฺวาเร คามทฺวาเรฯ ปติติฏฺฐนฺตูติ ปิปาสิตานํ ปิวนตฺถาย ปฏิยาทิตา หุตฺวา สุราเมรยมชฺชกุมฺภา ติฏฺฐนฺตุฯ มจฺฉสํยุตาติ มจฺเฉหิ สํยุตฺตาฯ กงฺคุพีชาติ กงฺคุปิฏฺฐมยาฯ มนฺทกาติ มนฺทกคายิโนฯ โสกชฺฌายิกาติ มายาการา, อญฺเญปิ วา เย เกจิ อุปฺปนฺนโสกหรณสมตฺถา โสกชฺฌายิกาติ วุจฺจนฺติ, โสจนฺเต ชเน อตฺตโน วํสโฆสปรมฺปรานํ นจฺเจ กเต นิสฺโสเก กตฺวา สยาปกาติ อตฺโถฯ ขรมุขานีติ สามุทฺทิกมหามุขสงฺขาฯ สงฺขาติ ทกฺขิณาวฏฺฏา มุฏฺฐิสงฺขา , นาฬิสงฺขาติ ทฺเว สงฺขาฯ โคธา ปริวเทนฺติกา ทินฺทิมานิ กุตุมฺปทินฺทิมานีติ อิมานิปิ จตฺตาริ ตูริยาเนวฯ

เอวํ ราชา มคฺคาลงฺการานิ วิจาเรสิฯ ชูชโกปิ ปมาณาติกฺกนฺตํ ภุญฺชิตฺวา ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว กาลมกาสิฯ ราชา ตสฺส สรีรกิจฺจํ การาเปตฺวา ‘‘นคเร โกจิ พฺราหฺมณสฺส ญาตโก อตฺถิ, อิทํ คณฺหาตู’’ติ เภริํ จราเปสิฯ น กญฺจิสฺส ญาตกํ ปสฺสิ, ธนํ ปุน รญฺโญเยว อโหสิฯ อถ สตฺตเม ทิวเส สพฺพา เสนา สนฺนิปติฯ อถ ราชา มหนฺเตน ปริวาเรน ชาลิํ มคฺคนายกํ กตฺวา นิกฺขมิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2361]

‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, อุยฺยุตฺตา สิวิวาหินี;

ชาลินา มคฺคนาเยน, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํฯ

[2362]

‘‘โกญฺจํ นทติ มาตงฺโค, กุญฺชโร สฏฺฐิหายโน;

กจฺฉาย พทฺธมานาย, โกญฺจํ นทติ วารโณฯ

[2363]

‘‘อาชานียา หสิยนฺติ, เนมิโฆโส อชายถ;

อพฺภํ รโช อจฺฉาเทสิ, อุยฺยุตฺตา สิวิวาหินีฯ

[2364]

‘‘สา เสนา มหตี อาสิ, อุยฺยุตฺตา หารหารินี;

ชาลินา มคฺคนาเยน, วงฺกํ ปายาสิ ปพฺพตํฯ

[2365]

‘‘เต ปาวิํสุ พฺรหารญฺญํ, พหุสาขํ มโหทกํ;

ปุปฺผรุกฺเขหิ สญฺฉนฺนํ, ผลรุกฺเขหิ จูภยํฯ

[2366]

‘‘ตตฺถ พินฺทุสฺสรา วคฺคู, นานาวณฺณา พหู ทิชา;

กูชนฺตมุปกูชนฺติ, อุตุสมฺปุปฺผิเต ทุเมฯ

[2367]

‘‘เต คนฺตฺวา ทีฆมทฺธานํ, อโหรตฺตานมจฺจเย;

ปเทสํ ตํ อุปาคจฺฉุํ, ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหู’’ติฯ

ตตฺถ มหตีติ ทฺวาทสอกฺโขภณิสงฺขาตา เสนาฯ อุยฺยุตฺตาติ ปยาตาฯ โกญฺจํ นทตีติ ตทา กาลิงฺครฏฺฐวาสิโน พฺราหฺมณา อตฺตโน รฏฺเฐ เทเว วุฏฺเฐ ตํ นาคํ อาหริตฺวา สญฺชยสฺส อทํสุฯ โส หตฺถี ‘‘สามิกํ วต ปสฺสิตุํ ลภิสฺสามี’’ติ ตุฏฺโฐ โกญฺจนาทมกาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ กจฺฉายาติ สุวณฺณกจฺฉาย พทฺธมานายปิ ตุสฺสิตฺวา โกญฺจํ นทติฯ หสิยนฺตีติ หสสทฺทมกํสุ ฯ หารหารินีติ หริตพฺพหรณสมตฺถาฯ ปาวิํสูติ ปวิสิํสุฯ พหุสาขนฺติ พหุรุกฺขสาขํฯ ทีฆมทฺธานนฺติ สฏฺฐิโยชนมคฺคํฯ อุปาคจฺฉุนฺติ ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อโหสิ, ตํ ปเทสํ อุปคตาติฯ

มหาราชปพฺพวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ฉขตฺติยกมฺมวณฺณนา

ชาลิกุมาโร มุจลินฺทสรตีเร ขนฺธาวารํ นิวาสาเปตฺวา จุทฺทส รถสหสฺสานิ อาคตมคฺคาภิมุขาเนว ฐปาเปตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ปเทเส สีหพฺยคฺฆทีปิอาทีสุ อารกฺขํ สํวิทหิฯ หตฺถิอาทีนํ สทฺโท มหา อโหสิฯ อถ มหาสตฺโต ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘กิํ นุ โข เม ปจฺจามิตฺตา มม ปิตรํ ฆาเตตฺวา มมตฺถาย อาคตา’’ติ มรณภยภีโต มทฺทิํ อาทาย ปพฺพตํ อารุยฺห เสนํ โอโลเกสิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[2368]

‘‘เตสํ สุตฺวาน นิคฺโฆสํ, ภีโต เวสฺสนฺตโร อหุ;

ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา, ภีโต เสนํ อุทิกฺขติฯ

[2369]

‘‘อิงฺฆ มทฺทิ นิสาเมหิ, นิคฺโฆโส ยาทิโส วเน;

อาชานียา หสิยนฺติ, ธชคฺคานิ จ ทิสฺสเรฯ

[2370]

‘‘อิเม นูน อรญฺญสฺมิํ, มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา;

วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป, โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเท;

วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ, หนฺติ เนสํ วรํ วรํฯ

[2371]

‘‘ยถา มยํ อทูสกา, อรญฺเญ อวรุทฺธกา;

อมิตฺตหตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตก’’นฺติฯ

ตตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ นิสาเมหีติ สกเสนา วา ปรเสนา วาติ โอโลเกหิ อุปธาเรหิฯ ‘‘อิเม นูน อรญฺญสฺมิ’’นฺติอาทีนํ อฑฺฒเตยฺยคาถานํ เอวมตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ‘‘มทฺทิ ยถา อรญฺญมฺหิ มิคสงฺฆานิ ลุทฺทกา วาคุราหิ ปริกฺขิปฺป อถ วา ปน โสพฺภํ ปาเตตฺวา ตาวเทว ‘หนถ, อเร, ทุฏฺฐมิเค’ติ วิกฺโกสมานา ติพฺพาหิ มิคมารณสตฺตีหิ เนสํ มิคานํ วรํ วรํ ถูลํ ถูลํ หนนฺติ, อิเม จ นูน ตเถว อมฺเห อสพฺภาหิ วาจาหิ วิกฺโกสมานา ติพฺพาติ สตฺตีหิ หนิสฺสนฺติ, มยญฺจ อทูสกา อรญฺเญ อวรุทฺธกา รฏฺฐา ปพฺพาชิตา วเน วสาม, เอวํ สนฺเตปิ อมิตฺตานํ หตฺถตฺตํ คตา, ปสฺส ทุพฺพลฆาตก’’นฺติฯ เอวํ โส มรณภเยน ปริเทวิฯ

สา ตสฺส วจนํ สุตฺวา เสนํ โอโลเกตฺวา ‘‘สกเสนาย ภวิตพฺพ’’นฺติ มหาสตฺตํ อสฺสาเสนฺตี อิมํ คาถมาห –

[2372]

‘‘อมิตฺตา นปฺปสาเหยฺยุํ, อคฺคีว อุทกณฺณเว;

ตเทว ตฺวํ วิจินฺเตหิ, อปิ โสตฺถิ อิโต สิยา’’ติฯ