‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;

อิสีปิ อจฺจุโต ตตฺถ, ปงฺกทนฺโต รชสฺสิโร;

ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทญฺจ มสํ ชฏํฯ

[2005]

‘‘จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติ;

ตํ ตฺวํ คนฺตฺวาน ปุจฺฉสฺสุ, โส เต มคฺคํ ปวกฺขตี’’ติฯ

ตตฺถ สมฺพลนฺติ ปาเถยฺยํฯ เอตีติ โย เอกปทิกมคฺโค อมฺหากํ อภิมุโข เอติ, เอส อสฺสมํ อุชุํ คจฺฉติฯ อจฺจุโตติ เอวํนามโก อิสิ ตตฺถ วสติฯ

[2006]

‘‘อิทํ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, เจตํ กตฺวา ปทกฺขิณํ;

อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ, เยนาสิ อจฺจุโต อิสี’’ติฯ

ตตฺถ เยนาสีติ ยสฺมิํ ฐาเน อจฺจุโต อิสิ อโหสิ, ตตฺถ คโตติฯ

จูฬวนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

มหาวนวณฺณนา

[2007]

‘‘คจฺฉนฺโต โส ภารทฺวาโช, อทฺทสฺส อจฺจุตํ อิสิํ;

ทิสฺวาน ตํ ภารทฺวาโช, สมฺโมทิ อิสินา สหฯ

[2008]

‘‘กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยํ;

กจฺจิ อุญฺเฉน ยาเปสิ, กจฺจิ มูลผลา พหูฯ

[2009]

‘‘กจฺจิ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, กจฺจิ หิํสา น วิชฺชตี’’ติฯ

ตตฺถ ภารทฺวาโชติ ชูชโกฯ อปฺปเมวาติ อปฺปาเยวฯ หิํสาติ เตสํ วเสน ตุมฺหากํ วิหิํสาฯ

ตาปโส อาห –

[2010]

‘‘กุสลญฺเจว เม พฺรหฺเม, อโถ พฺรหฺเม อนามยํ;

อโถ อุญฺเฉน ยาเปมิ, อโถ มูลผลา พหูฯ

[2011]

‘‘อโถ ฑํสา มกสา จ, อปฺปเมว สรีสปา;

วเน วาฬมิคากิณฺเณ, หิํสา มยฺหํ น วิชฺชติฯ

[2012]

‘‘พหูนิ วสฺสปูคานิ, อสฺสเม วสโต มม;

นาภิชานามิ อุปฺปนฺนํ, อาพาธํ อมโนรมํฯ

[2013]

‘‘สฺวาคตํ เต มหาพฺรหฺเม, อโถ เต อทุราคตํ;

อนฺโต ปวิส ภทฺทนฺเต, ปาเท ปกฺขาลยสฺสุ เตฯ

[2014]

‘‘ตินฺทุกานิ ปิยาลานิ, มธุเก กาสุมาริโย;

ผลานิ ขุทฺทกปฺปานิ, ภุญฺช พฺรหฺเม วรํ วรํฯ

[2015]

‘‘อิทมฺปิ ปานียํ สีตํ, อาภตํ คิริคพฺภรา;

ตโต ปิว มหาพฺรหฺเม, สเจ ตฺวํ อภิกงฺขสี’’ติฯ

ชูชโก อาห –

[2016]

‘‘ปฏิคฺคหิตํ ยํ ทินฺนํ, สพฺพสฺส อคฺฆิยํ กตํ;

สญฺชยสฺส สกํ ปุตฺตํ, สิวีหิ วิปฺปวาสิตํ;

ตมหํ ทสฺสนมาคโต, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’ติฯ

ตตฺถ ตมหํ ทสฺสนมาคโตติ ตํ อหํ ทสฺสนาย อาคโตฯ ตาปโส อาห –

[2017]

‘‘น ภวํ เอติ ปุญฺญตฺถํ, สิวิราชสฺส ทสฺสนํ;

มญฺเญ ภวํ ปตฺถยติ, รญฺโญ ภริยํ ปติพฺพตํ;

มญฺเญ กณฺหาชินํ ทาสิํ, ชาลิํ ทาสญฺจ อิจฺฉสิฯ

[2018]

‘‘อถ วา ตโย มาตาปุตฺเต, อรญฺญา เนตุมาคโต;

น ตสฺส โภคา วิชฺชนฺติ, ธนํ ธญฺญญฺจ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ น ตสฺส โภคาติ โภ พฺราหฺมณ, ตสฺส เวสฺสนฺตรสฺส อรญฺเญ วิหรนฺตสฺส เนว โภคา วิชฺชนฺติ, ธนธญฺญญฺจ น วิชฺชติ, ทุคฺคโต หุตฺวา วสติ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา กิํ กริสฺสสีติ?

ตํ สุตฺวา ชูชโก อาห –

[2019]

‘‘อกุทฺธรูโปหํ โภโต, นาหํ ยาจิตุมาคโต;

สาธุ ทสฺสนมริยานํ, สนฺนิวาโส สทา สุโขฯ

[2020]

‘‘อทิฏฺฐปุพฺโพ สิวิราชา, สิวีหิ วิปฺปวาสิโต;

ตมหํ ทสฺสนมาคโต, ยทิ ชานาสิ สํส เม’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ, โภ ตาปส, อกุทฺธรูโป, อลํ เอตฺตาวตา, อหํ ปน น กิญฺจิ เวสฺสนฺตรํ ยาจิตุมาคโต, อริยานํ ปน ทสฺสนํ สาธุ, สนฺนิวาโส จ เตหิ สทฺธิํ สุโขฯ อหํ ตสฺส อาจริยพฺราหฺมโณ, มยา จ โส ยโต สิวีหิ วิปฺปวาสิโต, ตโต ปฏฺฐาย อทิฏฺฐปุพฺโพ, เตนาหํ ตํ ทสฺสนตฺถาย อาคโตฯ ยทิ ตสฺส วสนฏฺฐานํ ชานาสิ, สํส เมติฯ

โส ตสฺส วจนํ สุตฺวา สทฺทหิตฺวา ‘‘โหตุ สฺเว สํสิสฺสามิ เต, อชฺช ตาว อิเธว วสาหี’’ติ ตํ ผลาผเลหิ สนฺตปฺเปตฺวา ปุนทิวเส มคฺคํ ทสฺเสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อาห –

[2021]

‘‘เอส เสโล มหาพฺรหฺเม, ปพฺพโต คนฺธมาทโน;

ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติฯ

[2022]

‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทญฺจ มสํ ชฏํ;

จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติฯ

[2023]

‘‘เอเต นีลา ปทิสฺสนฺติ, นานาผลธรา ทุมา;

อุคฺคตา อพฺภกูฏาว, นีลา อญฺชนปพฺพตาฯ

[2024]

‘‘ธวสฺสกณฺณา ขทิรา, สาลา ผนฺทนมาลุวา;

สมฺปเวธนฺติ วาเตน, สกิํ ปีตาว มาณวาฯ

[2025]

‘‘อุปริ ทุมปริยาเยสุ, สํคีติโยว สุยฺยเร;

นชฺชุหา โกกิลสงฺฆา, สมฺปตนฺติ ทุมา ทุมํฯ

[2026]

‘‘อวฺหยนฺเตว คจฺฉนฺตํ, สาขาปตฺตสมีริตา;

รมยนฺเตว อาคนฺตํ, โมทยนฺติ นิวาสินํ;

ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติฯ

[2027]

‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทญฺจ มสํ ชฏํ;

จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสติฯ

[2028]

‘‘กเรริมาลา วิตตา, ภูมิภาเค มโนรเม;

สทฺทลาหริตา ภูมิ, น ตตฺถุทฺธํสเต รโชฯ

[2029]

‘‘มยูรคีวสงฺกาสา, ตูลผสฺสสมูปมา;

ติณานิ นาติวตฺตนฺติ, สมนฺตา จตุรงฺคุลาฯ

[2030]

‘‘อมฺพา ชมฺพู กปิตฺถา จ, นีเจ ปกฺกา จุทุมฺพรา;

ปริโภเคหิ รุกฺเขหิ, วนํ ตํ รติวฑฺฒนํฯ

[2031]

‘‘เวฬุริยวณฺณสนฺนิภํ, มจฺฉคุมฺพนิเสวิตํ;

สุจิํ สุคนฺธํ สลิลํ, อาโป ตตฺถปิ สนฺทติฯ

[2032]

‘‘ตสฺสาวิทูเร โปกฺขรณี, ภูมิภาเค มโนรเม;

ปทุมุปฺปลสญฺฉนฺนา, เทวานมิว นนฺทเนฯ

[2033]

‘‘ตีณิ อุปฺปลชาตานิ, ตสฺมิํ สรสิ พฺราหฺมณ;

วิจิตฺตํ นีลาเนกานิ, เสตา โลหิตกานิ จา’’ติฯ

ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺตสทิโสเยวฯ กเรริมาลา วิตตาติ กเรริปุปฺเผหิ วิตตาฯ สทฺทลาหริตาติ ธุวสทฺทเลน หริตาฯ น ตตฺถุทฺธํสเต รโชติ ตสฺมิํ วเน อปฺปมตฺตโกปิ รโช น อุทฺธํสเตฯ ตูลผสฺสสมูปมาติ มุทุสมฺผสฺสตาย ตูลผสฺสสทิสาฯ ติณานิ นาติวตฺตนฺตีติ ตานิ ตสฺสา ภูมิยา มยูรคีววณฺณานิ ติณานิ สมนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณาเนว วตฺตนฺติ, ตโต ปน อุตฺตริ น วฑฺฒนฺติฯ อมฺพา ชมฺพู กปิตฺถา จาติ อมฺพา จ ชมฺพู จ กปิตฺถา จฯ ปริโภเคหีติ นานาวิเธหิ ปุปฺผูปคผลูปเคหิ ปริโภครุกฺเขหิฯ สนฺทตีติ ตสฺมิํ วนสณฺเฑ วงฺกปพฺพเต กุนฺนทีหิ โอตรนฺตํ อุทกํ สนฺทติ, ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ วิจิตฺตํ นีลาเนกานิ, เสตา โลหิตกานิ จาติ เอกานิ นีลานิ, เอกานิ เสตานิ, เอกานิ โลหิตกานีติ อิเมหิ ตีหิ อุปฺปลชาเตหิ ตํ สรํ วิจิตฺตํฯ สุสชฺชิตปุปฺผจงฺโกฏกํ วิย โสภตีติ ทสฺเสติฯ

เอวํ จตุรสฺสโปกฺขรณิํ วณฺเณตฺวา ปุน มุจลินฺทสรํ วณฺเณนฺโต อาห –

[2034]

‘‘โขมาว ตตฺถ ปทุมา, เสตโสคนฺธิเกหิ จ;

กลมฺพเกหิ สญฺฉนฺโน, มุจลินฺโท นาม โส สโรฯ

[2035]

‘‘อเถตฺถ ปทุมา ผุลฺลา, อปริยนฺตาว ทิสฺสเร;

คิมฺหา เหมนฺติกา ผุลฺลา, ชณฺณุตคฺฆา อุปตฺถราฯ

[2036]

‘‘สุรภี สมฺปวายนฺติ, วิจิตฺตปุปฺผสนฺถตา;

ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตา’’ติฯ

ตตฺถ โขมาวาติ โขมมยา วิย ปณฺฑราฯ เสตโสคนฺธิเกหิ จาติ เสตุปฺปเลหิ จ โสคนฺธิเกหิ จ กลมฺพเกหิ จ โส สโร สญฺฉนฺโนฯ อปริยนฺตาว ทิสฺสเรติ อปริมาณา วิย ทิสฺสนฺติฯ คิมฺหา เหมนฺติกาติ คิมฺเห จ เหมนฺติเก จ ปุปฺผิตปทุมาฯ ชณฺณุตคฺฆา อุปตฺถราติ ชณฺณุปมาเณ อุทเก อุปตฺถรา ผุลฺลา โหนฺติ, สนฺถตา วิย ขายนฺติฯ วิจิตฺตปุปฺผสนฺถตาติ วิจิตฺตา หุตฺวา ปุปฺเผหิ สนฺถตา สทา สุรภี สมฺปวายนฺติฯ

[2037]

‘‘อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมิํ, รุกฺขา ติฏฺฐนฺติ พฺราหฺมณ;

กทมฺพา ปาฏลี ผุลฺลา, โกวิฬารา จ ปุปฺผิตาฯ

[2038]

‘‘องฺโกลา กจฺฉิการา จ, ปาริชญฺญา จ ปุปฺผิตา;

วารณา วยนา รุกฺขา, มุจลินฺทมุภโต สรํฯ

[2039]

‘‘สิรีสา เสตปาริสา, สาธุ วายนฺติ ปทฺธกา;

นิคฺคุณฺฑี สิรีนิคฺคุณฺฑี, อสนา เจตฺถ ปุปฺผิตาฯ

[2040]

‘‘ปงฺคุรา พหุลา เสลา, โสภญฺชนา จ ปุปฺผิตา;

เกตกา กณิการา จ, กณเวรา จ ปุปฺผิตาฯ

[2041]

‘‘อชฺชุนา อชฺชุกณฺณา จ, มหานามา จ ปุปฺผิตา;

สุปุปฺผิตคฺคา ติฏฺฐนฺติ, ปชฺชลนฺเตว กิํสุกาฯ

[2042]

‘‘เสตปณฺณี สตฺตปณฺณา, กทลิโย กุสุมฺภรา;

ธนุตกฺการี ปุปฺเผหิ, สีสปาวรณานิ จฯ

[2043]

‘‘อจฺฉิวา สลฺลวา รุกฺขา, สลฺลกิโย จ ปุปฺผิตา;

เสตเครุ จ ตครา, มํสิกุฏฺฐา กุลาวราฯ

[2044]

‘‘ทหรา รุกฺขา จ วุทฺธา จ, อกุฏิลา เจตฺถ ปุปฺผิตา;

อสฺสมํ อุภโต ฐนฺติ, อคฺยาคารํ สมนฺตโต’’ติฯ

ตตฺถ ติฏฺฐนฺตีติ สรํ ปริกฺขิปิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ กทมฺพาติ กทมฺพรุกฺขาฯ กจฺฉิการา จาติ เอวํนามกา รุกฺขาฯ ปาริชญฺญาติ รตฺตมาลาฯ วารณา วยนาติ วารณรุกฺขา จ วยนรุกฺขา จฯ มุจลินฺทมุภโต สรนฺติ มุจลินฺทสฺส สรสฺส อุภยปสฺเสสุฯ เสตปาริสาติ เสตคจฺฉรุกฺขา ฯ เต กิร เสตกฺขนฺธา มหาปณฺณา กณิการสทิสปุปฺผา โหนฺติฯ นิคฺคุณฺฑี สิรีนิคฺคุณฺฑีติ ปกตินิคฺคุณฺฑี เจว กาฬนิคฺคุณฺฑี จฯ ปงฺคุราติ ปงฺคุรรุกฺขาฯ กุสุมฺภราติ เอกคจฺฉาฯ ธนุตกฺการี ปุปฺเผหีติ ธนูนญฺจ ตกฺการีนญฺจ ปุปฺเผหิ โสภิตาฯ สีสปาวรณานิ จาติ สีสเปหิ จ วรเณหิ จ โสภิตาฯ อจฺฉิวาติอาทโยปิ รุกฺขาเยวฯ เสตเครุ จ ตคราติ เสตเครุ จ ตครา จฯ มํสิกุฏฺฐา กุลาวราติ มํสิคจฺฉา จ กุฏฺฐคจฺฉา จ กุลาวรา จฯ อกุฏิลาติ อุชุกาฯ อคฺยาคารํ สมนฺตโตติ อคฺยาคารํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตาติ อตฺโถฯ

[2045]

‘‘อเถตฺถ อุทกนฺตสฺมิํ, พหุชาโต ผณิชฺชโก;

มุคฺคติโย กรติโย, เสวาลสีสกา พหูฯ

[2046]

‘‘อุทฺทาปวตฺตํ อุลฺลุฬิตํ, มกฺขิกา หิงฺคุชาลิกา;

ทาสิมกญฺชโก เจตฺถ, พหู นีเจกลมฺพกาฯ

[2047]

‘‘เอลมฺผุรกสญฺฉนฺนา, รุกฺขา ติฏฺฐนฺติ พฺราหฺมณ;

สตฺตาหํ ธาริยมานานํ, คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติฯ

[2048]

‘‘อุภโต สรํ มุจลินฺทํ, ปุปฺผา ติฏฺฐนฺติ โสภนา;

อินฺทีวเรหิ สญฺฉนฺนํ, วนํ ตํ อุปโสภติฯ

[2049]

‘‘อฑฺฒมาสํ ธาริยมานานํ, คนฺโธ เตสํ น ฉิชฺชติ;

นีลปุปฺผี เสตวารี, ปุปฺผิตา คิริกณฺณิกา;

กเลรุกฺเขหิ สญฺฉนฺนํ, วนํ ตํ ตุลสีหิ จฯ

[2050]

‘‘สมฺมทฺทเตว คนฺเธน, ปุปฺผสาขาหิ ตํ วนํ;

ภมรา ปุปฺผคนฺเธน, สมนฺตา มภินาทิตาฯ

[2051]

‘‘ตีณิ กกฺการุชาตานิ, ตสฺมิํ สรสิ พฺราหฺมณ;

กุมฺภมตฺตานิ เจกานิ, มุรชมตฺตานิ ตา อุโภ’’ติฯ

ตตฺถ ผณิชฺชโกติ ภูตนโกฯ มุคฺคติโยติ เอกา มุคฺคชาติฯ กรติโยติ ราชมาโสฯ เสวาลสีสกาติ อิเมปิ คจฺฉาเยว, อปิ จ สีสกาติ รตฺตจนฺทนํ วุตฺตํฯ อุทฺทาปวตฺตํ อุลฺลุฬิตนฺติ ตํ อุทกํ ตีรมริยาทพนฺธํ วาตาปหตํ อุลฺลุฬิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติฯ มกฺขิกา หิงฺคุชาลิกาติ หิงฺคุชาลสงฺขาเต วิกสิตปุปฺผคจฺเฉ ปญฺจวณฺณา มธุมกฺขิกา มธุรสฺสเรน วิรวนฺติโย ตตฺถ วิจรนฺตีติ อตฺโถฯ ทาสิมกญฺชโก เจตฺถาติ อิมานิ ทฺเว รุกฺขชาติโย จ เอตฺถฯ นีเจกลมฺพกาติ นีจกลมฺพกาฯ เอลมฺผุรกสญฺฉนฺนาติ เอวํนามิกาย วลฺลิยา สญฺฉนฺนาฯ เตสนฺติ เตสํ ตสฺสา วลฺลิยา ปุปฺผานํ สพฺเพสมฺปิ วา เอเตสํ ทาสิมกญฺชกาทีนํ ปุปฺผานํ สตฺตาหํ คนฺโธ น ฉิชฺชติฯ เอวํ คนฺธสมฺปนฺนานิ ปุปฺผานิ, รชตปฏฺฏสทิสวาลุกปุณฺณา ภูมิภาคาฯ คนฺโธ เตสนฺติ เตสํ อินฺทีวรปุปฺผาทีนํ คนฺโธ อฑฺฒมาสํ น ฉิชฺชติฯ นีลปุปฺผีติอาทิกา ปุปฺผวลฺลิโยฯ ตุลสีหิ จาติ ตุลสิคจฺเฉหิ จฯ กกฺการุชาตานีติ วลฺลิผลานิฯ ตตฺถ เอกิสฺสา วลฺลิยา ผลานิ มหาฆฏมตฺตานิ, ทฺวินฺนํ มุทิงฺคมตฺตานิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มุรชมตฺตานิ ตา อุโภ’’ติฯ

[2052]

‘‘อเถตฺถ สาสโป พหุโก, นาทิโย หริตายุโต;

อสี ตาลาว ติฏฺฐนฺติ, เฉชฺชา อินฺทีวรา พหูฯ

[2053]

‘‘อปฺโผฏา สูริยวลฺลี จ, กาฬียา มธุคนฺธิยา;

อโสกา มุทยนฺตี จ, วลฺลิโภ ขุทฺทปุปฺผิโยฯ

[2054]

‘‘โกรณฺฑกา อโนชา จ, ปุปฺผิตา นาคมลฺลิกา;

รุกฺขมารุยฺห ติฏฺฐนฺติ, ผุลฺลา กิํสุกวลฺลิโยฯ

[2055]

‘‘กเฏรุหา จ วาสนฺตี, ยูถิกา มธุคนฺธิยา;

นิลิยา สุมนา ภณฺฑี, โสภติ ปทุมุตฺตโรฯ

[2056]

‘‘ปาฏลี สมุทฺทกปฺปาสี, กณิการา จ ปุปฺผิตา;

เหมชาลาว ทิสฺสนฺติ, รุจิรคฺคิ สิขูปมาฯ

[2057]

‘‘ยานิ ตานิ จ ปุปฺผานิ, ถลชานุทกานิ จ;

สพฺพานิ ตตฺถ ทิสฺสนฺติ, เอวํ รมฺโม มโหทธี’’ติฯ

ตตฺถ สาสโปติ สิทฺธตฺถโกฯ พหุโกติ พหุฯ นาทิโย หริตายุโตติ หริเตน อายุโต นาทิโยฯ อิมา ทฺเวปิ ลสุณชาติโย, โสปิ ลสุโณ ตตฺถ พหุโกติ อตฺโถฯ อสี ตาลาว ติฏฺฐนฺตีติ อสีติ เอวํนามกา รุกฺขา สินิทฺธาย ภูมิยา ฐิตา ตาลา วิย ติฏฺฐนฺติฯ เฉชฺชา อินฺทีวรา พหูติ อุทกปริยนฺเต พหู สุวณฺณอินฺทีวรา มุฏฺฐินา ฉินฺทิตพฺพา หุตฺวา ฐิตาฯ อปฺโผฏาติ อปฺโผฏวลฺลิโยฯ วลฺลิโภ ขุทฺทปุปฺผิโยติ วลฺลิโภ จ ขุทฺทปุปฺผิโย จฯ นาคมลฺลิกาติ วลฺลินาคา จ มลฺลิกา จฯ กิํสุกวลฺลิโยติ สุคนฺธปตฺตา วลฺลิชาตีฯ กเฏรุหา จ วาสนฺตีติ อิเม จ ทฺเว ปุปฺผคจฺฉาฯ มธุคนฺธิยาติ มธุสมานคนฺธาฯ นิลิยา สุมนา ภณฺฑีติ นีลวลฺลิสุมนา จ ปกติสุมนา จ ภณฺฑี จฯ ปทุมุตฺตโรติ เอวํนามโก รุกฺโขฯ กณิการาติ วลฺลิกณิการา รุกฺขกณิการาฯ เหมชาลาวาติ ปสาริตเหมชาลา วิย ทิสฺสนฺติฯ มโหทธีติ มหโต อุทกกฺขนฺธสฺส อาธารภูโต มุจลินฺทสโรติฯ

[2058]

‘‘อถสฺสา โปกฺขรณิยา, พหุกา วาริโคจรา;

โรหิตา นฬปี สิงฺคู, กุมฺภิลา มกรา สุสูฯ

[2059]

‘‘มธุ จ มธุลฏฺฐิ จ, ตาลิสา จ ปิยงฺคุกา;

กุฏนฺทชา ภทฺทมุตฺตา, เสตปุปฺผา จ โลลุปาฯ

[2060]

‘‘สุรภี จ รุกฺขา ตครา, พหุกา ตุงฺควณฺฏกา;

ปทฺธกา นรทา กุฏฺฐา, ฌามกา จ หเรณุกาฯ

[2061]

‘‘หลิทฺทกา คนฺธสิลา, หิริเวรา จ คุคฺคุลา;

วิเภทิกา โจรกา กุฏฺฐา, กปฺปูรา จ กลิงฺคุกา’’ติฯ

ตตฺถ อถสฺสา โปกฺขรณิยาติ อิธ โปกฺขรณิสทิสตาย สรเมว โปกฺขรณีติ วทติฯ โรหิตาติอาทีนิ เตสํ วาริโคจรานํ นามานิฯ มธุ จาติ นิมฺมกฺขิกมธุ จฯ มธุลฏฺฐิ จาติ ลฏฺฐิมธุกญฺจฯ ตาลิสา จาติอาทิกา สพฺพา คนฺธชาติโยฯ

[2062]

‘‘อเถตฺถ สีหพฺยคฺฆา จ, ปุริสาลู จ หตฺถิโย;

เอเณยฺยา ปสทา เจว, โรหิจฺจา สรภา มิคาฯ

[2063]

‘‘โกฏฺฐสุณา สุโณปิ จ, ตุลิยา นฬสนฺนิภา;

จามรี จลนี ลงฺฆี, ฌาปิตา มกฺกฏา ปิจุฯ

[2064]

‘‘กกฺกฏา กฏมายา จ, อิกฺกา โคณสิรา พหู;

ขคฺคา วราหา นกุลา, กาฬเกตฺถ พหูตโสฯ

[2065]

‘‘มหิํสา โสณสิงฺคาลา, ปมฺปกา จ สมนฺตโต;

อากุจฺฉา ปจลากา จ, จิตฺรกา จาปิ ทีปิโยฯ

[2066]

‘‘เปลกา จ วิฆาสาทา, สีหา โคคณิสาทกา;

อฏฺฐปาทา จ โมรา จ, ภสฺสรา จ กุกุตฺถกาฯ

[2067]

‘‘จงฺโกรา กุกฺกุฏา นาคา, อญฺญมญฺญํ ปกูชิโน;

พกา พลากา นชฺชุหา, ทินฺทิภา กุญฺชวาชิตาฯ

[2068]

‘‘พฺยคฺฆินสา โลหปิฏฺฐา, ปมฺปกา ชีวชีวกา;

กปิญฺชรา ติตฺติราโย, กุลา จ ปฏิกุตฺถกาฯ

[2069]

‘‘มนฺทาลกา เจลเกฏุ, ภณฺฑุติตฺติรนามกา;

เจลาวกา ปิงฺคลาโย, โคฏกา องฺคเหตุกาฯ

[2070]

‘‘กรวิยา จ สคฺคา จ, อุหุงฺการา จ กุกฺกุหา;

นานาทิชคณากิณฺณํ, นานาสรนิกูชิต’’นฺติฯ

ตตฺถ ปุริสาลูติ วฬวามุขยกฺขินิโยฯ โรหิจฺจา สรภา มิคาติ โรหิตา เจว สรภา มิคา จฯ โกฏฺฐสุกาติ สิงฺคาลสุนขาฯ

‘‘โกตฺถุสุณา’’ติปิ ปาโฐฯ สุโณปิ จาติ เอสาเปกา ขุทฺทกมิคชาติฯ ตุลิยาติ ปกฺขิพิฬาราฯ นฬสนฺนิภาติ นฬปุปฺผวณฺณา รุกฺขสุนขาฯ จามรี จลนี ลงฺฆีติ จามรีมิคา จ จลนีมิคา จ ลงฺฆีมิคา จฯ ฌาปิตา มกฺกฏาติ ทฺเว มกฺกฏชาติโยวฯ ปิจูติ สรปริยนฺเต โคจรคฺคาหี เอโก มกฺกโฏฯ กกฺกฏา กฏมายา จาติ ทฺเว มหามิคาฯ อิกฺกาติ อจฺฉาฯ โคณสิราติ อรญฺญโคณาฯ กาฬเกตฺถ พหูตโสติ กาฬมิคา นาเมตฺถ พหูตโสฯ โสณสิงฺคาลาติ รุกฺขสุนขา จ สิงฺคาลา จฯ ปมฺปกาติ อสฺสมปทํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตา มหาเวฬุปมฺปกาฯ อากุจฺฉาติ โคธาฯ ปจลากา จาติ คชกุมฺภมิคาฯ จิตฺรกา จาปิ ทีปิโยติ จิตฺรกมิคา จ ทีปิมิคา จฯ

เปลกา จาติ สสาฯ วิฆาสาทาติ เอเต คิชฺฌา สกุณาฯ สีหาติ เกสรสีหาฯ โคคณิสาทกาติ โคคเณ คเหตฺวา ขาทนสีลา ทุฏฺฐมิคาฯ อฏฺฐปาทาติ สรภา มิคาฯ ภสฺสราติ เสตหํสาฯ กุกุตฺถกาติ กุกุตฺถกสกุณาฯ จงฺโกราติ จงฺโกรสกุณาฯ กุกฺกุฏาติ วนกุกฺกุฏาฯ ทินฺทิภา กุญฺชวาชิตาติ อิเม ตโยปิ สกุณาเยวฯ พฺยคฺฆินสาติ เสนาฯ โลหปิฏฺฐาติ โลหิตวณฺณสกุณาฯ ปมฺปกาติ ปมฺปฏกาฯ กปิญฺชรา ติตฺติราโยติ กปิญฺชรา จ ติตฺติรา จฯ กุลา จ ปฏิกุตฺถกาติ อิเมปิ ทฺเว สกุณาฯ มนฺทาลกา เจลเกฏูติ มนฺทาลกา เจว เจลเกฏุ จฯ ภณฺฑุติตฺติรนามกาติ ภณฺฑู จ ติตฺติรา จ นามกา จฯ เจลาวกา ปิงฺคลาโยติ ทฺเว สกุณชาติโย จ, ตถา โคฏกา องฺคเหตุกาฯ สคฺคาติ จาตกสกุณาฯ อุหุงฺการาติ อุลูกาฯ

[2071]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นีลกา มญฺชุภาณกา;

โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อญฺญมญฺญํ ปกูชิโนฯ

[2072]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, ทิชา มญฺชุสฺสรา สิตา;

เสตจฺฉิกูฏา ภทฺรกฺขา, อณฺฑชา จิตฺรเปขุณาฯ

[2073]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, ทิชา มญฺชุสฺสรา สิตา;

สิขณฺฑี นีลคีวาหิ, อญฺญมญฺญํ ปกูชิโนฯ

[2074]

‘‘กุกุตฺถกา กุฬีรกา, โกฏฺฐา โปกฺขรสาตกา;

กาลาเมยฺยา พลียกฺขา, กทมฺพา สุวสาฬิกาฯ

[2075]

‘‘หลิทฺทา โลหิตา เสตา, อเถตฺถ นลกา พหู;

วารณา ภิงฺคราชา จ, กทมฺพา สุวโกกิลาฯ

[2076]

‘‘อุกฺกุสา กุรรา หํสา, อาฏา ปริวเทนฺติกา;

ปากหํสา อติพลา, นชฺชุหา ชีวชีวกาฯ

[2077]

‘‘ปาเรวตา รวิหํสา, จกฺกวากา นทีจรา;

วารณาภิรุทา รมฺมา, อุโภ กาลูปกูชิโนฯ

[2078]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;

โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อญฺญมญฺญํ ปกูชิโนฯ

[2079]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, นานาวณฺณา พหู ทิชา;

สพฺเพ มญฺชู นิกูชนฺติ, มุจลินฺทมุภโต สรํฯ

[2080]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, กรวิยา นาม เต ทิชา;

โมทนฺติ สห ภริยาหิ, อญฺญมญฺญํ ปกูชิโนฯ

[2081]

‘‘อเถตฺถ สกุณา สนฺติ, กรวิยา นาม เต ทิชา;

สพฺเพ มญฺชู นิกูชนฺติ, มุจลินฺทมุภโต สรํฯ

[2082]

‘‘เอเณยฺยปสทากิณฺณํ, นาคสํเสวิตํ วนํ;

นานาลตาหิ สญฺฉนฺนํ, กทลีมิคเสวิตํฯ

[2083]

‘‘อเถตฺถ สาสโป พหุโก, นีวาโร วรโก พหุ;

สาลิ อกฏฺฐปาโก จ, อุจฺฉุ ตตฺถ อนปฺปโกฯ

[2084]

‘‘อยํ เอกปที เอติ, อุชุํ คจฺฉติ อสฺสมํ;

ขุทํ ปิปาสํ อรติํ, ตตฺถ ปตฺโต น วินฺทติ;

ยตฺถ เวสฺสนฺตโร ราชา, สห ปุตฺเตหิ สมฺมติฯ

[2085]

‘‘ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ, อาสทญฺจ มสํ ชฏํ;

จมฺมวาสี ฉมา เสติ, ชาตเวทํ นมสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ นีลกาติ จิตฺรราชิปตฺตาฯ มญฺชูสฺสรา สิตาติ นิพทฺธมธุรสฺสราฯ เสตจฺฉิกูฏา ภทฺรกฺขาติ อุภยปสฺเสสุ เสเตหิ อกฺขิกูเฏหิ สมนฺนาคตา สุนฺทรกฺขาฯ จิตฺรเปขุณาติ วิจิตฺรปตฺตาฯ กุฬีรกาติ กกฺกฏกาฯ โกฏฺฐาติอาทโย สกุณาวฯ วารณาติ หตฺถิลิงฺคสกุณาฯ กทมฺพาติ มหากทมฺพา คหิตาฯ สุวโกกิลาติ โกกิเลหิ สทฺธิํ วิจรณสุวกา เจว โกกิลา จฯ อุกฺกุสาติ กาฬกุรราฯ กุรราติ เสตกุรราฯ หํสาติ สกุณหํสาฯ อาฏาติ ทพฺพิสณฺฐานมุขสกุณาฯ ปริวเทนฺติกาติ เอกา สกุณชาติฯ วารณาภิรุทา รมฺมาติ รมฺมาภิรุทา วารณาฯ อุโภ กาลูปกูชิโนติ สายํ ปาโต ปพฺพตปาทํ เอกนินฺนาทํ กโรนฺตา นิกูชนฺติฯ เอเณยฺยปสทากิณฺณนฺติ เอเณยฺยมิเคหิ จ ปสทมิเคหิ จ อากิณฺณํฯ ตตฺถ ปตฺโต น วินฺทตีติ พฺราหฺมณ, เวสฺสนฺตรสฺส อสฺสมปทํ ปตฺโต ปุริโส ตตฺถ อสฺสเม ฉาตกํ วา ปานียปิปาสํ วา อุกฺกณฺฐิตํ วา น ปฏิลภติฯ

[2086]

‘‘อิทํ สุตฺวา พฺรหฺมพนฺธุ, อิสิํ กตฺวา ปทกฺขิณํ;

อุทคฺคจิตฺโต ปกฺกามิ, ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหู’’ติฯ

ตตฺถ ยตฺถ เวสฺสนฺตโร อหูติ ยสฺมิํ ฐาเน เวสฺสนฺตโร อโหสิ, ตํ ฐานํ คโตติฯ

มหาวนวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทารกปพฺพวณฺณนา

ชูชโกปิ อจฺจุตตาปเสน กถิตมคฺเคน คจฺฉนฺโต จตุรสฺสโปกฺขรณิํ ปตฺวา จินฺเตสิ ‘‘อชฺช อติสายนฺโห, อิทานิ มทฺที อรญฺญโต อาคมิสฺสติฯ มาตุคาโม หิ นาม ทานสฺส อนฺตรายกโร โหติ, สฺเว ตสฺสา อรญฺญํ คตกาเล อสฺสมํ คนฺตฺวา เวสฺสนฺตรํ อุปสงฺกมิตฺวา ทารเก ยาจิตฺวา ตาย อนาคตาย เต คเหตฺวา ปกฺกมิสฺสามี’’ติฯ อถสฺส อวิทูเร เอกํ สานุปพฺพตํ อารุยฺห เอกสฺมิํ ผาสุกฏฺฐาเน นิปชฺชิฯ ตํ ปน รตฺติํ ปจฺจูสกาเล มทฺที สุปินํ อทฺทสฯ เอวรูโป สุปิโน อโหสิ – เอโก ปุริโส กณฺโห ทฺเว กาสายานิ ปริทหิตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ รตฺตมาลํ ปิฬนฺธิตฺวา อาวุธหตฺโถ ตชฺเชนฺโต อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา มทฺทิํ ชฏาสุ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา ภูมิยํ อุตฺตานกํ ปาเตตฺวา วิรวนฺติยา ตสฺสา ทฺเว อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา พาหานิ ฉินฺทิตฺวา อุรํ ภินฺทิตฺวา ปคฺฆรนฺตโลหิตพินฺทุํ หทยมํสํ อาทาย ปกฺกามีติฯ สา ปพุชฺฌิตฺวา ภีตตสิตา ‘‘ปาปโก สุปิโน เม ทิฏฺโฐ, สุปินปาฐโก ปน เวสฺสนฺตเรน สทิโส นาม นตฺถิ, ปุจฺฉิสฺสามิ น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ปณฺณสาลํ คนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปณฺณสาลทฺวารํ อาโกเฏสิฯ มหาสตฺโต ‘‘โก เอโส’’ติ อาหฯ ‘‘อหํ เทว, มทฺที’’ติฯ ‘‘ภทฺเท, อมฺหากํ กติกวตฺตํ ภินฺทิตฺวา กสฺมา อกาเล อาคตาสี’’ติฯ ‘‘เทว, นาหํ กิเลสวเสน อาคจฺฉามิ, อปิจ โข ปน เม ปาปโก สุปิโน ทิฏฺโฐ’’ติฯ ‘‘เตน หิ กเถหิ, มทฺที’’ติฯ สา อตฺตนา ทิฏฺฐนิยาเมเนว กเถสิฯ

มหาสตฺโตปิ สุปินํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ‘‘มยฺหํ ทานปารมี ปูริสฺสติ, สฺเว มํ ยาจโก อาคนฺตฺวา ปุตฺเต ยาจิสฺสติ, มทฺทิํ อสฺสาเสตฺวา อุยฺโยเชสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มทฺทิ, ตว ทุสฺสยนทุพฺโภชเนหิ จิตฺตํ อาลุฬิตํ ภวิสฺสติ, มา ภายี’’ติ สํโมเหตฺวา อสฺสาเสตฺวา อุยฺโยเชสิฯ สา วิภาตาย รตฺติยา สพฺพํ กตฺตพฺพกิจฺจํ กตฺวา ทฺเว ปุตฺเต อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ‘‘ตาตา, อชฺช เม ทุสฺสุปิโน ทิฏฺโฐ, อปฺปมตฺตา ภเวยฺยาถา’’ติ โอวทิตฺวา ‘‘เทว, ตุมฺเห ทฺวีสุ กุมาเรสุ อปฺปมตฺตา โหถา’’ติ มหาสตฺตํ ปุตฺเต ปฏิจฺฉาเปตฺวา ปจฺฉิขณิตฺติอาทีนิ อาทาย อสฺสูนิ ปุญฺฉนฺตี มูลผลาผลตฺถาย วนํ ปาวิสิฯ ตทา ชูชโกปิ ‘‘อิทานิ มทฺที อรญฺญํ คตา ภวิสฺสตี’’ติ สานุปพฺพตา โอรุยฺห เอกปทิกมคฺเคน อสฺสมาภิมุโข ปายาสิฯ มหาสตฺโตปิ ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา ปณฺณสาลทฺวาเร ปาสาณผลเก สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ‘‘อิทานิ ยาจโก อาคมิสฺสตี’’ติ ปิปาสิโต วิย สุราโสณฺโฑ ตสฺสาคมนมคฺคํ โอโลเกนฺโตว นิสีทิฯ ปุตฺตาปิสฺส ปาทมูเล กีฬนฺติฯ โส มคฺคํ โอโลเกนฺโต พฺราหฺมณํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา สตฺต มาเส นิกฺขิตฺตํ ทานธุรํ อุกฺขิปนฺโต วิย ‘เอหิ, ตฺวํ โภ พฺราหฺมณา’’ติ โสมนสฺสชาโต ชาลิกุมารํ อามนฺเตนฺโต อิมํ คาถมาห –

[2087]