‘‘กิํ นาคสฺส ปน , ภนฺเต’’ติ? ‘‘โส อิมํ นาเสตุํ น คณฺหิ, โมกฺขตฺถาย คณฺหิ, ตสฺมา ตสฺสปิ น โหติเยวา’’ติฯ สุปณฺโณ ตาปสสฺส ตุสฺสิตฺวา ‘‘ภนฺเต, อหํ โส สุปณฺณราชา, ตุมฺหากญฺหิ ปญฺหเวยฺยากรเณน ตุฏฺโฐฯ ตุมฺเห อรญฺเญ วสถ, อหญฺเจกํ อลมฺปายนมนฺตํ ชานามิ, อนคฺโฆ มนฺโตฯ ตมหํ ตุมฺหากํ อาจริยภาคํ กตฺวา ทมฺมิ, ปฏิคฺคณฺหถ น’’นฺติ อาหฯ ‘‘อลํ มยฺหํ มนฺเตน, คจฺฉถ ตุมฺเห’’ติฯ โส ตํ ปุนปฺปุนํ ยาจิตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา มนฺตํ ทตฺวา โอสธานิ อาจิกฺขิตฺวา ปกฺกามิฯ

ครุฬกณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

กีฬนกณฺฑํ

ตสฺมิํ กาเล พาราณสิยํ เอโก ทลิทฺทพฺราหฺมโณ พหุํ อิณํ คเหตฺวา อิณสามิเกหิ โจทิยมาโน ‘‘กิํ เม อิธ วาเสน, อรญฺญํ ปวิสิตฺวา มตํ เสยฺโย’’ติ นิกฺขมิตฺวา วนํ ปวิสิตฺวา อนุปุพฺเพน ตํ อสฺสมปทํ ปตฺวา ตาปสํ วตฺตสมฺปทาย อาราเธสิฯ ตาปโส ‘‘อยํ พฺราหฺมโณ มยฺหํ อติวิย อุปการโก, สุปณฺณราเชน ทินฺนํ ทิพฺพมนฺตมสฺส ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘พฺราหฺมณ, อหํ อลมฺปายนมนฺตํ ชานามิ, ตํ เต ทมฺมิ, คณฺหาหิ น’’นฺติ วตฺวา ‘‘อลํ, ภนฺเต, น มยฺหํ มนฺเตนตฺโถ’’ติ วุตฺเตปิ ปุนปฺปุนํ วตฺวา นิปฺปีเฬตฺวา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา อทาสิเยวฯ ตสฺส จ มนฺตสฺส อนุจฺฉวิกานิ โอสธานิ เจว มนฺตุปจารญฺจ สพฺพํ กเถสิฯ พฺราหฺมโณ ‘‘ลทฺโธ เม ชีวิตุปาโย’’ติ กติปาหํ วสิตฺวา ‘‘วาตาพาโธ เม, ภนฺเต, พาธตี’’ติ อปเทสํ กตฺวา ตาปเสน วิสฺสชฺชิโต ตํ วนฺทิตฺวา ขมาเปตฺวา อรญฺญา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ยมุนาย ตีรํ ปตฺวา ตํ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต มหามคฺคํ คจฺฉติฯ

ตสฺมิํ กาเล สหสฺสมตฺตา ภูริทตฺตสฺส ปริจาริกา นาคมาณวิกา ตํ สพฺพกามททํ มณิรตนํ อาทาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา ยมุนาตีเร วาลุกราสิมฺหิ ฐเปตฺวา ตสฺส โอภาเสน สพฺพรตฺติํ อุทกกีฬํ กีฬิตฺวา อรุณุคฺคมเน สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา มณิรตนํ ปริวาเรตฺวา สิริํ ปเวสยมานา นิสีทิํสุฯ พฺราหฺมโณปิ มนฺตํ สชฺฌายนฺโต ตํ ฐานํ ปาปุณิฯ ตา มนฺตสทฺทํ สุตฺวาว ‘‘อิมินา สุปณฺเณน ภวิตพฺพ’’นฺติ มรณภยตชฺชิตา มณิรตนํ อคฺคเหตฺวา ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา นาคภวนํ อคมิํสุฯ

พฺราหฺมโณปิ มณิรตนํ ทิสฺวา ‘‘อิทาเนว เม มนฺโต สมิทฺโธ’’ติ ตุฏฺฐมานโส มณิรตนํ อาทาย ปายาสิฯ ตสฺมิํ ขเณ เนสาทพฺราหฺมโณ โสมทตฺเตน สทฺธิํ มิควธาย อรญฺญํ ปวิสนฺโต ตสฺส หตฺเถ ตํ มณิรตนํ ทิสฺวา ปุตฺตํ อาห ‘‘ตาต, นนุ เอโส อมฺหากํ ภูริทตฺเตน ทินฺโน มณี’’ติ? ‘‘อาม, ตาต, เอโส มณี’’ติฯ ‘‘เตน หิสฺส อคุณํ กเถตฺวา อิมํ พฺราหฺมณํ วญฺเจตฺวา คณฺหาเมตํ มณิรตน’’นฺติฯ ‘‘ตาต, ปุพฺเพ ภูริทตฺเตน ทียมานํ น คณฺหิ, อิทานิ ปเนส พฺราหฺมโณ ตญฺเญว วญฺเจสฺสติ, ตุณฺหี โหหี’’ติฯ พฺราหฺมโณ ‘‘โหตุ, ตาต, ปสฺสสิ เอตสฺส วา มม วา วญฺจนภาว’’นฺติ อลมฺปายเนน สทฺธิํ สลฺลปนฺโต อาห –

[821]

‘‘มณิํ ปคฺคยฺห มงฺคลฺยํ, สาธุวิตฺตํ มโนรมํ;

เสลํ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ, โก อิมํ มณิมชฺฌคา’’ติฯ

ตตฺถ มงฺคลฺยนฺติ มงฺคลสมฺมตํ สพฺพกามททํฯ โก อิมนฺติ กุหิํ อิมํ มณิํ อธิคโตสิฯ

ตโต อลมฺปายโน คาถมาห –

[822]

‘‘โลหิตกฺขสหสฺสาหิ, สมนฺตา ปริวาริตํ;

อชฺช กาลํ ปถํ คจฺฉํ, อชฺฌคาหํ มณิํ อิม’’นฺติฯ

ตสฺสตฺโถ – อหํ อชฺช กาลํ ปาโตว ปถํ มคฺคํ คจฺฉนฺโต รตฺตกฺขิกาหิ สหสฺสมตฺตาหิ นาคมาณวิกาหิ สมนฺตา ปริวาริตํ อิมํ มณิํ อชฺฌคาฯ มํ ทิสฺวา หิ สพฺพาว เอตา ภยตชฺชิตา อิมํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตาติฯ

เนสาทพฺราหฺมโณ ตํ วญฺเจตุกาโม มณิรตนสฺส อคุณํ ปกาเสนฺโต อตฺตนา คณฺหิตุกาโม ติสฺโส คาถา อภาสิ –

[823]

‘‘สูปจิณฺโณ อยํ เสโล, อจฺจิโต มานิโต สทา;

สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต, สพฺพตฺถมภิสาธเยฯ

[824]

‘‘อุปจารวิปนฺนสฺส, นิกฺเขเป ธารณาย วา;

อยํ เสโล วินาสาย, ปริจิณฺโณ อโยนิโสฯ

[825]

‘‘น อิมํ อกุสโล ทิพฺยํ, มณิํ ธาเรตุมารโห;

ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขํ, เทหิมํ รตนํ มม’’นฺติฯ

ตตฺถ สพฺพตฺถนฺติ โย อิมํ เสลํ สุฏฺฐุ อุปจริตุํ อจฺจิตุํ อตฺตโน ชีวิตํ วิย มมายิตุํ สุฏฺฐุ ธาเรตุํ สุฏฺฐุ นิกฺขิปิตุํ ชานาติ, ตสฺเสว สูปจิณฺโณ อจฺจิโต มานิโต สุธาริโต สุนิกฺขิตฺโต อยํ เสโล สพฺพํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺโถฯ อุปจารวิปนฺนสฺสาติ โย ปน อุปจารวิปนฺโน โหติ, ตสฺเสโส อนุปาเยน ปริจิณฺโณ วินาสเมว วหตีติ วทติฯ ธาเรตุมารโหติ ธาเรตุํ อรโหฯ ปฏิปชฺช สตํ นิกฺขนฺติ อมฺหากํ เคเห พหู มณี, มยเมตํ คเหตุํ ชานามฯ อหํ เต นิกฺขสตํ ทสฺสามิ, ตํ ปฏิปชฺช, เทหิ อิมํ มณิรตนํ มมนฺติฯ ตสฺส หิ เคเห เอโกปิ สุวณฺณนิกฺโข นตฺถิฯ โส ปน ตสฺส มณิโน สพฺพกามททภาวํ ชานาติ ฯ เตนสฺส เอตทโหสิ ‘‘อหํ สสีสํ นฺหตฺวา มณิํ อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ‘นิกฺขสตํ เม เทหี’ติ วกฺขามิ, อเถส เม ทสฺสติ, ตมหํ เอตสฺส ทสฺสามี’’ติฯ ตสฺมา สูโร หุตฺวา เอวมาหฯ

ตโต อลมฺปายโน คาถมาห –

[826]

‘‘น จ มฺยายํ มณี เกยฺโย, โคหิ วา รตเนหิ วา;

เสโล พฺยญฺชนสมฺปนฺโน, เนว เกยฺโย มณิ มมา’’ติฯ

ตตฺถ น จ มฺยายนฺติ อยํ มณิ มม สนฺตโก เกนจิ วิกฺกิณิตพฺโพ นาม น โหติฯ เนว เกยฺโยติ อยญฺจ มม มณิ ลกฺขณสมฺปนฺโน, ตสฺมา เนว เกยฺโย เกนจิ วตฺถุนาปิ วิกฺกิณิตพฺโพ นาม น โหตีติฯ

เนสาทพฺราหฺมโณ อาห –

[827]

‘‘โน เจ ตยา มณี เกยฺโย, โคหิ วา รตเนหิ วา;

อถ เกน มณี เกยฺโย, ตํ เม อกฺขาหิ ปุจฺฉิโต’’ติฯ

อลมฺปายโน อาห –

[828]

‘‘โย เม สํเส มหานาคํ, เตชสฺสิํ ทุรติกฺกมํ;

ตสฺส ทชฺชํ อิมํ เสลํ, ชลนฺตมิว เตชสา’’ติฯ

ตตฺถ ชลนฺตมิว เตชสาติ ปภาย ชลนฺตํ วิยฯ

เนสาทพฺราหฺมโณ อาห –

[829]

‘‘โก นุ พฺราหฺมณวณฺเณน, สุปณฺโณ ปตตํ วโร;

นาคํ ชิคีสมนฺเวสิ, อนฺเวสํ ภกฺขมตฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ โก นูติ อิทํ เนสาทพฺราหฺมโณ ‘‘อตฺตโน ภกฺขํ อนฺเวสนฺเตน ครุเฬน ภวิตพฺพ’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ

อลมฺปายโน เอวมาห –

[830]

‘‘นาหํ ทิชาธิโป โหมิ, อทิฏฺโฐ ครุโฬ มยา;

อาสีวิเสน วิตฺโตติ, เวชฺโช พฺราหฺมณ มํ วิทู’’ติฯ

ตตฺถ มํ วิทูติ มํ ‘‘เอส อาสีวิเสน วิตฺตโก อลมฺปายโน นาม เวชฺโช’’ติ ชานนฺติฯ

เนสาทพฺราหฺมโณ อาห –

[831]

‘‘กิํ นุ ตุยฺหํ ผลํ อตฺถิ, กิํ สิปฺปํ วิชฺชเต ตว;

กิสฺมิํ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธ, อุรคํ นาปจายสี’’ติฯ

ตตฺถ กิสฺมิํ วา ตฺวํ ปรตฺถทฺโธติ ตฺวํ กิสฺมิํ วา อุปตฺถทฺโธ หุตฺวา, กิํ นิสฺสยํ กตฺวา อุรคํ อาสีวิสํ น อปจายสิ เชฏฺฐกํ อกตฺวา อวชานาสีติ ปุจฺฉติฯ

โส อตฺตโน พลํ ทีเปนฺโต อาห –

[832]

‘‘อารญฺญิกสฺส อิสิโน, จิรรตฺตํ ตปสฺสิโน;

สุปณฺโณ โกสิยสฺสกฺขา, วิสวิชฺชํ อนุตฺตรํฯ

[833]

‘‘ตํ ภาวิตตฺตญฺญตรํ, สมฺมนฺตํ ปพฺพตนฺตเร;

สกฺกจฺจํ ตํ อุปฏฺฐาสิํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิโตฯ

[834]

‘‘โส ตทา ปริจิณฺโณ เม, วตฺตวา พฺรหฺมจริยวา;

ทิพฺพํ ปาตุกรี มนฺตํ, กามสา ภควา มมฯ

[835]

‘‘ตฺยาหํ มนฺเต ปรตฺถทฺโธ, นาหํ ภายามิ โภคินํ;

อาจริโย วิสฆาตานํ, อลมฺปาโนติ มํ วิทู’’ติฯ

ตตฺถ โกสิยสฺสกฺขาติ โกสิยโคตฺตสฺส อิสิโน สุปณฺโณ อาจิกฺขิฯ เตน อกฺขาตการณํ ปน สพฺพํ วิตฺถาเรตฺวา กเถตพฺพํฯ ภาวิตตฺตญฺญตรนฺติ ภาวิตตฺตานํ อิสีนํ อญฺญตรํฯ สมฺมนฺตนฺติ วสนฺตํฯ กามสาติ อตฺตโน อิจฺฉายฯ มมาติ ตํ มนฺตํ มยฺหํ ปกาเสสิฯ ตฺยาหํ มนฺเต, ปรตฺถทฺโธติ อหํ เต มนฺเต อุปตฺถทฺโธ นิสฺสิโตฯ โภคินนฺติ นาคานํฯ วิสฆาตานนฺติ วิสฆาตกเวชฺชานํฯ

ตํ สุตฺวา เนสาทพฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘อยํ อลมฺปายโน ยฺวาสฺส นาคํ ทสฺเสติ, ตสฺส มณิรตนํ ทสฺสติ, ภูริทตฺตมสฺส ทสฺเสตฺวา มณิํ คณฺหิสฺสามี’’ติฯ ตโต ปุตฺเตน สทฺธิํ มนฺเตนฺโต คาถมาห –

[836]

‘‘คณฺหามเส มณิํ ตาต, โสมทตฺต วิชานหิ;

มา ทณฺเฑน สิริํ ปตฺตํ, กามสา ปชหิมฺหเส’’ติฯ

ตตฺถ คณฺหามเสติ คณฺหามฯ กามสาติ อตฺตโน รุจิยา ทณฺเฑน ปหริตฺวา มา ชหามฯ

โสมทตฺโต อาห –

[837]

‘‘สกํ นิเวสนํ ปตฺตํ, โย ตํ พฺราหฺมณ ปูชยิ;

เอวํ กลฺยาณการิสฺส, กิํ โมหา ทุพฺภิมิจฺฉสิฯ

[838]

‘‘สเจ ตฺวํ ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;

ตเมว คนฺตฺวา ยาจสฺสุ, พหุํ ทสฺสติ เต ธน’’นฺติฯ

ตตฺถ ปูชยีติ ทิพฺพกาเมหิ ปูชยิตฺถฯ ทุพฺภิมิจฺฉสีติ กิํ ตถารูปสฺส มิตฺตสฺส ทุพฺภิกมฺมํ กาตุํ อิจฺฉสิ ตาตาติฯ

พฺราหฺมโณ อาห –

[839]

‘‘หตฺถคตํ ปตฺตคตํ, นิกิณฺณํ ขาทิตุํ วรํ;

มา โน สนฺทิฏฺฐิโก อตฺโถ, โสมทตฺต อุปจฺจคา’’ติฯ

ตตฺถ หตฺถคตนฺติ ตาต โสมทตฺต, ตฺวํ ตรุณโก โลกปวตฺติํ น ชานาสิฯ ยญฺหิ หตฺถคตํ วา โหติ ปตฺตคตํ วา ปุรโต วา นิกิณฺณํ ฐปิตํ, ตเทว เม ขาทิตุํ วรํ, น ทูเร ฐิตํฯ

โสมทตฺโต อาห –

[840]

‘‘ปจฺจติ นิรเย โฆเร, มหิสฺสมปิ วิวรติ;

มิตฺตทุพฺภี หิตจฺจาคี, ชีวเรวาปิ สุสฺสติฯ

[841]

‘‘สเจ ตฺวํ ธนกาโมสิ, ภูริทตฺโต ปทสฺสติ;

มญฺเญ อตฺตกตํ เวรํ, น จิรํ เวทยิสฺสสี’’ติฯ

ตตฺถ มหิสฺสมปิ วิวรตีติ ตาต, มิตฺตทุพฺภิโน ชีวนฺตสฺเสว ปถวี ภิชฺชิตฺวา วิวรํ เทติฯ หิตจฺจาคีติ อตฺตโน หิตปริจฺจาคีฯ ชีวเรวาปิ สุสฺสตีติ ชีวมาโนว สุสฺสติ, มนุสฺสเปโต โหติฯ อตฺตกตํ เวรนฺติ อตฺตนา กตํ ปาปํฯ น จิรนฺติ น จิรสฺเสว เวทยิสฺสสีติ มญฺญามิฯ

พฺราหฺมโณ อาห –

[842]

‘‘มหายญฺญํ ยชิตฺวาน, เอวํ สุชฺฌนฺติ พฺราหฺมณา;

มหายญฺญํ ยชิสฺสาม, เอวํ โมกฺขาม ปาปกา’’ติฯ

ตตฺถ สุชฺฌนฺตีติ ตาต โสมทตฺต, ตฺวํ ทหโร น กิญฺจิ ชานาสิ, พฺราหฺมณา นาม ยํ กิญฺจิ ปาปํ กตฺวา ยญฺเญน สุชฺฌนฺตีติ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ

โสมทตฺโต อาห –

[843]

‘‘หนฺท ทานิ อปายามิ, นาหํ อชฺช ตยา สห;

ปทมฺเปกํ น คจฺเฉยฺยํ, เอวํ กิพฺพิสการินา’’ติฯ

ตตฺถ อปายามีติ อปคจฺฉามิ, ปลายามีติ อตฺโถฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปณฺฑิโต มาณโว ปิตรํ อตฺตโน วจนํ คาหาเปตุํ อสกฺโกนฺโต มหนฺเตน สทฺเทน เทวตา อุชฺฌาเปตฺวา ‘‘เอวรูเปน ปาปการินา สทฺธิํ น คมิสฺสามี’’ติ ปิตุ ปสฺสนฺตสฺเสว ปลายิตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อภิญฺญา จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก อุปฺปชฺชิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[844]

‘‘อิทํ วตฺวาน ปิตรํ, โสมทตฺโต พหุสฺสุโต;

อุชฺฌาเปตฺวาน ภูตานิ, ตมฺหา ฐานา อปกฺกมี’’ติฯ

เนสาทพฺราหฺมโณ ‘‘โสมทตฺโต ฐเปตฺวา อตฺตโน เคหํ กุหิํ คมิสฺสตี’’ติ จินฺเตนฺโต อลมฺปายนํ โถกํ อนตฺตมนํ ทิสฺวา ‘‘อลมฺปายน , มา จินฺตยิ, ทสฺเสสฺสามิ เต ภูริทตฺต’’นฺติ ตํ อาทาย นาคราชสฺส อุโปสถกรณฏฺฐานํ คนฺตฺวา วมฺมิกมตฺถเก โภเค อาภุชิตฺวา นิปนฺนํ นาคราชานํ ทิสฺวา อวิทูเร ฐิโต หตฺถํ ปสาเรตฺวา ทฺเว คาถา อภาสิ –

[845]

‘‘คณฺหาเหตํ มหานาคํ, อาหเรตํ มณิํ มม;

อินฺทโคปกวณฺณาโภ, ยสฺส โลหิตโก สิโรฯ

[846]

‘‘กปฺปาสปิจุราสีว, เอโส กาโย ปทิสฺสติ;

วมฺมิกคฺคคโต เสติ, ตํ ตฺวํ คณฺหาหิ พฺราหฺมณา’’ติฯ

ตตฺถ อินฺทโคปกวณฺณาโภติ อินฺทโคปกวณฺโณ วิย อาภาสติฯ กปฺปาสปิจุราสีวาติ สุวิหิตสฺส กปฺปาสปิจุโน ราสิ วิยฯ

อถ มหาสตฺโต อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เนสาทพฺราหฺมณํ ทิสฺวา ‘‘อยํ อุโปสถสฺส เม อนฺตรายํ กเรยฺยาติ อิมํ นาคภวนํ เนตฺวา มหาสมฺปตฺติยา ปติฏฺฐาเปสิํฯ มยา ทียมานํ มณิํ คณฺหิตุํ น อิจฺฉิฯ อิทานิ ปน อหิตุณฺฑิกํ คเหตฺวา อาคจฺฉติฯ สจาหํ อิมสฺส มิตฺตทุพฺภิโน กุชฺเฌยฺยํ, สีลํ เม ขณฺฑํ ภวิสฺสติฯ มยา โข ปน ปฐมญฺเญว จตุรงฺคสมนฺนาคโต อุโปสโถ อธิฏฺฐิโต, โส ยถาธิฏฺฐิโตว โหตุ, อลมฺปายโน มํ ฉินฺทตุ วา ปจตุ วา, สูเลน วา วิชฺฌตุ, เนวสฺส กุชฺฌิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘สเจ โข ปนาหํ อิเม โอโลเกสฺสามิ, ภสฺมา ภเวยฺยุํฯ มํ โปเถนฺเตปิ น กุชฺฌิสฺสามิ น โอโลเกสฺสามี’’ติ อกฺขีนิ นิมีเลตฺวา อธิฏฺฐานปารมิํ ปุเรจาริกํ กตฺวา โภคนฺตเร สีสํ ปกฺขิปิตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา นิปชฺชิฯ เนสาทพฺราหฺมโณปิ ‘‘โภ อลมฺปายน, อิมํ นาคํ คณฺหาหิ, เทหิ เม มณิ’’นฺติ อาหฯ อลมฺปายโน นาคํ ทิสฺวา ตุฏฺโฐ มณิํ กิสฺมิญฺจิ อคเณตฺวา ‘‘คณฺห, พฺราหฺมณา’’ติ ตสฺส หตฺเถ ขิปิฯ โส ตสฺส หตฺถโต คฬิตฺวา ปถวิยํ ปติฯ ปติตมตฺโตว ปถวิํ ปวิสิตฺวา นาคภวนเมว คโตฯ

พฺราหฺมโณ มณิรตนโต ภูริทตฺเตน สทฺธิํ มิตฺตภาวโต ปุตฺตโตติ ตีหิ ปริหายิฯ โส ‘‘นิปฺปจฺจโย ชาโตมฺหิ, ปุตฺตสฺส เม วจนํ น กต’’นฺติ ปริเทวนฺโต เคหํ อคมาสิฯ อลมฺปายโนปิ ทิพฺโพสเธหิ อตฺตโน สรีรํ มกฺเขตฺวา โถกํ ขาทิตฺวา อตฺตโน กายํ ปริปฺโผเสตฺวา ทิพฺพมนฺตํ ชปฺปนฺโต โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา สีสํ ทฬฺหํ คณฺหนฺโต มุขมสฺส วิวริตฺวา โอสธํ ขาทิตฺวา มุเข เขฬํ โอปิฯ สุจิชาติโก นาคราชา สีลเภทภเยน อกุชฺฌิตฺวา อกฺขีนิปิ น อุมฺมีเลสิฯ อถ นํ โอสธมนฺตํ กตฺวา นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา เหฏฺฐาสีสํ กตฺวา สญฺจาเลตฺวา คหิตโภชนํ ฉฑฺฑาเปตฺวา ภูมิยํ ทีฆโต นิปชฺชาเปตฺวา มสูรกํ มทฺทนฺโต วิย ปาเทหิ มทฺทิตฺวา อฏฺฐีนิ จุณฺณิยมานานิ วิย อเหสุํฯ ปุน นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา ทุสฺสํ โปเถนฺโต วิย โปเถสิฯ มหาสตฺโต เอวรูปํ ทุกฺขํ อนุภวนฺโตปิ เนว กุชฺฌิฯ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต สตฺถา อาห –

[847]

‘‘อโถสเธหิ ทิพฺเพหิ, ชปฺปํ มนฺตปทานิ จ;

เอวํ ตํ อสกฺขิ สตฺถุํ, กตฺวา ปริตฺตมตฺตโน’’ติฯ

ตตฺถ อสกฺขีติ สกฺขิฯ สตฺถุนฺติ คณฺหิตุํฯ

อิติ โส มหาสตฺตํ ทุพฺพลํ กตฺวา วลฺลีหิ เปฬํ สชฺเชตฺวา มหาสตฺตํ ตตฺถ ปกฺขิปิ, สรีรสฺส มหนฺตตาย ตตฺถ น ปวิสติฯ อถ นํ ปณฺหิยา โกฏฺเฏนฺโต ปเวเสตฺวา เปฬํ อาทาย เอกํ คามํ คนฺตฺวา คามมชฺเฌ โอตาเรตฺวา ‘‘นาคสฺส นจฺจํ ทฏฺฐุกามา อาคจฺฉนฺตู’’ติ สทฺทมกาสิฯ สกลคามวาสิโน สนฺนิปติํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ อลมฺปายโน ‘‘นิกฺขม มหานาคา’’ติ อาหฯ มหาสตฺโต จินฺเตสิ ‘‘อชฺช มยา ปริสํ โตเสนฺเตน กีฬิตุํ วฏฺฏติฯ เอวํ อลมฺปายโน พหุํ ธนํ ลภิตฺวา ตุฏฺโฐ มํ วิสฺสชฺเชสฺสติฯ ยํ ยํ เอส มํ กาเรติ, ตํ ตํ กริสฺสามี’’ติฯ อถ นํ โส เปฬโต นีหริตฺวา ‘‘มหา โหหี’’ติ อาหฯ

โส มหา อโหสิ, ‘‘ขุทฺทโก, วฏฺโฏ, วมฺมิโต, เอกปฺผโณ, ทฺวิผโณ, ติปฺผโณ, จตุปฺผโณ, ปญฺจ, ฉ, สตฺต, อฏฺฐ, นว, ทส วีสติ, ติํสติ, จตฺตาลีส, ปณฺณาสปฺผโณ, สตปฺผโณ, อุจฺโจ, นีโจ, ทิสฺสมานกาโย, อทิสฺสมานกาโย, ทิสฺสมานอุปฑฺฒกาโย , นีโล, ปีโต, โลหิโต, โอทาโต, มญฺชฏฺฐิโก โหหิ, อคฺคิชาลํ วิสฺสชฺเชหิ, อุทกํ, ธูมํ วิสฺสชฺเชหี’’ติฯ มหาสตฺโต อิเมสุปิ อากาเรสุ วุตฺตวุตฺเต อตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา นจฺจํ ทสฺเสสิฯ ตํ ทิสฺวา โกจิ อสฺสูนิ สนฺธาเรตุํ นาสกฺขิฯ

มนุสฺสา พหูนิ หิรญฺญสุวณฺณวตฺถาลงฺการาทีนิ อทํสุฯ อิติ ตสฺมิํ คาเม สหสฺสมตฺตํ ลภิฯ โส กิญฺจาปิ มหาสตฺตํ คณฺหนฺโต ‘‘สหสฺสํ ลภิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติ อาห, ตํ ปน ธนํ ลภิตฺวา ‘‘คามเกปิ ตาว มยา เอตฺตกํ ธนํ ลทฺธํ, นคเร กิร พหุํ ลภิสฺสามี’’ติ ธนโลเภน ตํ น มุญฺจิฯ โส ตสฺมิํ คาเม กุฏุมฺพํ สณฺฐเปตฺวา รตนมยํ เปฬํ กาเรตฺวา ตตฺถ มหาสตฺตํ ปกฺขิปิตฺวา สุขยานกํ อารุยฺห มหนฺเตน ปริวาเรน นิกฺขมิตฺวา ตํ คามนิคมาทีสุ กีฬาเปนฺโต อนุปุพฺเพน พาราณสิํ ปาปุณิฯ นาคราชสฺส ปน มธุลาเช เทติ, มณฺฑูเก มาเรตฺวา เทติ, โส โคจรํ น คณฺหาติ อวิสฺสชฺชนภเยนฯ โคจรํ อคฺคณฺหนฺตมฺปิ ปุน นํ จตฺตาโร ทฺวารคาเม อาทิํ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ มาสมตฺตํ กีฬาเปสิฯ ปนฺนรสอุโปสถทิวเส ปน ‘‘อชฺช ตุมฺหากํ สนฺติเก กีฬาเปสฺสามี’’ติ รญฺโญ อาโรจาเปสิฯ ราชา นคเร เภริํ จราเปตฺวา มหาชนํ สนฺนิปาตาเปสิฯ ราชงฺคเณ มญฺจาติมญฺจํ พนฺธิํสุฯ

กีฬนขณฺฑํ นิฏฺฐิตํฯ

นครปเวสนกณฺฑํ

อลมฺปายเนน ปน โพธิสตฺตสฺส คหิตทิวเสเยว มหาสตฺตสฺส มาตา สุปินนฺเต อทฺทส กาเฬน รตฺตกฺขินา ปุริเสน อสินา ทกฺขิณพาหุํ ฉินฺทิตฺวา โลหิเตน ปคฺฆรนฺเตน นียมานํฯ สา ภีตตสิตา อุฏฺฐาย ทกฺขิณพาหุํ ปรามสิตฺวา สุปินภาวํ ชานิฯ อถสฺสา เอตทโหสิ ‘‘มยา กกฺขโฬ ปาปสุปิโน ทิฏฺโฐ, จตุนฺนํ วา เม ปุตฺตานํ ธตรฏฺฐสฺส รญฺโญ วา มม วา ปริปนฺเถน ภวิตพฺพ’’นฺติฯ อปิจ โข ปน มหาสตฺตเมว อารพฺภ อติเรกตรํ จินฺเตสิฯ กิํการณา ? เสสา อตฺตโน นาคภวเน วสนฺติ, อิตโร ปน สีลชฺฌาสยตฺตา มนุสฺสโลกํ คนฺตฺวา อุโปสถกมฺมํ กโรติฯ ตสฺมา ‘‘กจฺจิ นุ โข เม ปุตฺตํ อหิตุณฺฑิโก วา สุปณฺโณ วา คณฺเหยฺยา’’ติ ตสฺเสว อติเรกตรํ จินฺเตสิ ฯ ตโต อฑฺฒมาเส อติกฺกนฺเต ‘‘มม ปุตฺโต อฑฺฒมาสาติกฺกเมน มํ วินา วตฺติตุํ น สกฺโกติ, อทฺธาสฺส กิญฺจิ ภยํ อุปฺปนฺนํ ภวิสฺสตี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺตา อโหสิฯ มาสาติกฺกเมน ปนสฺสา โสเกน อสฺสูนํ อปคฺฆรณกาโล นาม นาโหสิ, หทยํ สุสฺสิ, อกฺขีนิ อุปจฺจิํสุฯ สา ‘‘อิทานิ อาคมิสฺสติ, อิทานิ อาคมิสฺสตี’’ติ ตสฺสาคมนมคฺคเมว โอโลเกนฺตี นิสีทิฯ อถสฺสา เชฏฺฐปุตฺโต สุทสฺสโน มาสจฺจเยน มหติยา ปริสาย สทฺธิํ มาตาปิตูนํ ทสฺสนตฺถาย อาคโต, ปริสํ พหิ ฐเปตฺวา ปาสาทํ อารุยฺห มาตรํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิฯ สา ภูริทตฺตํ อนุโสจนฺตี เตน สทฺธิํ น กิญฺจิ สลฺลปิฯ โส จินฺเตสิ ‘‘มยฺหํ มาตา มยิ ปุพฺเพ อาคเต ตุสฺสติ, ปฏิสนฺถารํ กโรติ, อชฺช ปน โทมนสฺสปฺปตฺตา, กิํ นุ โข การณ’’นฺติ? อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อาห –

[848]

‘‘มมํ ทิสฺวาน อายนฺตํ, สพฺพกามสมิทฺธินํ;

อินฺทฺริยานิ อหฏฺฐานิ, สาวํ ชาตํ มุขํ ตวฯ

[849]

‘‘ปทฺธํ ยถา หตฺถคตํ, ปาณินา ปริมทฺทิตํ;

สาวํ ชาตํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน เอทิส’’นฺติฯ

ตตฺถ อหฏฺฐานีติ น วิปฺปสนฺนานิฯ สาวนฺติ กญฺจนาทาสวณฺณํ เต มุขํ ปีตกาฬกํ ชาตํฯ หตฺถคตนฺติ หตฺเถน ฉินฺทิตํฯ เอทิสนฺติ เอวรูปํ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย อาคตํ มํ ทิสฺวาฯ

สา เอวํ วุตฺเตปิ เนว กเถสิฯ สุทสฺสโน จินฺเตสิ ‘‘กิํ นุ โข เกนจิ กุทฺธา วา ปริพทฺธา วา ภเวยฺยา’’ติฯ อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อิตรํ คาถมาห –

[850]

‘‘กจฺจิ นุ เต นาภิสสิ, กจฺจิ เต อตฺถิ เวทนา;

เยน สาวํ มุขํ ตุยฺหํ, มมํ ทิสฺวาน อาคต’’นฺติฯ

ตตฺถ กจฺจิ นุ เต นาภิสสีติ กจฺจิ นุ ตํ โกจิ น อภิสสิ อกฺโกเสน วา ปริภาสาย วา วิหิํสีติ ปุจฺฉติฯ ตุยฺหนฺติ ตว ปุพฺเพ มมํ ทิสฺวา อาคตํ เอทิสํ มุขํ น โหติฯ เยน ปน การเณน อชฺช ตว มุขํ สาวํ ชาตํ, ตํ เม อาจิกฺขาติ ปุจฺฉติฯ