นครกณฺฑํ

ยํ กิญฺจิ รตนํ อตฺถีติ อิทํ สตฺถา สาวตฺถิํ อุปนิสฺสาย เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถิเก อุปาสเก อารพฺภ กเถสิฯ เต กิร อุโปสถทิวเส ปาโตว อุโปสถํ อธิฏฺฐาย ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ คนฺธมาลาทิหตฺถา เชตวนํ คนฺตฺวา ธมฺมสฺสวนเวลาย เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ สตฺถา ธมฺมสภํ อาคนฺตฺวา อลงฺกตพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ โอโลเกตฺวา ภิกฺขุอาทีสุ ปน เย อารพฺภ ธมฺมกถา สมุฏฺฐาติ, เตหิ สทฺธิํ ตถาคตา สลฺลปนฺติ, ตสฺมา อชฺช อุปาสเก อารพฺภ ปุพฺพจริยปฺปฏิสํยุตฺตา ธมฺมกถา สมุฏฺฐหิสฺสตีติ ญตฺวา อุปาสเกหิ สทฺธิํ สลฺลปนฺโต ‘‘อุโปสถิกตฺถ, อุปาสกา’’ติ อุปาสเก ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, อุปาสกา, กลฺยาณํ โว กตํ, อปิจ อนจฺฉริยํ โข ปเนตํ, ยํ ตุมฺเห มาทิสํ พุทฺธํ โอวาททายกํ อาจริยํ ลภนฺตา อุโปสถํ กเรยฺยาถฯ โปราณปณฺฑิตา ปน อนาจริยกาปิ มหนฺตํ ยสํ ปหาย อุโปสถํ กริํสุเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา รชฺชํ กาเรนฺโต ปุตฺตสฺส อุปรชฺชํ ทตฺวา ตสฺส มหนฺตํ ยสํ ทิสฺวา ‘‘รชฺชมฺปิ เม คณฺเหยฺยา’’ติ อุปฺปนฺนาสงฺโก ‘‘ตาต, ตฺวํ อิโต นิกฺขมิตฺวา ยตฺถ เต รุจฺจติ, ตตฺถ วสิตฺวา มม อจฺจเยน กุลสนฺตกํ รชฺชํ คณฺหาหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ยมุนํ คนฺตฺวา ยมุนาย จ สมุทฺทสฺส จ ปพฺพตสฺส จ อนฺตเร ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วนมูลผลาหาโร ปฏิวสติฯ ตทา สมุทฺทสฺส เหฏฺฐิเม นาคภวเน เอกา มตปติกา นาคมาณวิกา อญฺญาสํ สปติกานํ ยสํ โอโลเกตฺวา กิเลสํ นิสฺสาย นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา สมุทฺทตีเร วิจรนฺตี ราชปุตฺตสฺส ปทวลญฺชํ ทิสฺวา ปทานุสาเรน คนฺตฺวา ตํ ปณฺณสาลํ อทฺทสฯ ตทา ราชปุตฺโต ผลาผลตฺถาย คโต โหติฯ สา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา กฏฺฐตฺถรณญฺเจว เสสปริกฺขาเร จ ทิสฺวา จินฺเตสิ ‘‘อิทํ เอกสฺส ปพฺพชิตสฺส วสนฏฺฐานํ, วีมํสิสฺสามิ นํ ‘สทฺธาย ปพฺพชิโต นุ โข โน’ติ, สเจ หิ สทฺธาย ปพฺพชิโต ภวิสฺสติ เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต, น เม อลงฺกตสยนํ สาทิยิสฺสติฯ สเจ กามาภิรโต ภวิสฺสติ, น สทฺธาปพฺพชิโต, มม สยนสฺมิํเยว นิปชฺชิสฺสติฯ อถ นํ คเหตฺวา อตฺตโน สามิกํ กตฺวา อิเธว วสิสฺสามี’’ติฯ สา นาคภวนํ คนฺตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ เจว ทิพฺพคนฺเธ จ อาหริตฺวา ทิพฺพปุปฺผสยนํ สชฺเชตฺวา ปณฺณสาลายํ ปุปฺผูปหารํ กตฺวา คนฺธจุณฺณํ วิกิริตฺวา ปณฺณสาลํ อลงฺกริตฺวา นาคภวนเมว คตาฯ

ราชปุตฺโต สายนฺหสมยํ อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโฐ ตํ ปวตฺติํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิมํ สยนํ สชฺชิต’’นฺติ ผลาผลํ ปริภุญฺชิตฺวา ‘‘อโห สุคนฺธานิ ปุปฺผานิ, มนาปํ วต กตฺวา สยนํ ปญฺญตฺต’’นฺติ น สทฺธาปพฺพชิตภาเวน โสมนสฺสชาโต ปุปฺผสยเน ปริวตฺติตฺวา นิปนฺโน นิทฺทํ โอกฺกมิตฺวา ปุนทิวเส สูริยุคฺคมเน อุฏฺฐาย ปณฺณสาลํ อสมฺมชฺชิตฺวา ผลาผลตฺถาย อคมาสิฯ นาคมาณวิกา ตสฺมิํ ขเณ อาคนฺตฺวา มิลาตานิ ปุปฺผานิ ทิสฺวา ‘‘กามาธิมุตฺโต เอส, น สทฺธาปพฺพชิโต, สกฺกา นํ คณฺหิตุ’’นฺติ ญตฺวา ปุราณปุปฺผานิ นีหริตฺวา อญฺญานิ ปุปฺผานิ อาหริตฺวา ตเถว นวปุปฺผสยนํ สชฺเชตฺวา ปณฺณสาลํ อลงฺกริตฺวา จงฺกเม ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา นาคภวนเมว คตาฯ

โส ตํ ทิวสมฺปิ ปุปฺผสยเน สยิตฺวา ปุนทิวเส จินฺเตสิ ‘‘โก นุ โข อิมํ ปณฺณสาลํ อลงฺกโรตี’’ติ? โส ผลาผลตฺถาย อคนฺตฺวา ปณฺณสาลโต อวิทูเร ปฏิจฺฉนฺโน อฏฺฐาสิฯ อิตราปิ พหู คนฺเธ เจว ปุปฺผานิ จ อาทาย อสฺสมปทํ อคมาสิฯ ราชปุตฺโต อุตฺตมรูปธรํ นาคมาณวิกํ ทิสฺวาว ปฏิพทฺธจิตฺโต อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา ตสฺสา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา สยนํ สชฺชนกาเล ปวิสิตฺวา ‘‘กาสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ นาคมาณวิกา, สามี’’ติฯ ‘‘สสามิกา อสฺสามิกาสี’’ติฯ ‘‘สามิ, อหํ ปุพฺเพ สสามิกา, อิทานิ ปน อสฺสามิกา วิธวา’’ฯ ‘‘ตฺวํ ปน กตฺถ วาสิโกสี’’ติ? ‘‘อหํ พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต พฺรหฺมทตฺตกุมาโร นาม’’ฯ ‘‘ตฺวํ นาคภวนํ ปหาย กสฺมา อิธ วิจรสี’’ติ? ‘‘สามิ, อหํ ตตฺถ สสามิกานํ นาคมาณวิกานํ ยสํ โอโลเกตฺวา กิเลสํ นิสฺสาย อุกฺกณฺฐิตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา สามิกํ ปริเยสนฺตี วิจรามี’’ติฯ ‘‘เตน หิ ภทฺเท, สาธุ, อหมฺปิ น สทฺธาย ปพฺพชิโต, ปิตรา ปน เม นีหริตตฺตา อิธ วสามิ, ตฺวํ มา จินฺตยิ, อหํ เต สามิโก ภวิสฺสามิ, อุโภปิ อิธ สมคฺควาสํ วสิสฺสามา’’ติฯ สา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิฯ ตโต ปฏฺฐาย เต อุโภปิ ตตฺเถว สมคฺควาสํ วสิํสุฯ สา อตฺตโน อานุภาเวน มหารหํ เคหํ มาเปตฺวา มหารหํ ปลฺลงฺกํ อาหริตฺวา สยนํ ปญฺญเปสิฯ ตโต ปฏฺฐาย มูลผลาผลํ น ขาทิ, ทิพฺพอนฺนปานเมว ภุญฺชิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสิฯ

อปรภาเค นาคมาณวิกา คพฺภํ ปฏิลภิตฺวา ปุตฺตํ วิชายิ, สาครตีเร ชาตตฺตา ตสฺส ‘‘สาครพฺรหฺมทตฺโต’’ติ นามํ กริํสุฯ ตสฺส ปทสา คมนกาเล นาคมาณวิกา ธีตรํ วิชายิ, ตสฺสา สมุทฺทตีเร ชาตตฺตา ‘‘สมุทฺทชา’’ติ นามํ กริํสุฯ อเถโก พาราณสิวาสิโก วนจรโก ตํ ฐานํ ปตฺวา กตปฏิสนฺถาโร ราชปุตฺตํ สญฺชานิตฺวา กติปาหํ ตตฺถ วสิตฺวา ‘‘เทว, อหํ ตุมฺหากํ อิธ วสนภาวํ ราชกุลสฺส อาโรเจสฺสามี’’ติ ตํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา นครํ อคมาสิฯ ตทา ราชา กาลมกาสิฯ อมจฺจา ตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา สตฺตเม ทิวเส สนฺนิปติตฺวา ‘‘อราชกํ รชฺชํ นาม น สณฺฐาติ, ราชปุตฺตสฺส วสนฏฺฐานํ วา อตฺถิภาวํ วา น ชานาม, ผุสฺสรถํ วิสฺสชฺเชตฺวา ราชานํ คณฺหิสฺสามา’’ติ มนฺตยิํสุฯ

ตสฺมิํ ขเณ วนจรโก นครํ ปตฺวา ตํ กถํ สุตฺวา อมจฺจานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อหํ ราชปุตฺตสฺส สนฺติเก ตโย จตฺตาโร ทิวเส วสิตฺวา อาคโตมฺหี’’ติ ตํ ปวตฺติํ อาจิกฺขิฯ อมจฺจา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา เตน มคฺคนายเกน สทฺธิํ ตตฺถ คนฺตฺวา กตปฏิสนฺถารา รญฺโญ กาลกตภาวํ อาโรเจตฺวา ‘‘เทว, รชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ อาหํสุฯ

โส ‘‘นาคมาณวิกาย จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ภทฺเท, ปิตา เม กาลกโต, อมจฺจา มยฺหํ ฉตฺตํ อุสฺสาเปตุํ อาคตา, คจฺฉาม, ภทฺเท, อุโภปิ ทฺวาทสโยชนิกาย พาราณสิยา รชฺชํ กาเรสฺสาม, ตฺวํ โสฬสนฺนํ อิตฺถิสหสฺสานํ เชฏฺฐิกา ภวิสฺสสี’’ติ อาหฯ ‘‘สามิ, น สกฺกา มยา คนฺตุ’’นฺติฯ ‘‘กิํการณา’’ติ? ‘‘มยํ โฆรวิสา ขิปฺปโกปา อปฺปมตฺตเกนปิ กุชฺฌาม, สปตฺติโรโส จ นาม ภาริโยฯ สจาหํ กิญฺจิ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา กุทฺธา โอโลเกสฺสามิ, ภสฺมามุฏฺฐิ วิย วิปฺปกิริสฺสติฯ อิมินา การเณน น สกฺกา มยา คนฺตุ’’นฺติฯ ราชปุตฺโต ปุนทิวเสปิ ยาจเตวฯ อถ นํ สา เอวมาห – ‘‘อหํ ตาว เกนจิ ปริยาเยน น คมิสฺสามิ, อิเม ปน เม ปุตฺตา นาคกุมารา ตว สมฺภเวน ชาตตฺตา มนุสฺสชาติกาฯ สเจ เต มยิ สิเนโห อตฺถิ, อิเมสุ อปฺปมตฺโต ภวฯ อิเม โข ปน อุทกพีชกา สุขุมาลา มคฺคํ คจฺฉนฺตา วาตาตเปน กิลมิตฺวา มเรยฺยุํ, ตสฺมา เอกํ นาวํ ขณาเปตฺวา อุทกสฺส ปูราเปตฺวา ตาย ทฺเว ปุตฺตเก อุทกกีฬํ กีฬาเปตฺวา นคเรปิ อนฺโตวตฺถุสฺมิํเยว โปกฺขรณิํกาเรยฺยาสิ, เอวํ เต น กิลมิสฺสนฺตี’’ติฯ

สา เอวญฺจ ปน วตฺวา ราชปุตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปุตฺตเก อาลิงฺคิตฺวา ถนนฺตเร นิปชฺชาเปตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา ราชปุตฺตสฺส นิยฺยาเทตฺวา โรทิตฺวา กนฺทิตฺวา ตตฺเถว อนฺตรธายิตฺวา นาคภวนํ อคมาสิฯ ราชปุตฺโตปิ โทมนสฺสปฺปตฺโต อสฺสุปุณฺเณหิ เนตฺเตหิ นิเวสนา นิกฺขมิตฺวา อกฺขีนิ ปุญฺฉิตฺวา อมจฺเจ อุปสงฺกมิฯ เต ตํ ตตฺเถว อภิสิญฺจิตฺวา ‘‘เทว, อมฺหากํ นครํ คจฺฉามา’’ติ วทิํสุฯ เตน หิ สีฆํ นาวํ ขณิตฺวา สกฏํ อาโรเปตฺวา อุทกสฺส ปูเรตฺวา อุทกปิฏฺเฐ วณฺณคนฺธสมฺปนฺนานิ นานาปุปฺผานิ วิกิรถ, มม ปุตฺตา อุทกพีชกา, เต ตตฺถ กีฬนฺตา สุขํ คมิสฺสนฺตี’’ติฯ อมจฺจา ตถา กริํสุฯ

ราชา พาราณสิํ ปตฺวา อลงฺกตนครํ ปวิสิตฺวา โสฬสสหสฺสาหิ นาฏกิตฺถีหิ อมจฺจาทีหิ จ ปริวุโต มหาตเล นิสีทิตฺวา สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิตฺวา ปุตฺตานํ อตฺถาย โปกฺขรณิํ กาเรสิฯ เต นิพทฺธํ ตตฺถ กีฬิํสุฯ

อเถกทิวสํ โปกฺขรณิยํ อุทเก ปเวสิยมาเน เอโก กจฺฉโป ปวิสิตฺวา นิกฺขมนฏฺฐานํ อปสฺสนฺโต โปกฺขรณิตเล นิปชฺชิตฺวา ทารกานํ กีฬนกาเล อุทกโต อุฏฺฐาย สีสํ นีหริตฺวา เต โอโลเกตฺวา ปุน อุทเก นิมุชฺชิฯ เต ตํ ทิสฺวา ภีตา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ตาต, โปกฺขรณิยํ เอโก ยกฺโข อมฺเห ตาเสตี’’ติ อาหํสุฯ ราชา ‘‘คจฺฉถ นํ คณฺหถา’’ติ ปุริเส อาณาเปสิฯ เต ชาลํ ขิปิตฺวา กจฺฉปํ อาทาย รญฺโญ ทสฺเสสุํฯ กุมารา ตํ ทิสฺวา ‘‘เอส, ตาต, ปิสาโจ’’ติ วิรวิํสุฯ ราชา ปุตฺตสิเนเหน กจฺฉปสฺส กุชฺฌิตฺวา ‘‘คจฺฉถสฺส กมฺมการณํ กโรถา’’ติ อาณาเปสิฯ ตตฺร เอกจฺเจ ‘‘อยํ ราชเวริโก, เอตํ อุทุกฺขเล มุสเลหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุ, เอกจฺเจ ‘‘ตีหิ ปาเกหิ ปจิตฺวา ขาทิตุํ’’, เอกจฺเจ ‘‘องฺคาเรสุ อุตฺตาเปตุํ,’’ เอกจฺเจ ‘‘อนฺโตกฏาเหเยว นํ ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุฯ เอโก ปน อุทกภีรุโก อมจฺโจ ‘‘อิมํ ยมุนาย อาวฏฺเฏ ขิปิตุํ วฏฺฏติ, โส ตตฺถ มหาวินาสํ ปาปุณิสฺสติฯ เอวรูปา หิสฺส กมฺมการณา นตฺถี’’ติ อาหฯ กจฺฉโป ตสฺส กถํ สุตฺวา สีสํ นีหริตฺวา เอวมาห – ‘‘อมฺโภ, กิํ เต มยา อปราโธ กโต, เกน มํ เอวรูปํ กมฺมการณํ วิจาเรสิฯ มยา หิ สกฺกา อิตรา กมฺมการณา สหิตุํ, อยํ ปน อติกกฺขโฬ, มา เอวํ อวจา’’ติฯ ตํ สุตฺวา ราชา ‘‘อิมํ เอตเทว กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ ยมุนาย อาวฏฺเฏ ขิปาเปสิฯ ปุริโส ตถา อกาสิฯ โส เอกํ นาคภวนคามิํ อุทกวาหํ ปตฺวา นาคภวนํ อคมาสิฯ

อถ นํ ตสฺมิํ อุทกวาเห กีฬนฺตา ธตรฏฺฐนาครญฺโญ ปุตฺตา นาคมาณวกา ทิสฺวา ‘‘คณฺหถ นํ ทาส’’นฺติ อาหํสุฯ โส จินฺเตสิ ‘‘อหํ พาราณสิรญฺโญ หตฺถา มุจฺจิตฺวา เอวรูปานํ ผรุสานํ นาคานํ หตฺถํ ปตฺโต, เกน นุ โข อุปาเยน มุจฺเจยฺย’’นฺติฯ โส ‘‘อตฺเถโส อุปาโย’’ติ มุสาวาทํ กตฺวา ‘‘ตุมฺเห ธตรฏฺฐสฺส นาครญฺโญ สนฺตกา หุตฺวา กสฺมา เอวํ วเทถ, อหํ จิตฺตจูโฬ นาม กจฺฉโป พาราณสิรญฺโญ ทูโต, ธตรฏฺฐสฺส สนฺติกํ อาคโต, อมฺหากํ ราชา ธตรฏฺฐสฺส ธีตรํ ทาตุกาโม มํ ปหิณิ, ตสฺส มํ ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ

เต โสมนสฺสชาตา ตํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํฯ ราชา ‘‘อาเนถ น’’นฺติ ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา ทิสฺวาว อนตฺตมโน หุตฺวา ‘‘เอวํ ลามกสรีโร ทูตกมฺมํ กาตุํ น สกฺโกตี’’ติ อาหฯ ตํ สุตฺวา กจฺฉโป ‘‘กิํ ปน, มหาราช, ทูเตหิ นาม ตาลปฺปมาเณหิ ภวิตพฺพํ, สรีรญฺหิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา อปฺปมาณํ, คตคตฏฺฐาเน กมฺมนิปฺผาทนเมว ปมาณํฯ มหาราช, อมฺหากํ รญฺโญ พหู ทูตาฯ ถเล กมฺมํ มนุสฺสา กโรนฺติ, อากาเส ปกฺขิโน, อุทเก อหเมวฯ อหญฺหิ จิตฺตจูโฬ นาม กจฺฉโป ฐานนฺตรปฺปตฺโต ราชวลฺลโภ, มา มํ ปริภาสถา’’ติ อตฺตโน คุณํ วณฺเณสิฯ อถ นํ ธตรฏฺโฐ ปุจฺฉิ ‘‘เกน ปนตฺเถน รญฺญา เปสิโตสี’’ติฯ มหาราช, ราชา มํ เอวมาห ‘‘มยา สกลชมฺพุทีเป ราชูหิ สทฺธิํ มิตฺตธมฺโม กโต, อิทานิ ธตรฏฺเฐน นาครญฺญา สทฺธิํ มิตฺตธมฺมํ กาตุํ มม ธีตรํ สมุทฺทชํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา มํ ปหิณิฯ ‘‘ตุมฺเห ปปญฺจํ อกตฺวา มยา สทฺธิํเยว ปุริสํ เปเสตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา ทาริกํ คณฺหถา’’ติฯ โส ตุสฺสิตฺวา ตสฺส สกฺการํ กตฺวา เตน สทฺธิํ จตฺตาโร นาคมาณวเก เปเสสิ ‘‘คจฺฉถ, รญฺโญ วจนํ สุตฺวา ทิวสํ ววตฺถเปตฺวา เอถา’’ติฯ เต ‘‘สาธู’’ติ วตฺวา กจฺฉปํ คเหตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิํสุฯ

กจฺฉโป ยมุนาย พาราณสิยา จ อนฺตเร เอกํ ปทุมสรํ ทิสฺวา เอเกนุปาเยน ปลายิตุกาโม เอวมาห – ‘‘โภ นาคมาณวกา, อมฺหากํ ราชา ปุตฺตทารา จสฺส มํ อุทเก โคจรตฺตา ราชนิเวสนํ อาคตํ ทิสฺวาว ปทุมานิ โน เทหิ, ภิสมูลานิ เทหีติ ยาจนฺติฯ อหํ เตสํ อตฺถาย ตานิ คณฺหิสฺสามิ, เอตฺถ มํ วิสฺสชฺเชตฺวา มํ อปสฺสนฺตาปิ ปุเรตรํ รญฺโญ สนฺติกํ คจฺฉถ, อหํ โว ตตฺเถว ปสฺสิสฺสามี’’ติฯ เต ตสฺส สทฺทหิตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสุํฯ โส ตตฺถ เอกมนฺเต นิลียิฯ อิตเรปิ นํ อทิสฺวา ‘‘รญฺโญ สนฺติกํ คโต ภวิสฺสตี’’ติ มาณวกวณฺเณน ราชานํ อุปสงฺกมิํสุฯ ราชา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา ‘‘กุโต อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ธตรฏฺฐสฺส สนฺติกา, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กิํการณา อิธาคตา’’ติ? ‘‘มหาราช, มยํ ตสฺส ทูตา, ธตรฏฺโฐ โว อาโรคฺยํ ปุจฺฉติฯ สเจ ยํ โว อิจฺฉถ, ตํ โน วเทถฯ