ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

ขุทฺทกนิกาเย

ชาตก-อฏฺฐกถา

(ฉฏฺโฐ ภาโค)

22. มหานิปาโต

[538] 1. มูคปกฺขชาตกวณฺณนา

มา ปณฺฑิจฺจยํ วิภาวยาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต มหาภินิกฺขมนํ อารพฺภ กเถสิฯ เอกทิวสญฺหิ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ สนฺนิสินฺนา ภควโต เนกฺขมฺมปารมิํ วณฺณยนฺตา นิสีทิํสุฯ สตฺถา อาคนฺตฺวา ‘‘กาย นุตฺถ, ภิกฺขเว, เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อิมาย นามา’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขเว, อิทานิ มม ปูริตปารมิสฺส รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นาม อนจฺฉริยํฯ อหญฺหิ ปุพฺเพ อปริปกฺเก ญาเณ ปารมิโย ปูเรนฺโตปิ รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขนฺโตเยวา’’ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริฯ

อตีเต กาสิรฏฺเฐ พาราณสิยํ กาสิราชา นาม ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิฯ ตสฺส โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย อเหสุํฯ ตาสุ เอกาปิ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา น ลภิฯ นาครา ‘‘อมฺหากํ รญฺโญ วํสานุรกฺขโก เอโกปิ ปุตฺโต นตฺถี’’ติ ราชงฺคเณ สนฺนิปติตฺวา กุสชาตเก (ชา. 2.20.1 อาทโย) อาคตนเยเนว ราชานํ เอวมาหํสุ ‘‘เทว, ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติฯ

ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา โสฬสสหสฺสา อิตฺถิโย ‘‘ตุมฺเห ปุตฺตํ ปตฺเถถา’’ติ อาณาเปสิฯ ตา จนฺทาทีนํ เทวตานํ อายาจนอุปฏฺฐานาทีนิ กตฺวา ปตฺเถนฺติโยปิ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา น ลภิํสุฯ อคฺคมเหสี ปนสฺส มทฺทราชธีตา จนฺทาเทวี นาม สีลสมฺปนฺนา อโหสิฯ ราชา ‘‘ภทฺเท, ตฺวมฺปิ ปุตฺตํ ปตฺเถหี’’ติ อาหฯ สา ปุณฺณมทิวเส อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา จูฬสยเน นิปนฺนาว อตฺตโน สีลํ อาวชฺเชตฺวา ‘‘สจาหํ อขณฺฑสีลา อิมินา เม สจฺเจน ปุตฺโต อุปฺปชฺชตู’’ติ สจฺจกิริยํ อกาสิฯ

ตสฺสา สีลเตเชน สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิฯ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา ‘‘จนฺทาเทวี ปุตฺตํ ปตฺเถติ, หนฺทาหํ ปุตฺตํ ทสฺสามี’’ติ ตสฺสานุจฺฉวิกํ ปุตฺตํ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตํ ปสฺสิฯ โพธิสตฺโตปิ ตทาวีสติวสฺสานิ พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรตฺวา ตโต จุโต อุสฺสทนิรเย นิพฺพตฺติตฺวา อสีติวสฺสสหสฺสานิ ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ตโต จวิตฺวา ตาวติํสภวเน นิพฺพตฺติฯ ตตฺถาปิ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จวิตฺวา อุปริเทวโลกํ คนฺตุกาโม อโหสิฯ สกฺโก ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มาริส, ตยิ มนุสฺสโลเก อุปฺปนฺเน ปารมิโย จ เต ปูริสฺสนฺติ, มหาชนสฺส วุฑฺฒิ จ ภวิสฺสติ, อยํ กาสิรญฺโญ จนฺทาเทวี นาม อคฺคมเหสี ปุตฺตํ ปตฺเถติ, ตสฺสา กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชาหี’’ติ วตฺวา อญฺเญสญฺจ จวนธมฺมานํ ปญฺจสตานํ เทวปุตฺตานํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา สกฏฺฐานเมว อคมาสิฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปญฺจหิ เทวปุตฺตสเตหิ สทฺธิํ เทวโลกโต จวิตฺวา สยํ จนฺทาเทวิยา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิฯ อิตเร ปน เทวปุตฺตา อมจฺจภริยานํ กุจฺฉีสุ ปฏิสนฺธิํ คณฺหิํสุฯ

ตทา จนฺทาเทวิยา กุจฺฉิ วชิรปุณฺณา วิย อโหสิฯ สา คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ ญตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา คพฺภสฺส ปริหารํ ทาเปสิฯ สา ปริปุณฺณคพฺภา ทสมาสจฺจเยน ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺนํ ปุตฺตํ วิชายิฯ ตํ ทิวสเมว อมจฺจเคเหสุ ปญฺจ กุมารสตานิ ชายิํสุฯ ตสฺมิํ ขเณ ราชา อมจฺจคณปริวุโต มหาตเล นิสินฺโน อโหสิฯ อถสฺส ‘‘ปุตฺโต, เต เทว, ชาโต’’ติ อาโรจยิํสุฯ

เตสํ วจนํ สุตฺวา รญฺโญ ปุตฺตเปมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิ, อพฺภนฺตเร ปีติ อุปฺปชฺชิ, หทยํ สีตลํ ชาตํฯ โส อมจฺเจ ปุจฺฉิ ‘‘ตุฏฺฐา นุ โข ตุมฺเห, มม ปุตฺโต ชาโต’’ติ? ‘‘กิํ กเถถ, เทว, มยํ ปุพฺเพ อนาถา, อิทานิ ปน สนาถา ชาตา, สามิโก โน ลทฺโธ’’ติ อาหํสุฯ ราชา มหาเสนคุตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาณาเปสิ ‘‘มม ปุตฺตสฺส ปริวาโร ลทฺธุํ วฏฺฏติ, คจฺฉ ตฺวํ อมจฺจเคเหสุ อชฺช ชาตา ทารกา กิตฺตกา นามาติ โอโลเกหี’’ติฯ โส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อมจฺจเคหานิ คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต ปญฺจ กุมารสตานิ ทิสฺวา ปุนาคนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิฯ

ราชา ปญฺจนฺนํ ทารกสตานํ กุมารปสาธนานิ เปเสตฺวา ปุน ปญฺจ ธาติสตานิ จ ทาเปสิฯ มหาสตฺตสฺส ปน อติทีฆาทิโทสวชฺชิตา อลมฺพตฺถนิโย มธุรถญฺญาโย จตุสฏฺฐิ ธาติโย อทาสิฯ อติทีฆาย หิ อิตฺถิยา ปสฺเส นิสีทิตฺวา ถญฺญํ ปิวโต ทารกสฺส คีวา ทีฆา โหติ, อติรสฺสาย ปสฺเส นิสีทิตฺวา ถญฺญํ ปิวนฺโต ทารโก นิปฺปีฬิตขนฺธฏฺฐิโก โหติ, อติกิสาย ปสฺเส นิสีทิตฺวา ถญฺญํ ปิวโต ทารกสฺส อูรู รุชฺชนฺติ, อติถูลาย ปสฺเส นิสีทิตฺวา ถญฺญํ ปิวนฺโต ทารโก ปกฺขปาโท โหติ, อติกาฬิกาย ขีรํ อติสีตลํ โหติ, อติโอทาตาย ขีรํ อติอุณฺหํ โหติ, ลมฺพตฺถนิยา ปสฺเส นิสีทิตฺวา ถญฺญํ ปิวนฺโต ทารโก นิปฺปีฬิตนาสิโก โหติฯ กาสานญฺจ ปน อิตฺถีนํ ขีรํ อติอมฺพิลํ โหติ, สาสานญฺจ ปน อิตฺถีนํ ขีรํ อติกฏุกาทิเภทํ โหติ, ตสฺมา เต สพฺเพปิ โทเส วิวชฺเชตฺวา อลมฺพตฺถนิโย มธุรถญฺญาโย จตุสฏฺฐิ ธาติโย ทตฺวา มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา จนฺทาเทวิยาปิ วรํ อทาสิฯ สาปิ คหิตกํ กตฺวา ฐเปสิฯ

ราชา กุมารสฺส นามคฺคหณทิวเส ลกฺขณปาฐเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา เตสํ มหนฺตํ สกฺการํ กตฺวา กุมารสฺส อนฺตรายาภาวํ ปุจฺฉิฯ

เต ตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา ‘‘มหาราช, ธญฺญปุญฺญลกฺขณสมฺปนฺโน อยํ กุมาโร, ติฏฺฐตุ เอกทีโป, ทฺวิสหสฺสปริวารานํ จตุนฺนมฺปิ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรตุํ สมตฺโถ โหติ, นาสฺส โกจิ อนฺตราโย ปญฺญายตี’’ติ วทิํสุฯ ราชา เตสํ วจนํ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา กุมารสฺส นามํ กโรนฺโต ยสฺมา กุมารสฺส ชาตทิวเส สกลกาสิรฏฺเฐ เทโว วสฺสิ, ยสฺมา จ รญฺโญ เจว อมจฺจานญฺจ หทยํ สีตลํ ชาตํ, ยสฺมา จ เตมยมาโน ชาโต, ตสฺมา ‘‘เตมิยกุมาโร’’ติสฺส นามํ อกาสิฯ อถ นํ ธาติโย เอกมาสิกํ อลงฺกริตฺวา รญฺโญ สนฺติกํ อานยิํสุฯ ราชา ปิยปุตฺตํ อาลิงฺคิตฺวา สีเส จุมฺพิตฺวา องฺเก นิสีทาเปตฺวา รมยมาโน นิสีทิฯ

ตสฺมิํ ขเณ จตฺตาโร โจรา อานีตาฯ ราชา เต ทิสฺวา ‘‘เตสุ เอกสฺส โจรสฺส สกณฺฏกาหิ กสาหิ ปหารสหสฺสํ กโรถ, เอกสฺส สงฺขลิกาย พนฺธิตฺวา พนฺธนาคารปเวสนํ กโรถ, เอกสฺส สรีเร สตฺติปหารํ กโรถ, เอกสฺส สูลาโรปนํ กโรถา’’ติ อาณาเปสิฯ อถ มหาสตฺโต ปิตุ วจนํ สุตฺวา ภีตตสิโต หุตฺวา ‘‘อโห มม ปิตา รชฺชํ นิสฺสาย อติภาริยํ นิรยคามิกมฺมํ อกาสี’’ติ จินฺเตสิฯ ปุนทิวเส ปน ตํ เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา อลงฺกตสิริสยเน นิปชฺชาเปสุํฯ โส โถกํ นิทฺทายิตฺวา ปพุทฺโธ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เสตจฺฉตฺตํ โอโลเกนฺโต มหนฺตํ สิริวิภวํ ปสฺสิฯ อถสฺส ปกติยาปิ ภีตตสิตสฺส อติเรกตรํ ภยํ อุปฺปชฺชิฯ โส ‘‘กุโต นุ โข อหํ อิมํ โจรเคหํ อาคโตมฺหี’’ติ อุปธาเรนฺโต ชาติสฺสรญาเณน เทวโลกโต อาคตภาวํ ญตฺวา ตโต ปรํ โอโลเกนฺโต อุสฺสทนิรเย ปกฺกภาวํ ปสฺสิ, ตโต ปรํ โอโลเกนฺโต ตสฺมิํเยว นคเร ราชภาวํ อญฺญาสิฯ

อถสฺส ‘‘อหํ วีสติวสฺสานิ พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรตฺวา อสีติวสฺสสหสฺสานิ อุสฺสทนิรเย ปจฺจิํ, อิทานิ ปุนปิ อิมสฺมิํเยว โจรเคเห นิพฺพตฺโตมฺหิ, ปิตา เม หิยฺโย จตูสุ โจเรสุ อานีเตสุ ตถารูปํ ผรุสํ นิรยสํวตฺตนิกํ กถํ กเถสิ, สจาหํ รชฺชํ กาเรสฺสามิ, ปุนปิ นิรเย นิพฺพตฺติตฺวา มหาทุกฺขํ อนุภวิสฺสามี’’ติ อาวชฺเชนฺตสฺส มหนฺตํ ภยํ อุปฺปชฺชิฯ โพธิสตฺตสฺส กญฺจนวณฺณํ สรีรํ หตฺเถน ปริมทฺทิตํ ปทุมํ วิย มิลาตํ ทุพฺพณฺณํ อโหสิฯ โส ‘‘กถํ นุ โข อิมมฺหา โจรเคหา มุจฺเจยฺย’’นฺติ จินฺเตนฺโต นิปชฺชิฯ

อถ นํ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว มาตุภูตปุพฺพา ฉตฺเต อธิวตฺถา เทวธีตา อสฺสาเสตฺวา ‘‘ตาต เตมิยกุมาร, มา ภายิ, มา โสจิ, มา จินฺตยิฯ สเจ อิโต มุจฺจิตุกาโมสิ, ตฺวํ อปีฐสปฺปีปิ ปีฐสปฺปี วิย โหหิ, อพธิโรปิ พธิโร วิย โหหิ, อมูโคปิ มูโค วิย โหหิ, อิมานิ ตีณิ องฺคานิ อธิฏฺฐาย อตฺตโน ปณฺฑิตภาวํ มา ปกาเสหี’’ติ วตฺวา ปฐมํ คาถมาห –

[1]

‘‘มา ปณฺฑิจฺจยํ วิภาวย, พาลมโต ภว สพฺพปาณินํ;

สพฺโพ ตํ ชโน โอจินายตุ, เอวํ ตว อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติฯ

ตตฺถ ปณฺฑิจฺจยนฺติ ปณฺฑิจฺจํ, อยเมว วา ปาโฐฯ พาลมโตติ พาโล อิติ สมฺมโตฯ สพฺโพ ชโนติ สกโล อนฺโตชโน เจว พหิชโน จฯ โอจินายตูติ ‘‘นีหรเถตํ กาฬกณฺณิ’’นฺติ อวมญฺญตุ, อวชานาตูติ อตฺโถฯ

โส ตสฺสา วจเนน อสฺสาสํ ปฏิลภิตฺวา –

[2]

‘‘กโรมิ เต ตํ วจนํ, ยํ มํ ภณสิ เทวเต;

อตฺถกามาสิ เม อมฺม, หิตกามาสิ เทวเต’’ติฯ –

อิมํ คาถํ วตฺวา ตานิ ตีณิ องฺคานิ อธิฏฺฐาสิฯ สา จ เทวธีตา อนฺตรธายิฯ ราชา ปุตฺตสฺส อนุกฺกณฺฐนตฺถาย ตานิ ปญฺจ กุมารสตานิ ตสฺส สนฺติเกเยว ฐเปสิฯ เต ทารกา ถญฺญตฺถาย โรทนฺติ ปริเทวนฺติฯ มหาสตฺโต ปน นิรยภยตชฺชิโต ‘‘รชฺชโต เม สุสฺสิตฺวา มตเมว เสยฺโย’’ติ น โรทติ น ปริเทวติฯ อถสฺส ธาติโย ตํ ปวตฺติํ ญตฺวา จนฺทาเทวิยา อาโรจยิํสุฯ สาปิ รญฺโญ อาโรเจสิฯ ราชา เนมิตฺตเก พฺราหฺมเณ ปกฺโกสาเปตฺวา ปุจฺฉิฯ อถ พฺราหฺมณา อาหํสุ ‘‘เทว, กุมารสฺส ปกติเวลํ อติกฺกมิตฺวา ถญฺญํ ทาตุํ วฏฺฏติ, เอวํ โส โรทมาโน ถนํ ทฬฺหํ คเหตฺวา สยเมว ปิวิสฺสตี’’ติฯ ตโต ปฏฺฐาย ธาติโย กุมารสฺส ปกติเวลํ อติกฺกมิตฺวา ถญฺญํ เทนฺติฯ ททมานา จ กทาจิ เอกวารํ อติกฺกมิตฺวา เทนฺติ, กทาจิ สกลทิวสํ ขีรํ น เทนฺติฯ

วีมํสนกณฺฑํ

โส นิรยภยตชฺชิโต สุสฺสนฺโตปิ ถญฺญตฺถาย น โรทติ, น ปริเทวติฯ อถ นํ อโรทนฺตมฺปิ ทิสฺวา ‘‘ปุตฺโต เม ฉาโต’’ติ มาตา วา ถญฺญํ ปาเยติ, กทาจิ ธาติโย วา ปาเยนฺติฯ เสสทารกา ถญฺญํ อลทฺธเวลายเมว โรทนฺติ ปริเทวนฺติฯ มหาสตฺโต ปน นิรยภยตชฺชิโต น โรทติ, น ปริเทวติ, น นิทฺทายติ, น หตฺถปาเท สมิญฺชติ, น สทฺทํ กโรติฯ อถสฺส ธาติโย ‘‘ปีฐสปฺปีนํ หตฺถปาทา นาม น เอวรูปา โหนฺติ, มูคานํ หนุกปริโยสานํ นาม น เอวรูปํ โหติ, พธิรานํ กณฺณโสตานิ นาม น เอวรูปานิ โหนฺติ, ภวิตพฺพเมตฺถ การเณน, วีมํสิสฺสาม น’’นฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘ขีเรน ตาว นํ วีมํสิสฺสามา’’ติ สกลทิวสํ ขีรํ น เทนฺติฯ โส สุสฺสนฺโตปิ ขีรตฺถาย สทฺทํ น กโรติฯ อถสฺส มาตา ‘‘ปุตฺโต เม ฉาโต’’ติ สยเมว ถญฺญํ ปาเยติฯ เอวํ อนฺตรนฺตรา ขีรํ อทตฺวา เอกสํวจฺฉรํ วีมํสนฺตาปิสฺส อนฺตรํ น ปสฺสิํสุฯ

ตโต อมจฺจาทโย รญฺโญ อาโรเจสุํ ‘‘เอกวสฺสิกทารกา นาม ปูวขชฺชกํ ปิยายนฺติ, เตน นํ วีมํสิสฺสามา’’ติ ปญฺจ กุมารสตานิ ตสฺส สนฺติเกเยว นิสีทาเปตฺวา นานาปูวขชฺชกานิ อุปนาเมตฺวา โพธิสตฺตสฺส อวิทูเร ฐเปตฺวา ‘‘ยถารุจิ ตานิ ปูวขชฺชกานิ คณฺหถา’’ติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺฐาเน ติฏฺฐนฺติฯ เสสทารกา กลหํ กโรนฺตา อญฺญมญฺญํ ปหรนฺตา ตํ ตํ คเหตฺวา ขาทนฺติฯ มหาสตฺโต ปน อตฺตานํ โอวทิตฺวา ‘‘ตาต เตมิยกุมาร, นิรยภยํ อิจฺฉนฺโต ปูวขชฺชกํ อิจฺฉาหี’’ติ นิรยภยตชฺชิโต ปูวขชฺชกํ น โอโลเกสิฯ เอวํ ปูวขชฺชเกนปิ เอกสํวจฺฉรํ อนฺตรนฺตรา วีมํสนฺตาปิสฺส เนว อนฺตรํ ปสฺสิํสุฯ

ตโต ‘‘ทฺวิวสฺสิกทารกา นาม ผลาผลํ ปิยายนฺติ, เตน นํ วีมํสิสฺสามา’’ติ นานาผลานิ อุปนาเมตฺวา โพธิสตฺตสฺส อวิทูเร ฐเปตฺวา วีมํสิํสุฯ เสสทารกา กลหํ กตฺวา ยุชฺฌนฺตา ตํ ตํ คเหตฺวา ขาทนฺติฯ โส นิรยภยตชฺชิโต ตมฺปิ น โอโลเกสิฯ เอวํ ผลาผเลนปิ เอกสํวจฺฉรํ อนฺตรนฺตรา วีมํสนฺตาปิสฺส เนว อนฺตรํ ปสฺสิํสุฯ

ตโต ‘‘ติวสฺสิกทารกา นาม กีฬนภณฺฑกํ ปิยายนฺติ, เตน นํ วีมํสิสฺสามา’’ติ นานาสุวณฺณมยานิ หตฺถิอสฺสรูปกาทีนิ การาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส อวิทูเร ฐเปสุํฯ เสสทารกา อญฺญมญฺญํ วิลุมฺปนฺตา คณฺหิํสุฯ มหาสตฺโต ปน น กิญฺจิ โอโลเกสิฯ เอวํ กีฬนภณฺฑเกนปิ เอกสํวจฺฉรํ อนฺตรนฺตรา วีมํสนฺตาปิสฺส เนว อนฺตรํ ปสฺสิํสุฯ