1. ทารุณสุตฺตวณฺณนา

[157] ลาภสกฺการสํยุตฺตสฺส ปฐเม ทารุโณติ ถทฺโธฯ ลาภสกฺการสิโลโกติ เอตฺถ ลาโภ นาม จตุปจฺจยลาโภฯ สกฺกาโรติ เตสํเยว สุกตานํ สุสงฺขตานํ ลาโภฯ สิโลโกติ วณฺณโฆโสฯ กฏุโกติ ติขิโณฯ ผรุโสติ ขโรฯ อนฺตรายิโกติ อนฺตรายกโรฯ ปฐมํฯ

2. พฬิสสุตฺตวณฺณนา

[158] ทุติเย พาฬิสิโกติ พฬิสํ คเหตฺวา จรมาโน มจฺฉฆาตโกฯ อามิสคตนฺติ อามิสมกฺขิตํฯ อามิสจกฺขูติ อามิเส จกฺขุ ทสฺสนํ อสฺสาติ อามิสจกฺขุฯ คิลพฬิโสติ คิลิตพฬิโสฯ อนยํ อาปนฺโนติ ทุกฺขํ ปตฺโตฯ พฺยสนํ อาปนฺโนติ วินาสํ ปตฺโตฯ ยถากามกรณีโยติ ยถากาเมน ยถารุจิยา ยเถว นํ พาฬิสิโก อิจฺฉติ, ตเถวสฺส กตฺตพฺโพติ อตฺโถฯ ยถากามกรณีโย ปาปิมโตติ ยถา กิเลสมารสฺส กาโม, เอวํ กตฺตพฺโพ, นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนิํ วา เปตฺติวิสยํ วา ปาเปตพฺโพฯ ทุติยํฯ

3-4. กุมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[159-160] ตติเย มหากุมฺมกุลนฺติ มหนฺตํ อฏฺฐิกจฺฉปกุลํฯ อคมาสีติ ‘‘เอตฺถ อทฺธา กิญฺจิ ขาทิตพฺพํ อตฺถิ, ตํ มจฺฉรายนฺโต มํ เอส นิวาเรตี’’ติ สญฺญาย อคมาสิฯ ปปตายาติ ปปตา วุจฺจติ ทีฆรชฺชุกพทฺโธ อยกนฺตโกสเก ทณฺฑกํ ปเวเสตฺวา คหิโต กณฺณิกสลฺลสณฺฐาโน, อยกณฺฏโก, ยสฺมิํ เวเคน ปติตฺวา กฏาเห ลคฺคมตฺเต ทณฺฑโก นิกฺขมติ, รชฺชุโก เอกาพทฺโธ คจฺฉเตวฯ โส กุมฺโมติ โส วิทฺธกุมฺโมฯ เยน โส กุมฺโมติ อุทกสทฺทํ สุตฺวา สาสงฺกฏฺฐานํ ภวิสฺสตีติ นิวตฺติตฺวา เยน โส อตฺถกาโม กุมฺโมฯ น ทานิ ตฺวํ อมฺหากนฺติ อิทานิ ตฺวํ อมิตฺตหตฺถํ คโต, น อมฺหากํ สนฺตโกติ อตฺโถฯ เอวํ สลฺลปนฺตานํเยว จ เนสํ นาวาย ฐิโต ลุทฺโท รชฺชุกํ อากฑฺฒิตฺวา กุมฺมํ คเหตฺวา ยถากามํ อกาสิฯ เสสเมตฺถ อิโต อนนฺตรสุตฺเต จ อุตฺตานเมวฯ ตติยจตุตฺถานิฯ

5. มีฬฺหกสุตฺตวณฺณนา

[161] ปญฺจเม มีฬฺหกาติ คูถปาณกาฯ คูถาทีติ คูถภกฺขาฯ คูถปูราติ อนฺโต คูเถน ภริตาฯ ปุณฺณา คูถสฺสาติ อิทํ ปุริมสฺเสว อตฺถทีปนํฯ อติมญฺเญยฺยาติ ปจฺฉิมปาเท ภูมิยํ ฐเปตฺวา ปุริมปาเท คูถสฺส อุปริ อาโรเปตฺวา ฐิตา ‘‘อหมฺหิ คูถาที’’ติ ภณนฺตี อติมญฺเญยฺยฯ ปิณฺฑปาโต จสฺส ปูโรติ อปโรปิสฺส ปตฺตปูโร ปณีตปิณฺฑปาโต ภเวยฺยฯ ปญฺจมํฯ

6. อสนิสุตฺตวณฺณนา

[162] ฉฏฺเฐ กํ, ภิกฺขเว, อสนิวิจกฺกนฺติ, ภิกฺขเว, กํ ปุคฺคลํ มตฺถเก ปติตฺวา มทฺทมานํ สุกฺกาสนิจกฺกํ อาคจฺฉตุ ฯ อปฺปตฺตมานสนฺติ อนธิคตารหตฺตํฯ อิติ ภควา น สตฺตานํ ทุกฺขกามตาย, อาทีนวํ ปน ทสฺเสตุํ เอวมาหฯ อสนิจกฺกญฺหิ มตฺถเก ปติตํ เอกเมว อตฺตภาวํ นาเสติ, ลาภสกฺการสิโลเกน ปริยาทิณฺณจิตฺโต นิรยาทีสุ อนนฺตทุกฺขํ อนุโภติฯ ฉฏฺฐํฯ

7. ทิทฺธสุตฺตวณฺณนา

[163] สตฺตเม ทิทฺธคเตนาติ คตทิทฺเธนฯ วิสลฺเลนาติ วิสมกฺขิเตนฯ สลฺเลนาติ สตฺติยาฯ สตฺตมํฯ

8. สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา

[164] อฏฺฐเม สิงฺคาโลติ ชรสิงฺคาโลฯ ยถา หิ สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย ปูติกาโย ตฺเวว, ตํขณํ คฬิตมฺปิ จ มุตฺตํ ปูติมุตฺตนฺเตฺวว วุจฺจติ, เอวํ ตทหุชาโตปิ สิงฺคาโล ชรสิงฺคาโลตฺเวว วุจฺจติฯ อุกฺกณฺฏเกน นามาติ เอวํนามเกน โรเคนฯ โส กิร สีตกาเล อุปฺปชฺชติฯ ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน สกลสรีรโต โลมานิ ปตนฺติ, สกลสรีรํ นิลฺโลมํ หุตฺวา, สมนฺตโต ผุฏติ, วาตพฺภาหตา วณา รุชฺชนฺติฯ ยถา อุมฺมตฺตกสุนเขน ทฏฺโฐ ปุริโส อนวฏฺฐิโตว ภมติ, เอวํ ตสฺมิํ อุปฺปนฺเน ภมิตพฺโพ โหติ, อสุกฏฺฐาเน โสตฺถิ ภวิสฺสตีติ น ปญฺญายติฯ อฏฺฐมํฯ

9. เวรมฺภสุตฺตวณฺณนา

[165] นวเม เวรมฺภวาตาติ เอวํนามกา มหาวาตาฯ กีทิเส ปน ฐาเน เต วาตา วายนฺตีติ? ยตฺถ ฐิตสฺส จตฺตาโร ทีปา อุปฺปลินิปตฺตมตฺตา หุตฺวา ปญฺญายนฺติฯ โย ปกฺขี คจฺฉตีติ นววุฏฺเฐ เทเว วิรวนฺโต วาตสกุโณ ตตฺถ คจฺฉติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อรกฺขิเตเนว กาเยนาติอาทีสุ หตฺถปาเท กีฬาเปนฺโต ขนฺธฏฺฐิํ วา นาเมนฺโต กายํ น รกฺขติ นาม, นานาวิธํ ทุฏฺฐุลฺลกถํ กเถนฺโต วาจํ น รกฺขติ นาม, กามวิตกฺกาทโย วิตกฺเกนฺโต จิตฺตํ น รกฺขติ นามฯ อนุปฏฺฐิตาย สติยาติ กายคตาสติํ อนุปฏฺฐเปตฺวาฯ นวมํฯ

10. สคาถกสุตฺตวณฺณนา

[166] ทสเม อสกฺกาเรน จูภยนฺติ อสกฺกาเรน จ อุภเยนฯ สมาธีติ อรหตฺตผลสมาธิฯ โส หิ เตน น วิกมฺปติฯ อปฺปมาณวิหาริโนติ อปฺปมาเณน ผลสมาธินา วิหรนฺตสฺสฯ สาตติกนฺติ สตตการิํฯ สุขุมํทิฏฺฐิวิปสฺสกนฺติ อรหตฺตมคฺคทิฏฺฐิยา สุขุมทิฏฺฐิผลสมาปตฺติอตฺถาย วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อาคตตฺตา วิปสฺสกํฯ อุปาทานกฺขยารามนฺติ อุปาทานกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน รตํฯ อาหุ สปฺปุริโส อิตีติ สปฺปุริโสติ กเถนฺตีติฯ ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-2. สุวณฺณปาติสุตฺตาทิวณฺณนา

[167-168] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม สมฺปชานมุสา ภาสนฺตนฺติ อปฺปมตฺตเกนปิ การเณน สมฺปชานเมว มุสา ภาสนฺตํฯ ‘‘สีลํ ปูเรสฺสามี’’ติ สํวิหิตภิกฺขุํ สิเนรุมตฺโตปิ ปจฺจยราสิ จาเลตุํ น สกฺโกติฯ ยทา ปน สีลํ ปหาย สกฺการนิสฺสิโต โหติ, ตทา กุณฺฑกมุฏฺฐิเหตุปิ มุสา ภาสติ, อญฺญํ วา อกิจฺจํ กโรติฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวาติฯ ปฐมทุติยานิฯ

3-10. สุวณฺณนิกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[169] ตติยาทีสุ สุวณฺณนิกฺขสฺสาติ เอกสฺส กญฺจนนิกฺขสฺสฯ สิงฺคีนิกฺขสฺสาติ สิงฺคีสุวณฺณนิกฺขสฺสฯ ปถวิยาติ จกฺกวาฬพฺภนฺตราย มหาปถวิยาฯ อามิสกิญฺจิกฺขเหตูติ กสฺสจิเทว อามิสสฺส เหตุ อนฺตมโส กุณฺฑกมุฏฺฐิโนปิฯ ชีวิตเหตูติ อฏวิยํ โจเรหิ คเหตฺวา ชีวิเต โวโรปิยมาเน ตสฺสปิ เหตุฯ ชนปทกลฺยาณิยาติ ชนปเท อุตฺตมิตฺถิยาฯ ตติยาทีนิฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

3. ตติยวคฺโค

1-2. มาตุคามสุตฺตาทิวณฺณนา

[170-171] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม น ตสฺส, ภิกฺขเว, มาตุคาโมติ น ตสฺส รโห เอกกสฺส นิสินฺนสฺส เตน ธมฺเมน อตฺถิโกปิ มาตุคาโม จิตฺตํ ปริยาทาตุํ สกฺโกติ, ยสฺส ลาภสกฺการสิโลโก จิตฺตํ ปริยาทาตุํ สกฺโกตีติ, อตฺโถฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวาติฯ ปฐมทุติยานิฯ

3-6. เอกปุตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา

[172-175] ตติเย สทฺธาติ โสตาปนฺนาฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวฯ ตถา จตุตฺเถ ปญฺจเม ฉฏฺเฐ จฯ ตติยาทีนิฯ

7. ตติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[176] สตฺตเม สมุทยนฺติอาทีสุ สห ปุพฺพกมฺเมน อตฺตภาโว โกลปุตฺติยํ วณฺณโปกฺขรตา กลฺยาณวากฺกรณตา ธุตคุณาวีกรณํ จีวรธารณํ ปริวารสมฺปตฺตีติ เอวมาทิ ลาภสกฺการสฺส สมุทโย นาม, ตํ สมุทยสจฺจวเสน นปฺปชานาติ, นิโรโธ จ ปฏิปทา จ นิโรธสจฺจมคฺคสจฺจวเสเนว เวทิตพฺพาฯ สตฺตมํฯ

8. ฉวิสุตฺตวณฺณนา

[177] อฏฺฐเม ยสฺมา ลาภสกฺการสิโลโก นรกาทีสุ, นิพฺพตฺเตนฺโต สกลมฺปิ อิมํ อตฺตภาวํ นาเสติ, อิธาปิ มรณมฺปิ มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ อาวหติ, ตสฺมา ฉวิํ ฉินฺทตีติอาทิ วุตฺตํฯ อฏฺฐมํฯ

9. รชฺชุสุตฺตวณฺณนา

[178] นวเม วาฬรชฺชุยาติ สุตฺตาทิมยา รชฺชุ มุทุกา โหติ วาฬรชฺชุ ขรา ผรุสา, ตสฺมา อยเมว คหิตาฯ นวมํฯ

10. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[179] ทสเม ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราติ ผลสมาปตฺติสุขวิหาราฯ เตสาหมสฺสาติ เตสํ อหํ อสฺส ฯ ขีณาสโว หิ ลาภี ปุญฺญสมฺปนฺโน ยาคุขชฺชกาทีนิ คเหตฺวา อาคตาคตานํ อนุโมทนํ กโรนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺโต ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต ผลสมาปตฺติํ อปฺเปตฺวา นิสีทิตุํ โอกาสํ น ลภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ ทสมํฯ

ตติโย วคฺโคฯ

4. จตุตฺถวคฺโค

1-4. ภินฺทิสุตฺตาทิวณฺณนา

[180-183] จตุตฺถวคฺคสฺส ปฐมํ อุตฺตานเมวฯ ทุติยาทีสุ กุสลมูลนฺติ อโลภาทิติวิธกุสลธมฺโมฯ สุกฺโก ธมฺโมติ ตสฺเสว ปริยายเทสนา ฯ อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺส กุสลมูลาทิสงฺขาตสฺส อนวชฺชธมฺมสฺส อสมุจฺฉินฺนตฺตา เทวทตฺโต สคฺเค วา นิพฺพตฺเตยฺย, มคฺคผลานิ วา อธิคจฺเฉยฺย, สฺวาสฺส สมุจฺเฉทมคมา สพฺพโส สมุจฺฉินฺโน วินฏฺโฐฯ ปฐมาทีนิฯ

5. อจิรปกฺกนฺตสุตฺตวณฺณนา

[184] ปญฺจเม ปราภวายาติ อวฑฺฒิยา วินาสายฯ อสฺสตรีติ วฬวาย กุจฺฉิสฺมิํ คทฺรภสฺส ชาตาฯ อตฺตวธาย คพฺภํ คณฺหาตีติ ตํ อสฺเสน สทฺธิํ สมฺปโยเชนฺติ, สา คพฺภํ คณฺหิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต วิชายิตุํ น สกฺโกติ, ปาเทหิ ภูมิยํ ปหรนฺตี ติฏฺฐติ, อถสฺสา จตฺตาโร ปาเท จตูสุ ขาณุเกสุ พนฺธิตฺวา กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา โปตํ นีหรนฺติ, สา ตตฺเถว มรติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ ปญฺจมํฯ

6. ปญฺจรถสตสุตฺตวณฺณนา

[185] ฉฏฺเฐ ภตฺตาภิหาโรติ อภิหริตพฺพํ ภตฺตํฯ ตสฺส ปน ปมาณํ ทสฺเสตุํ ปญฺจ จ ถาลิปากสตานีติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอโก ถาลิปาโก ทสนฺนํ ปุริสานํ ภตฺตํ คณฺหาติฯ นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺยุนฺติ อจฺฉปิตฺตํ วา มจฺฉปิตฺตํ วาสฺส นาสปุเฏ ปกฺขิเปยฺยํฯ ฉฏฺฐํฯ

7-13. มาตุสุตฺตาทิวณฺณนา

[186-187] สตฺตเม มาตุปิ เหตูติ ‘‘สเจ มุสา ภณสิ, มาตรํ เต วิสฺสชฺเชสฺสามฯ โน เจ ภณสิ, น วิสฺสชฺเชสฺสามา’’ติ เอวํ โจเรหิ อฏวิยํ ปุจฺฉมาโน ตสฺสา โจรหตฺถคตาย มาตุยาปิ เหตุ สมฺปชานมุสา น ภาเสยฺยาติ อตฺโถฯ อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโยติฯ สตฺตมาทีนิฯ

ลาภสกฺการสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ราหุลสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1-8. จกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา

[188-195] ราหุลสํยุตฺตสฺส ปฐเม เอโกติ จตูสุ อิริยาปเถสุ เอกวิหารีฯ วูปกฏฺโฐติ วิเวกฏฺโฐ นิสฺสทฺโทฯ อปฺปมตฺโตติ สติยา อวิปฺปวสนฺโตฯ อาตาปีติ วีริยสมฺปนฺโนฯ ปหิตตฺโต วิหเรยฺยนฺติ วิเสสาธิคมตฺถาย เปสิตตฺโต หุตฺวา วิหเรยฺยํฯ อนิจฺจนฺติ หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจํฯ อถ วา อุปฺปาทวยวนฺตตาย ตาวกาลิกตาย วิปริณามโกฏิยา นิจฺจปฏิกฺเขปโตติ อิเมหิปิ การเณหิ อนิจฺจํฯ ทุกฺขนฺติ จตูหิ การเณหิ ทุกฺขํ ทุกฺขมนฏฺเฐน ทุกฺขวตฺถุกฏฺเฐน สตตสมฺปีฬนฏฺเฐน สุขปฏิกฺเขเปนาติฯ กลฺลนฺติ ยุตฺตํฯ เอตํ มมาติ ตณฺหาคาโหฯ เอโสหมสฺมีติ มานคาโหฯ เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิคาโหฯ ตณฺหาคาโห เจตฺถ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตวเสน, มานคาโห นววิธมานวเสน, ทิฏฺฐิคาโห ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิวเสน เวทิตพฺโพฯ นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตีติ เอตฺถ วิราควเสน จตฺตาโร มคฺคา กถิตา, วิราคา วิมุจฺจตีติ เอตฺถ วิมุตฺติวเสน จตฺตาริ สามญฺญผลานิฯ

เอตฺถ จ ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ปสาทาว คหิตา, มโนติ อิมินา เตภูมกํ สมฺมสนจารจิตฺตํฯ ทุติเย ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ อารมฺมณเมวฯ ตติเย ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ ปสาทวตฺถุกจิตฺตเมว, มโนวิญฺญาเณน เตภูมกํ สมฺมสนจารจิตฺตํ คหิตํฯ เอวํ สพฺพตฺถ นโย เนตพฺโพฯ ฉฏฺเฐ เตภูมกธมฺมาฯ อฏฺฐเม ปน ตณฺหาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ทฺวาเร ชวนปฺปตฺตาว ลพฺภติฯ ปฐมาทีนิฯ

9. ธาตุสุตฺตวณฺณนา

[196] นวเม วิญฺญาณธาตุวเสน นามํ, เสสาหิ รูปนฺติ นามรูปํ กถิตํฯ นวมํฯ

10. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[197] ทสเม รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, เสสา จตฺตาโร สพฺพสงฺคาหิกปริจฺเฉเทน จตุภูมกาฯ อิธ ปน เตภูมกาติ คเหตพฺพาฯ ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-10. จกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา

[198-199] ทุติเย ทส อุตฺตานตฺถาเนวฯ ปฐมาทีนิฯ

11. อนุสยสุตฺตวณฺณนา

[200] เอกาทสเม อิมสฺมิญฺจ สวิญฺญาณเก กาเยติ อตฺตโน สวิญฺญาณกกายํ ทสฺเสติ, พหิทฺธา จาติ ปรสฺส สวิญฺญาณกํ วา อวิญฺญาณกํ วาฯ ปุริเมน วา อตฺตโน จ ปรสฺส จ วิญฺญาณเมว ทสฺเสติ, ปจฺฉิเมน พหิทฺธา อนินฺทฺริยพทฺธรูปํฯ อหงฺการมมงฺการมานานุสยาติ อหํการทิฏฺฐิ จ มมํการตณฺหา จ มานานุสยา จฯ น โหนฺตีติ เอเต กิเลสา กถํ ชานนฺตสฺส เอเตสุ วตฺถูสุ น โหนฺตีติ ปุจฺฉติฯ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตีติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย สุฏฺฐุ ปสฺสติฯ เอกาทสมํฯ

12. อปคตสุตฺตวณฺณนา

[201] ทฺวาทสเม อหงฺการมมงฺการมานาปคตนฺติ อหํการโต จ มมํการโต จ มานโต จ อปคตํฯ วิธา สมติกฺกนฺตนฺติ มานโกฏฺฐาเส สุฏฺฐุ อติกฺกนฺตํฯ สนฺตํ สุวิมุตฺตนฺติ กิเลสวูปสเมน สนฺตํ, กิเลเสเหว สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ ทฺวาทสมํฯ

ทุติโย วคฺโคฯ

ทฺวีสุปิ อเสกฺขภูมิ กถิตาฯ ปฐโม ปเนตฺถ อายาจนฺตสฺส เทสิโต, ทุติโย อนายาจนฺตสฺสฯ สกเลปิ ปน ราหุลสํยุตฺเต เถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนียธมฺมาว กถิตาติฯ

ราหุลสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ลกฺขณสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1. อฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา

[202] ลกฺขณสํยุตฺเต ยฺวายํ อายสฺมา จ ลกฺขโณติ ลกฺขณตฺเถโร วุตฺโต, เอส ชฏิลสหสฺสพฺภนฺตเร เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺโน อาทิตฺตปริยายาวสาเน อรหตฺตํ ปตฺโต เอโก มหาสาวโกติ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปเนส ลกฺขณสมฺปนฺเนน สพฺพาการปริปูเรน พฺรหฺมสเมน อตฺตภาเวน สมนฺนาคโต, ตสฺมา ‘‘ลกฺขโณ’’ติ สงฺขํ คโตฯ มหาโมคฺคลฺลาโน ปน ปพฺพชิตทิวสโต สตฺตเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺโต ทุติโย อคฺคสาวโกฯ

สิตํ ปาตฺวากาสีติ มนฺทหสิตํ ปาตุอกาสิ, ปกาสยิ ทสฺเสสีติ วุตฺตํ โหติฯ กิํ ปน ทิสฺวา เถโร สิตํ ปาตฺวากาสีติ? อุปริ ปาฬิยํ อาคตํ อฏฺฐิกสงฺขลิกํ เอกํ เปตโลเก นิพฺพตฺตํ สตฺตํ ทิสฺวาฯ ตญฺจ โข ทิพฺเพน จกฺขุนา, น ปสาทจกฺขุนาฯ ปสาทจกฺขุสฺส หิ เอเต อตฺตภาวา น อาปาถํ อาคจฺฉนฺติฯ เอวรูปํ ปน อตฺตภาวํ ทิสฺวา การุญฺเญ กตฺตพฺเพ กสฺมา สิตํ ปาตฺวากาสีติ? อตฺตโน จ พุทฺธญาณสฺส จ สมฺปตฺติํ สมนุสฺสรณโตฯ ตญฺหิ ทิสฺวา เถโร ‘‘อทิฏฺฐสจฺเจน นาม ปุคฺคเลน ปฏิลภิตพฺพา เอวรูปา อตฺตภาวา มุตฺโต อหํ, ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม’’ติ อตฺตโน จ สมฺปตฺติํ อนุสฺสริตฺวา – ‘‘อโห พุทฺธสฺส ภควโต ญาณสมฺปตฺติ, ‘โย กมฺมวิปาโก, ภิกฺขเว, อจินฺเตยฺโย น จินฺเตตพฺโพ’ติ เทเสสิ, ปจฺจกฺขํ วต กตฺวา พุทฺธา เทเสนฺติ, สุปฺปฏิวิทฺธา พุทฺธานํ ธมฺมธาตู’’ติ เอวํ พุทฺธญาณสมฺปตฺติญฺจ อนุสฺสริตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสีติฯ

อถ ลกฺขณตฺเถโร กสฺมา น อทฺทส, กิมสฺส ทิพฺพจกฺขุ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาโมคฺคลฺลาโน ปน อาวชฺเชนฺโต อทฺทส, อิตโร ปน อนาวชฺชเนน น อทฺทสฯ

ยสฺมา ปน ขีณาสวา นาม น อการณา สิตํ กโรนฺติ, ตสฺมา ตํ ลกฺขณตฺเถโร ปุจฺฉิ โก นุ โข, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, เหตุ, โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ? เถโร ปน ยสฺมา เยหิ อยํ อุปปตฺติ สามํ อทิฏฺฐา, เต ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺติ, ตสฺมา ภควนฺตํ สกฺขิํ กตฺวา พฺยากาตุกามตาย อกาโล โข, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตโต ภควโต สนฺติเก ปุฏฺโฐ อิธาหํ, อาวุโสติอาทินา นเยน พฺยากาสิฯ

ตตฺถ อฏฺฐิกสงฺขลิกนฺติ เสตํ นิมฺมํสโลหิตํ อฏฺฐิสงฺฆาตํฯ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปีติ เอเตปิ ยกฺขคิชฺฌา เจว ยกฺขกากา จ ยกฺขกุลลา จ ปจฺเจตพฺพาฯ ปากติกานํ ปน คิชฺฌาทีนํ อาปาถมฺปิ เอตํ รูปํ นาคจฺฉติฯ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวาติ อนุพนฺธิตฺวา อนุพนฺธิตฺวาฯ วิตุเทนฺตีติ อสิธารูปเมหิ ติขิเณหิ โลหตุณฺฑเกหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา อิโต จิโต จ จรนฺติ คจฺฉนฺติฯ สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรตีติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาโต, สา อฏฺฐิกสงฺขลิกา อฏฺฏสฺสรํ อาตุรสฺสรํ กโรตีติ อตฺโถฯ อกุสลวิปากานุภวนตฺถํ กิร โยชนปฺปมาณาปิ ตาทิสา อตฺตภาวา นิพฺพตฺตนฺติ, ปสาทุสฺสทา จ โหนฺติ ปกฺกคณฺฑสทิสาฯ ตสฺมา สา อฏฺฐิกสงฺขลิกา พลวเวทนาตุรา ตาทิสํ สทฺทมกาสีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ‘‘วฏฺฏคามิสตฺตา นาม เอวรูปา อตฺตภาวา น มุจฺจนฺตี’’ติ สตฺเตสุ การุญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ธมฺมสํเวคํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ อจฺฉริยํ วต โภติอาทิมาหฯ ตโต ภควา เถรสฺส อานุภาวํ ปกาเสนฺโต จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว , สาวกา วิหรนฺตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุ ภูตํ ชาตํ อุปฺปนฺนํ เอเตสนฺติ จกฺขุภูตา, ภูตจกฺขุกา อุปฺปนฺนจกฺขุกา จกฺขุํ อุปฺปาเทตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ ยตฺร หิ นามาติ เอตฺถ ยตฺราติ การณวจนํฯ ตตฺรายํ อตฺถโยชนา – ยสฺมา นาม สาวโกปิ เอวรูปํ ญสฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขิํ วา กริสฺสติ, ตสฺมา อโวจุมฺห – ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺติ, ญาณภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺตี’’ติฯ ปุพฺเพว เม โส, ภิกฺขเว, สตฺโต ทิฏฺโฐติ โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิเวเธน อปฺปมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปมาเณ สตฺตนิกาเย ภวคติโยนิฐิตินิวาเส จ ปจฺจกฺขํ กโรนฺเตน มยา ปุพฺเพว โส สตฺโต ทิฏฺโฐติ วทติฯ