ยสฺมา ปน ขีณาสวา นาม น อการณา สิตํ กโรนฺติ, ตสฺมา ตํ ลกฺขณตฺเถโร ปุจฺฉิ โก นุ โข, อาวุโส โมคฺคลฺลาน, เหตุ, โก ปจฺจโย สิตสฺส ปาตุกมฺมายาติ? เถโร ปน ยสฺมา เยหิ อยํ อุปปตฺติ สามํ อทิฏฺฐา, เต ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺติ, ตสฺมา ภควนฺตํ สกฺขิํ กตฺวา พฺยากาตุกามตาย อกาโล โข, อาวุโสติอาทิมาหฯ ตโต ภควโต สนฺติเก ปุฏฺโฐ อิธาหํ, อาวุโสติอาทินา นเยน พฺยากาสิฯ

ตตฺถ อฏฺฐิกสงฺขลิกนฺติ เสตํ นิมฺมํสโลหิตํ อฏฺฐิสงฺฆาตํฯ คิชฺฌาปิ กากาปิ กุลลาปีติ เอเตปิ ยกฺขคิชฺฌา เจว ยกฺขกากา จ ยกฺขกุลลา จ ปจฺเจตพฺพาฯ ปากติกานํ ปน คิชฺฌาทีนํ อาปาถมฺปิ เอตํ รูปํ นาคจฺฉติฯ อนุปติตฺวา อนุปติตฺวาติ อนุพนฺธิตฺวา อนุพนฺธิตฺวาฯ วิตุเทนฺตีติ อสิธารูปเมหิ ติขิเณหิ โลหตุณฺฑเกหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา อิโต จิโต จ จรนฺติ คจฺฉนฺติฯ สา สุทํ อฏฺฏสฺสรํ กโรตีติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาโต, สา อฏฺฐิกสงฺขลิกา อฏฺฏสฺสรํ อาตุรสฺสรํ กโรตีติ อตฺโถฯ อกุสลวิปากานุภวนตฺถํ กิร โยชนปฺปมาณาปิ ตาทิสา อตฺตภาวา นิพฺพตฺตนฺติ, ปสาทุสฺสทา จ โหนฺติ ปกฺกคณฺฑสทิสาฯ ตสฺมา สา อฏฺฐิกสงฺขลิกา พลวเวทนาตุรา ตาทิสํ สทฺทมกาสีติฯ

เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ‘‘วฏฺฏคามิสตฺตา นาม เอวรูปา อตฺตภาวา น มุจฺจนฺตี’’ติ สตฺเตสุ การุญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ธมฺมสํเวคํ ทสฺเสนฺโต ตสฺส มยฺหํ, อาวุโส, เอตทโหสิ อจฺฉริยํ วต โภติอาทิมาหฯ ตโต ภควา เถรสฺส อานุภาวํ ปกาเสนฺโต จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว , สาวกา วิหรนฺตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุ ภูตํ ชาตํ อุปฺปนฺนํ เอเตสนฺติ จกฺขุภูตา, ภูตจกฺขุกา อุปฺปนฺนจกฺขุกา จกฺขุํ อุปฺปาเทตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถฯ ทุติยปเทปิ เอเสว นโยฯ ยตฺร หิ นามาติ เอตฺถ ยตฺราติ การณวจนํฯ ตตฺรายํ อตฺถโยชนา – ยสฺมา นาม สาวโกปิ เอวรูปํ ญสฺสติ วา ทกฺขติ วา สกฺขิํ วา กริสฺสติ, ตสฺมา อโวจุมฺห – ‘‘จกฺขุภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺติ, ญาณภูตา วต, ภิกฺขเว, สาวกา วิหรนฺตี’’ติฯ ปุพฺเพว เม โส, ภิกฺขเว, สตฺโต ทิฏฺโฐติ โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฏิเวเธน อปฺปมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อปฺปมาเณ สตฺตนิกาเย ภวคติโยนิฐิตินิวาเส จ ปจฺจกฺขํ กโรนฺเตน มยา ปุพฺเพว โส สตฺโต ทิฏฺโฐติ วทติฯ

โคฆาตโกติ คาโว วธิตฺวา อฏฺฐิโต มํสํ โมเจตฺวา วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺปนกสตฺโตฯ ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนาติ ตสฺส นานาเจตนาหิ อายูหิตสฺส อปราปริยกมฺมสฺสฯ ตตฺร หิ ยาย เจตนาย นรเก ปฏิสนฺธิ ชนิตา, ตสฺสา วิปาเก ปริกฺขีเณ อวเสสกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา อารมฺมณํ กตฺวา ปุน เปตาทีสุ ปฏิสนฺธิ นิพฺพตฺตติ, ตสฺมา สา ปฏิสนฺธิ กมฺมสภาคตาย อารมฺมณสภาคตาย วา ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสโส’’ติ วุจฺจติฯ อยญฺจ สตฺโต เอวํ อุปฺปนฺโนฯ เตนาห – ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติฯ ตสฺส กิร นรกา จวนกาเล นิมฺมํสกตานํ คุนฺนํ อฏฺฐิราสิเยว นิมิตฺตํ อโหสิฯ โส ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ ตํ กมฺมํ วิญฺญูนํ ปากฏํ วิย กโรนฺโต อฏฺฐิสงฺขลิกเปโต ชาโตฯ ปฐมํฯ

2. เปสิสุตฺตวณฺณนา

[203] มํสเปสิวตฺถุสฺมิํ โคฆาตโกติ โคมํสเปสิโย กตฺวา สุกฺขาเปตฺวา วลฺลูรวิกฺกเยน อเนกานิ วสฺสานิ ชีวิกํ กปฺเปสิ, เตนสฺส นรกา จวนกาเล มํสเปสิเยว นิมิตฺตํ อโหสิฯ โส มํสเปสิเปโต ชาโตฯ ทุติยํฯ

3. ปิณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[204] มํสปิณฺฑวตฺถุสฺมิํ สากุณิโกติ สกุเณ คเหตฺวา วิกฺกิณนกาเล นิปฺปกฺขจมฺเม มํสปิณฺฑมตฺเต กตฺวา วิกฺกิณนฺโต ชีวิกํ กปฺเปสิ, เตนสฺส นรกา จวนกาเล มํสปิณฺโฑว นิมิตฺตํ อโหสิฯ โส มํสปิณฺฑเปโต ชาโตฯ ตติยํฯ

4. นิจฺฉวิสุตฺตวณฺณนา

[205] นิจฺฉวิวตฺถุสฺมิํ ตสฺส โอรพฺภิกสฺส เอฬเก วธิตฺวา วธิตฺวา นิจฺจมฺเม กตฺวา กปฺปิตชีวิกสฺส ปุริมนเยเนว นิจฺจมฺมํ เอฬกสรีรํ นิมิตฺตํ อโหสิฯ โส นิจฺฉวิเปโต ชาโตฯ จตุตฺถํฯ

5. อสิโลมสุตฺตวณฺณนา

[206] อสิโลมวตฺถุสฺมิํ โส สูกริโก ทีฆรตฺตํ นิวาปปุฏฺเฐ สูกเร อสินา วธิตฺวา วธิตฺวา ทีฆรตฺตํ ชีวิกํ กปฺเปสิ, ตสฺส อุกฺขิตฺตาสิกภาโวว นิมิตฺตํ อโหสิฯ ตสฺมา อสิโลมเปโต ชาโตฯ ปญฺจมํฯ

6. สตฺติสุตฺตวณฺณนา

[207] สตฺติโลมวตฺถุสฺมิํ โส มาควิโก เอกํ มิคญฺจ สตฺติญฺจ คเหตฺวา วนํ คนฺตฺวา ตสฺส มิคสฺส สมีปํ อาคตาคเต มิเค สตฺติยา วิชฺฌิตฺวา มาเรสิ, ตสฺส สตฺติยา วิชฺฌนกภาโวเยว นิมิตฺตํ อโหสิฯ ตสฺมา สตฺติโลมเปโต ชาโตฯ ฉฏฺฐํฯ

7. อุสุโลมสุตฺตวณฺณนา

[208] อุสุโลมวตฺถุสฺมิํ การณิโกติ ราชาปราธิเก อเนกาหิ การณาหิ ปีเฬตฺวา อวสาเน กณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา มารณกปุริโสฯ โส กิร ‘‘อมุกสฺมิํ ปเทเส วิทฺโธ มรตี’’ติ ญตฺวาว วิชฺฌติฯ ตสฺเสวํ ชีวิกํ กปฺเปตฺวา นรเก อุปฺปนฺนสฺส ตโต ปกฺกาวเสเสน อิธูปปตฺติกาเล อุสุนา วิชฺฌนภาโวเยว นิมิตฺตํ อโหสิฯ ตสฺมา อุสุโลมเปโต ชาโตฯ สตฺตมํฯ

8. สูจิโลมสุตฺตวณฺณนา

[209] สูจิโลมวตฺถุสฺมิํ สูโตติ อสฺสทมโกฯ โคทมโกติปิ วทนฺติเยวฯ ตสฺส ปโตทสูจิยา วิชฺฌนภาโวเยว นิมิตฺตํ อโหสิฯ ตสฺมา สูจิโลมเปโต ชาโตฯ อฏฺฐมํฯ

9. ทุติยสูจิโลมสุตฺตวณฺณนา

[210] ทุติเย สูจิโลมวตฺถุสฺมิํ สูจโกติ เปสุญฺญการโกฯ โส กิร มนุสฺเส อญฺญมญฺญญฺจ ภินฺทิ, ราชกุเล จ ‘‘อิมสฺส อิมํ นาม อตฺถิ, อิมินา อิทํ นาม กต’’นฺติ สูเจตฺวา สูเจตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสิฯ ตสฺมา ยถา เตน สูเจตฺวา มนุสฺสา ภินฺนา, ตถา สูจีหิ เภทนทุกฺขํ ปจฺจนุโภตุํ กมฺมเมว นิมิตฺตํ กตฺวา สูจิโลมเปโต ชาโตฯ นวมํฯ

10. กุมฺภณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[211] อณฺฑภาริวตฺถุสฺมิํ คามกูฏโกติ วินิจฺฉยามจฺโจฯ ตสฺส กมฺมสภาคตาย กุมฺภมตฺตา มหาฆฏปฺปมาณา อณฺฑา อเหสุํฯ โส หิ ยสฺมา รโห ปฏิจฺฉนฺเน ฐาเน ลญฺชํ คเหตฺวา กูฏวินิจฺฉเยน ปากฏํ โทสํ กโรนฺโต สามิเก อสฺสามิเก อกาสิ, ตสฺมาสฺส รหสฺสํ องฺคํ ปากฏํ นิพฺพตฺตํฯ ยสฺมา ทณฺฑํ ปฏฺฐเปนฺโต ปเรสํ อสยฺหํ ภารํ อาโรเปสิ, ตสฺมาสฺส รหสฺสํ องฺคํ อสยฺหภาโร หุตฺวา นิพฺพตฺตํฯ ยสฺมา ยสฺมิํ ฐาเน ฐิเตน สเมน ภวิตพฺพํ, ตสฺมิํ ฐตฺวา วิสโม อโหสิ, ตสฺมาสฺส รหสฺสงฺเค วิสมา นิสชฺชาว อโหสีติฯ ทสมํฯ

ปฐโม วคฺโคฯ

2. ทุติยวคฺโค

1. สสีสกสุตฺตวณฺณนา

[212] ปารทาริกวตฺถุสฺมิํ โส สตฺโต ปรสฺส รกฺขิตโคปิตํ สสฺสามิกํ ผสฺสํ ผุสนฺโต มีฬฺหสุเขน กามสุเขน จิตฺตํ รมยิตฺวา กมฺมสภาคตาย คูถผสฺสํ ผุสนฺโต ทุกฺขมนุภวิตุํ ตตฺถ นิพฺพตฺโตฯ ปฐมํฯ

2. คูถขาทสุตฺตวณฺณนา

[213] ทุฏฺฐพฺราหฺมณวตฺถุ ปากฏเมวฯ ทุติยํฯ

3. นิจฺฉวิตฺถิสุตฺตวณฺณนา

[214] นิจฺฉวิตฺถิวตฺถุสฺมิํ ยสฺมา มาตุคาโม นาม อตฺตโน ผสฺเส อนิสฺสโร, สา จ ตํ สามิกสฺส สนฺตกํ ผสฺสํ เถเนตฺวา ปเรสํ อภิรติํ อุปฺปาเทสิ, ตสฺมา กมฺมสภาคตาย สุขสมฺผสฺสา วฏฺฏิตฺวา ทุกฺขสมฺผสฺสํ อนุภวิตุํ นิจฺฉวิตฺถี หุตฺวา อุปฺปนฺนาฯ ตติยํฯ

4. มงฺคุลิตฺถิสุตฺตวณฺณนา

[215] มงฺคุลิตฺถิวตฺถุสฺมิํ มงฺคุลินฺติ วิรูปํ ทุทฺทสิกํ พีภจฺฉํฯ สา กิร ยกฺขทาสิกมฺมํ กโรนฺตี ‘‘อิมินา จ อิมินา จ เอวํ พลิกมฺเม กเต อยํ นาม ตุมฺหากํ วฑฺฒิ ภวิสฺสตี’’ติ มหาชนสฺส คนฺธปุปฺผาทีนิ วญฺจนาย คเหตฺวา มหาชนํ ทุทฺทิฏฺฐิํ มิจฺฉาทิฏฺฐิํ คณฺหาเปสิ, ตสฺมา ตาย กมฺมสภาคตาย คนฺธปุปฺผาทีนํ เถนิตตฺตา ทุคฺคนฺธา, ทุทฺทสฺสนสฺส คาหิตตฺตา ทุทฺทสิกา วิรูปา พีภจฺฉา หุตฺวา นิพฺพตฺตาฯ จตุตฺถํฯ

5. โอกิลินีสุตฺตวณฺณนา

[216] โอกิลินีวตฺถุสฺมิํ อุปฺปกฺกํ โอกิลินิํ โอกิรินินฺติ สา กิร องฺคารจิตเก นิปนฺนา วิปฺผนฺทมานา วิปริวตฺตมานา ปจฺจติ, ตสฺมา อุปฺปกฺกา เจว โหติ อุณฺเหน อคฺคินา ปกฺกสรีรา, โอกิลินี จ กิลินฺนสรีรา, พินฺทูนิสฺสา สรีรโต ปคฺฆรนฺติ, โอกิรินี จ องฺคารสมฺปริกิณฺณาฯ ตสฺสา หิ เหฏฺฐโตปิ กิํสุกปุปฺผวณฺณา องฺคารา, อุภยปสฺเสสุปิ, อากาสโตปิสฺสา อุปริ ปตนฺติฯ เตน วุตฺตํ – ‘‘อุปฺปกฺกํ โอกิลินิํ โอกิรินิ’’นฺติฯ สา อิสฺสาปกตา สปตฺติํ องฺคารกฏาเหน โอกิรีติ ตสฺส กิร รญฺโญ เอกา นาฏกินี องฺคารกฏาหํ สมีเป ฐเปตฺวา คตฺตโต อุทกํ ปุญฺฉติ, ปาณินา จ เสทํ กโรติฯ ราชาปิ ตาย สทฺธิํ กถญฺจ กโรติ, ปริตุฏฺฐาการญฺจ ทสฺเสติฯ อคฺคมเหสี ตํ อสหมานา อิสฺสาปกตา หุตฺวา อจิรปกฺกนฺตสฺส รญฺโญ ตํ องฺคารกฏาหํ คเหตฺวา ตสฺสา อุปริ องฺคาเร โอกิริฯ สา ตํ กมฺมํ กตฺวา ตาทิสํเยว วิปากํ ปจฺจนุภวิตุํ เปตโลเก นิพฺพตฺตาฯ ปญฺจมํฯ

6. อสีสกสุตฺตวณฺณนา

[217] โจรฆาตวตฺถุสฺมิํ โส รญฺโญ อาณาย ทีฆรตฺตํ โจรานํ สีสานิ ฉินฺทิตฺวา เปตโลเก นิพฺพตฺตนฺโต อสีสกํ กพนฺธํ หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ ฉฏฺฐํฯ

7-11. ปาปภิกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา

[218-222] ภิกฺขุวตฺถุสฺมิํ ปาปภิกฺขูติ ลามกภิกฺขุฯ โส กิร โลกสฺส สทฺธาเทยฺเย จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุญฺชิตฺวา กายวจีทฺวาเรหิ อสํยโต ภินฺนาชีโว จิตฺตเกฬิํ กีฬนฺโต วิจริฯ ตโต เอกํ พุทฺธนฺตรํ นิรเย ปจฺจิตฺวา เปตโลเก นิพฺพตฺตนฺโต ภิกฺขุสทิเสเนว อตฺตภาเวน นิพฺพตฺติฯ ภิกฺขุนีสิกฺขมานาสามเณรสามเณรีวตฺถูสุปิ อยเมว วินิจฺฉโยฯ สตฺตมาทีนิฯ

ลกฺขณสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. โอปมฺมสํยุตฺตํ

1. กูฏสุตฺตวณฺณนา

[223] โอปมฺมสํยุตฺตสฺส ปฐเม กูฏํ คจฺฉนฺตีติ กูฏงฺคมาฯ กูฏํ สโมสรนฺตีติ กูฏสโมสรณาฯ กูฏสมุคฺฆาตาติ กูฏสฺส สมุคฺฆาเตนฯ อวิชฺชาสมุคฺฆาตาติ อรหตฺตมคฺเคน อวิชฺชาย สมุคฺฆาเตนฯ อปฺปมตฺตาติ สติยา อวิปฺปวาเส ฐิตา หุตฺวาฯ ปฐมํฯ

2. นขสิขสุตฺตวณฺณนา

[224] ทุติเย มนุสฺเสสุ ปจฺจาชายนฺตีติ เย มนุสฺสโลกโต จุตา มนุสฺเสสุ ชายนฺติ, เต เอวํ อปฺปกาติ อธิปฺปาโยฯ อญฺญตฺร มนุสฺเสหีติ เย ปน มนุสฺสโลกโต จุตา ฐเปตฺวา มนุสฺสโลกํ จตูสุ อปาเยสุ ปจฺจาชายนฺติ, เต มหาปถวิยํ ปํสุ วิย พหุตราฯ อิมสฺมิญฺจ สุตฺเต เทวาปิ มนุสฺเสเหว สงฺคหิตาฯ ตสฺมา ยถา มนุสฺเสสุ ชายนฺตา อปฺปกา, เอวํ เทเวสุปีติ เวทิตพฺพาฯ ทุติยํฯ

3. กุลสุตฺตวณฺณนา

[225] ตติเย สุปฺปธํสิยานีติ สุวิเหฐิยานิฯ กุมฺภตฺเถนเกหีติ เย ปรฆรํ ปวิสิตฺวา ทีปาโลเกน โอโลเกตฺวา ปรภณฺฑํ หริตุกามา ฆเฏ ทีปํ กตฺวา ปวิสนฺติ, เต กุมฺภตฺเถนกา นาม, เตหิ กุมฺภตฺเถนเกหิฯ สุปฺปธํสิโย โหติ อมนุสฺเสหีติ เมตฺตาภาวนารหิตํ ปํสุปิสาจกา วิธํสยนฺติ, ปเคว อุฬารา อมนุสฺสาฯ ภาวิตาติ วฑฺฒิตาฯ พหุลีกตาติ ปุนปฺปุนํ กตาฯ ยานีกตาติ ยุตฺตยานํ วิย กตาฯ วตฺถุกตาติ ปติฏฺฐานฏฺเฐน วตฺถุ วิย กตาฯ อนุฏฺฐิตาติ อธิฏฺฐิตา ฯ ปริจิตาติ สมนฺตโต จิตา สุวฑฺฒิตาฯ สุสมารทฺธาติ จิตฺเตน สุฏฺฐุ สมารทฺธาฯ ตติยํฯ