ตํ ธมฺมนฺติ ตํ เตสํ โอวาทานุสาสนีธมฺมํฯ อนุสฺสรตีติ สรติฯ อนุวิตกฺเกตีติ วิตกฺกาหตํ กโรติฯ อารทฺโธ โหตีติ ปริปุณฺโณ โหติฯ ปวิจินตีติอาทิ สพฺพํ ตตฺถ ญาณจารวเสเนว วุตฺตํฯ อถ วา ปวิจินตีติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ลกฺขณํ วิจินติฯ ปวิจรตีติ ตตฺถ ญาณํ จราเปติฯ ปริวีมํสมาปชฺชตีติ วีมํสนํ โอโลกนํ คเวสนํ อาปชฺชติฯ

สตฺต ผลา สตฺตานิสํสาติ อุภยมฺเปตํ อตฺถโต เอกํฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺจ อญฺญํ อาราเธตีติ อรหตฺตํ อาราเธนฺโต อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว อาราเธติ, ตญฺจ โข ปฏิกจฺจ, อสมฺปตฺเตเยว มรณกาเลติ อตฺโถฯ อถ มรณกาเลติ อถ มรณสฺส อาสนฺนกาเลฯ

อนฺตราปรินิพฺพายีติ โย อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา ปรินิพฺพายติ, โส ติวิโธ โหติฯ กปฺปสหสฺสายุเกสุ ตาว อวิเหสุ นิพฺพตฺติตฺวา เอโก นิพฺพตฺตทิวเสเยว อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ โน เจ นิพฺพตฺตทิวเส ปาปุณาติ, ปฐมสฺส ปน กปฺปสตสฺส มตฺถเก ปาปุณาติฯ อยเมโก อนฺตราปรินิพฺพายีฯ อปโร เอวํ อสกฺโกนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปสตานํ มตฺถเก ปาปุณาติ, อยํ ทุติโยฯ อปโร เอวมฺปิ อสกฺโกนฺโต จตุนฺนํ กปฺปสตานํ มตฺถเก ปาปุณาติ, อยํ ตติโย อนฺตราปรินิพฺพายีฯ

ปญฺจมํ ปน กปฺปสตํ อติกฺกมิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺโต อุปหจฺจปรินิพฺพายี นาม โหติฯ อตปฺปาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ยตฺถ กตฺถจิ อุปฺปนฺโน ปน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน อรหตฺตํ ปตฺโต สสงฺขารปรินิพฺพายี นาม, อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน ปตฺโต อสงฺขารปรินิพฺพายี นามฯ อวิหาทีสุปิ นิพฺพตฺโต ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา อุปรูปริ นิพฺพตฺติตฺวา อกนิฏฺฐํ ปตฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นามฯ

อิมสฺมิํ ปน ฐาเน อฏฺฐจตฺตารีส อนาคามิโน กเถตพฺพาฯ อวิเหสุ หิ ตโย อนฺตราปรินิพฺพายี, เอโก อุปหจฺจปรินิพฺพายี, เอโก อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามีติ ปญฺจ โหนฺติฯ เต อสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจ, สสงฺขารปรินิพฺพายิโน ปญฺจาติ ทส โหนฺติ, ตถา อตปฺปาทีสุฯ อกนิฏฺเฐสุ ปน อุทฺธํโสโต นตฺถิ, ตสฺมา ตตฺถ จตฺตาโร สสงฺขารปรินิพฺพายี, จตฺตาโร อสงฺขารปรินิพฺพายีติ อฏฺฐาติ เอวํ อฏฺฐจตฺตาลีส โหนฺติฯ

เตสํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี สพฺพเชฏฺโฐ เจว โหติ สพฺพกนิฏฺโฐ จฯ กถํ? โส หิ โสฬสกปฺปสหสฺสายุกตฺตา อายุนา สพฺเพสํ เชฏฺโฐ, สพฺพปจฺฉา อรหตฺตํ ปาปุณีติ สพฺเพสํ กนิฏฺโฐฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ เอกจิตฺตกฺขณิกา นานาลกฺขณา อรหตฺตมคฺคสฺส ปุพฺพภาควิปสฺสนา โพชฺฌงฺคา กถิตาฯ

4. วตฺถสุตฺตวณฺณนา

[185] จตุตฺเถ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ สติสมฺโพชฺฌงฺโคติ เอวํ เจ มยฺหํ โหติฯ อปฺปมาโณติ เม โหตีติ อปฺปมาโณติ เอวํ เม โหติฯ สุสมารทฺโธติ สุปริปุณฺโณฯ ติฏฺฐตีติ เอตฺถ อฏฺฐหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ – อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐติ, ปวตฺตํ, อปฺปวตฺตํ, นิมิตฺตํ, อนิมิตฺตํ สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา, วิสงฺขารํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺฐตีติฯ อิเมหิ อฏฺฐหากาเรหิ ติฏฺฐตีติ เถโร ชานาติ, วุตฺตาการวิปรีเตเหว อฏฺฐหากาเรหิ จวนฺตํ จวตีติ ปชานาติฯ เสสโพชฺฌงฺเคสุปิ เอเสว นโยฯ

อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต เถรสฺส ผลโพชฺฌงฺคา กถิตาฯ ยทา หิ เถโร สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สีสํ กตฺวา ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตทา อิตเร ฉ ตทนฺวยา โหนฺติฯ ยทา ธมฺมวิจยาทีสุ อญฺญตรํ, ตทาปิ เสสา ตทนฺวยา โหนฺตีติ เอวํ ผลสมาปตฺติยํ อตฺตโน จิณฺณวสิตํ ทสฺเสนฺโต เถโร อิมํ สุตฺตํ กเถสีติฯ

5. ภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[186] ปญฺจเม โพธาย สํวตฺตนฺตีติ พุชฺฌนตฺถาย สํวตฺตนฺติฯ กิํ พุชฺฌนตฺถาย? มคฺเคน อสงฺขตํ นิพฺพานํ, ปจฺจเวกฺขณาย กตกิจฺจตํ, มคฺเคน วา กิเลสนิทฺทาโต ปพุชฺฌนตฺถาย, ผเลน ปพุชฺฌนภาวตฺถายาติปิ วุตฺตํ โหติฯ เตเนเวตฺถ นิพฺพานสจฺฉิกิริยา กิเลสปหานปจฺจเวกฺขณาติ สพฺพํ ทสฺสิตํฯ

6-7. กุณฺฑลิยสุตฺตาทิวณฺณนา

[187-188] ฉฏฺเฐ อารามนิสฺสยีติ อารามํ นิสฺสาย วสนภาเวน อารามนิสฺสยีฯ ปริสาวจโรติ ปริสาย อวจโรฯ ปริสํ นาม พาลาปิ, ปณฺฑิตาปิ โอสรนฺติ, โย ปน ปรปฺปวาทํ มทฺทิตฺวา อตฺตโน วาทํ ทีเปตุํ สกฺโกติ, อยํ ปริสาวจโร นามฯ อาราเมน อารามนฺติ อาราเมเนว อารามํ อนุจงฺกมามิ, น พาหิเรนาติ อตฺโถฯ อุยฺยาเนน อุยฺยานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อญฺเญน วา อาราเมน ปวิสิตฺวา อญฺญํ อารามํ, อญฺเญน อุยฺยาเนน อญฺญํ อุยฺยานนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ อิติวาทปฺปโมกฺขานิสํสนฺติ ‘‘เอวํ ปุจฺฉา โหติ, เอวํ วิสฺสชฺชนํ, เอวํ คหณํ, เอวํ นิพฺเพฐน’’นฺติ อิมินา นเยน อิติวาโท โหติ อิติวาทปฺปโมกฺโขติ เอตํ อานิสํสํฯ อุปารมฺภานิสํสนฺติ ‘‘อยํ ปุจฺฉาย โทโส, อยํ วิสฺสชฺชเน’’ติ เอวํ วาทโทสานิสํสํฯ

กถํ ภาวิโต จ, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโรติ สตฺถา ‘‘เอตฺตกํ ฐานํ ปริพฺพาชเกน ปุจฺฉิตํ, อิทานิ ปุจฺฉิตุํ น สกฺโกตี’’ติ ญตฺวา ‘‘น ตาว อยํ เทสนา ยถานุสนฺธิํ คตาฯ อิทานิ นํ ยถานุสนฺธิํ ปาเปสฺสามี’’ติ สยเมว ปุจฺฉนฺโต อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตตฺถ มนาปํ นาภิชฺฌตีติ อิฏฺฐารมฺมณํ นาภิชฺฌายติฯ นาภิหํสตีติ น สามิสาย ตุฏฺฐิยา อภิหํสติฯ ตสฺส ฐิโต จ กาโย โหติ, ฐิตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตนฺติ ตสฺส นามกาโย จ จิตฺตญฺจ โคจรชฺฌตฺเต ฐิตํ โหติฯ สุสณฺฐิตนฺติ กมฺมฏฺฐานวเสน สุฏฺฐุ สณฺฐิตํฯ สุวิมุตฺตนฺติ กมฺมฏฺฐานวิมุตฺติยา สุวิมุตฺตํฯ อมนาปนฺติ อนิฏฺฐารมฺมณํฯ น มงฺกุ โหตีติ ตสฺมิํ น มงฺกุ โหติฯ อปฺปติฏฺฐิตจิตฺโตติ กิเลสวเสน อฏฺฐิตจิตฺโตฯ อทีนมานโสติ โทมนสฺสวเสน อทีนจิตฺโตฯ อพฺยาปนฺนเจตโสติ โทสวเสน อปูติจิตฺโตฯ

เอวํ ภาวิโต โข, กุณฺฑลิย, อินฺทฺริยสํวโร เอวํ พหุลีกโต ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรตีติ เอตฺถ เอวํ สุจริตปูรณํ เวทิตพฺพํ – อิเมสุ ตาว ฉสุ ทฺวาเรสุ อฏฺฐารส ทุจฺจริตานิ โหนฺติฯ