1. อชฺฌตฺตานิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1] สฬายตนวคฺคสฺส ปฐเม จกฺขุนฺติ ทฺเว จกฺขูนิ – ญาณจกฺขุ เจว มํสจกฺขุ จฯ ตตฺถ ญาณจกฺขุ ปญฺจวิธํ – พุทฺธจกฺขุ, ธมฺมจกฺขุ, สมนฺตจกฺขุ, ทิพฺพจกฺขุ, ปญฺญาจกฺขูติฯ เตสุ พุทฺธจกฺขุ นาม อาสยานุสยญาณญฺเจว อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ, ยํ – ‘‘พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต’’ติ (มหาว. 9; ม. นิ. 1.283; 2.338) อาคตํ ฯ ธมฺมจกฺขุ นาม เหฏฺฐิมา ตโย มคฺคา ตีณิ จ ผลานิ, ยํ – ‘‘วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาที’’ติ (มหาว. 16; ม. นิ. 2.395) อาคตํฯ สมนฺตจกฺขุ นาม สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, ยํ – ‘‘ปาสาทมารุยฺห สมนฺตจกฺขู’’ติ (มหาว. 8; ม. นิ. 1.282; 2.338) อาคตํฯ ทิพฺพจกฺขุ นาม อาโลกผรเณน อุปฺปนฺนํ ญาณํ, ยํ – ‘‘ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธนา’’ติ (ปารา. 13; ม. นิ. 2.341) อาคตํฯ ปญฺญาจกฺขุ นาม จตุสจฺจปริจฺเฉทกญาณํ, ยํ – ‘‘จกฺขุํ อุทปาที’’ติ (ส. นิ. 5.1081; มหาว. 15) อาคตํฯ

มํสจกฺขุปิ ทุวิธํ – สสมฺภารจกฺขุ, ปสาทจกฺขูติฯ เตสุ ยฺวายํ อกฺขิกูปเก อกฺขิปฏเลหิ ปริวาริโต มํสปิณฺโฑ, ยตฺถ จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโว ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ สงฺเขปโต เตรส สมฺภารา โหนฺติฯ วิตฺถารโต ปน จตสฺโส ธาตุโย วณฺณคนฺธรโสชา สมฺภโวติ อิเม นว จตุสมุฏฺฐานวเสน ฉตฺติํส, ชีวิตํ ภาโว จกฺขุปสาโท กายปสาโทติ อิเม กมฺมสมุฏฺฐานา ตาว จตฺตาโรติ จตฺตารีส สมฺภารา โหนฺติฯ อิทํ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ยํ ปเนตฺถ เสตมณฺฑลปริจฺฉินฺเนน กณฺหมณฺฑเลน ปริวาริเต ทิฏฺฐิมณฺฑเล สนฺนิวิฏฺฐํ รูปทสฺสนสมตฺถํ ปสาทมตฺตํ, อิทํ ปสาทจกฺขุ นามฯ ตสฺส ตโต ปเรสญฺจ โสตาทีนํ วิตฺถารกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาวฯ

ตตฺถ ยทิทํ ปสาทจกฺขุ, ตํ คเหตฺวา ภควา – จกฺขุํ, ภิกฺขเว, อนิจฺจนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ – ‘‘จตูหิ การเณหิ อนิจฺจํ อุทยพฺพยวนฺตตายา’’ติอาทินา นเยน วิตฺถารกถา เหฏฺฐา ปกาสิตาเยวฯ โสตมฺปิ ปสาทโสตเมว อธิปฺเปตํ, ตถา ฆานชิวฺหากายาฯ มโนติ เตภูมกสมฺมสนจารจิตฺตํฯ อิติ อิทํ สุตฺตํ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ ตีณิ ลกฺขณานิ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

2-3. อชฺฌตฺตทุกฺขสุตฺตาทิวณฺณนา

[2-3] ทุติยํ ทฺเว ลกฺขณานิ, ตติยํ เอกลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ เสสานิ ปน เตหิ สลฺลกฺขิตานิ วา เอตฺตเกเนว วา สลฺลกฺเขสฺสนฺตีติฯ

4-6. พาหิรานิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[4-6] จตุตฺเถ รูปคนฺธรสโผฏฺฐพฺพา จตุสมุฏฺฐานา, สทฺโท ทฺวิสมุฏฺฐาโน, ธมฺมาติ เตภูมกธมฺมารมฺมณํฯ อิทมฺปิ พาหิเรสุ ฉสุ อายตเนสุ ติลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ วเสน วุตฺตํฯ ปญฺจเม ฉฏฺเฐ จ ทุติยตติเยสุ วุตฺตสทิโสว นโยฯ

7-12. อชฺฌตฺตานิจฺจาตีตานาคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[7-12] สตฺตมาทีนิ อตีตานาคเตสุ จกฺขาทีสุ อนิจฺจลกฺขณาทีนิ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ พลวคาเหน กิลมนฺตานํ วเสน วุตฺตานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

อนิจฺจวคฺโค ปฐโมฯ

2. ยมกวคฺโค

1-4. ปฐมปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตาทิวณฺณนา

[13-16] ยมกวคฺคสฺส ปฐมทุติเยสุ อชฺฌตฺติกานนฺติ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตวเสน อชฺฌตฺติกานํฯ โส ปน เนสํ อชฺฌตฺติกภาโว ฉนฺทราคสฺส อธิมตฺตพลวตาย เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสานญฺหิ อนฺโตฆรํ วิย ฉ อชฺฌตฺติกายตนานิ, ฆรูปจารํ วิย ฉ พาหิรายตนานิฯ ยถา เนสํ ปุตฺตทารธนธญฺญปุณฺเณ อนฺโตฆเร ฉนฺทราโค อธิมตฺตพลวา โหติ, ตตฺถ กสฺสจิ ปวิสิตุํ น เทนฺติ, อปฺปมตฺเตน ภาชนสทฺทมตฺเตนาปิ ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? วตฺตาโร ภวนฺติฯ เอวเมวํ ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ อายตเนสุ อธิมตฺตพลวฉนฺทราโคติฯ อิติ อิมาย ฉนฺทราคพลวตาย ตานิ ‘‘อชฺฌตฺติกานี’’ติ วุตฺตานิฯ ฆรูปจาเร ปน โน ตถา พลวา โหติ, ตตฺถ จรนฺเต มนุสฺเสปิ จตุปฺปทานิปิ น สหสา นิวาเรนฺติฯ กิญฺจาปิ น นิวาเรนฺติ, อนิจฺฉนฺตา ปน ปสุปจฺฉิมตฺตมฺปิ คหิตุํ น เทนฺติฯ อิติ เนสํ ตตฺถ น อธิมตฺตพลวฉนฺทราโค โหติฯ รูปาทีสุปิ ตเถว น อธิมตฺตพลวฉนฺทราโค, ตสฺมา ตานิ ‘‘พาหิรานี’’ติ วุตฺตานิฯ วิตฺถารโต ปน อชฺฌตฺติกพาหิรกถา วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตาวฯ เสสํ ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวฯ ตถา ตติยจตุตฺเถสุฯ

5-6. ปฐมโนเจอสฺสาทสุตฺตาทิวณฺณนา

[17-18] ปญฺจเม นิสฺสฏาติ นิกฺขนฺตาฯ วิสญฺญุตฺตาติ โนสํยุตฺตาฯ วิปฺปมุตฺตาติ โน อธิมุตฺตา วิมริยาทีกเตน เจตสาติ นิมฺมริยาทีกเตน เจตสาฯ ยญฺหิ กิเลสชาตํ วา วฏฺฏํ วา อปฺปหีนํ โหติ, เตน เสขานํ จิตฺตํ สมริยาทีกตํ นามฯ ยํ ปหีนํ, เตน วิมริยาทีกตํฯ อิธ ปน สพฺพโส กิเลสานญฺเจว วฏฺฏสฺส จ ปหีนตฺตา วิมริยาทีกเตน กิเลสวฏฺฏมริยาทํ อติกฺกนฺเตน จิตฺเตน วิหริํสูติ อตฺโถฯ ฉฏฺเฐปิ เอเสว นโยฯ ฉสุปิ ปเนเตสุ สุตฺเตสุ จตุสจฺจเมว กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

7-10. ปฐมาภินนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[19-22] สตฺตมาทีสุ จตูสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ อนุปุพฺพกถา ปน เนสํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติฯ

ยมกวคฺโค ทุติโยฯ

3. สพฺพวคฺโค

1. สพฺพสุตฺตวณฺณนา

[23] สพฺพวคฺคสฺส ปฐเม สพฺพํ โว, ภิกฺขเวติ สพฺพํ นาม จตุพฺพิธํ – สพฺพสพฺพํ, อายตนสพฺพํ, สกฺกายสพฺพํ, ปเทสสพฺพนฺติฯ ตตฺถ –

‘‘น ตสฺส อทฺทิฏฺฐมิธอตฺถิ กิญฺจิ,

อโถ อวิญฺญาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิญฺญาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ,

ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขู’’ติฯ (มหานิ. 156; จูฬนิ. โธตกมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 32; ปฏิ. ม. 1.121) –

อิทํ สพฺพสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, ตํ สุณาถา’’ติ (สํ. นิ. 4.24) อิทํ อายตนสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพธมฺมมูลปริยายํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติ (ม. นิ. 1.1) อิทํ สกฺกายสพฺพํ นามฯ ‘‘สพฺพธมฺเมสุ วา ปน ปฐมสมนฺนาหาโร อุปฺปชฺชติ จิตฺตํ มโน มานสํ…เป.… ตชฺชามโนธาตู’’ติ อิทํ ปเทสสพฺพํ นามฯ อิติ ปญฺจารมฺมณมตฺตํ ปเทสสพฺพํฯ เตภูมกธมฺมา สกฺกายสพฺพํฯ จตุภูมกธมฺมา อายตนสพฺพํฯ ยํกิญฺจิ เนยฺยํ สพฺพสพฺพํฯ

ปเทสสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ น ปาปุณาติ, สกฺกายสพฺพํ อายตนสพฺพํ น ปาปุณาติ, อายตนสพฺพํ สพฺพสพฺพํ น ปาปุณาติฯ กสฺมา? สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส อยํ นาม ธมฺโม อารมฺมณํ น โหตีติ นตฺถิตายฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต อายตนสพฺพํ อธิปฺเปตํฯ

ปจฺจกฺขายาติ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ วาจาวตฺถุกเมวสฺสาติ, วาจาย วตฺตพฺพวตฺถุมตฺตกเมว ภเวยฺยฯ อิมานิ ปน ทฺวาทสายตนานิ อติกฺกมิตฺวา อยํ นาม อญฺโญ สภาวธมฺโม อตฺถีติ ทสฺเสตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ ปุฏฺโฐ จ น สมฺปาเยยฺยาติ, ‘‘กตมํ อญฺญํ สพฺพํ นามา’’ติ? ปุจฺฉิโต, ‘‘อิทํ นามา’’ติ วจเนน สมฺปาเทตุํ น สกฺกุเณยฺยฯ วิฆาตํ อาปชฺเชยฺยาติ ทุกฺขํ อาปชฺเชยฺยฯ ยถา ตํ, ภิกฺขเว, อวิสยสฺมินฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํฯ ยถาติ การณวจนํ, ยสฺมา อวิสเย ปุฏฺโฐติ อตฺโถฯ อวิสยสฺมิญฺหิ สตฺตานํ วิฆาโตว โหติ, กูฏาคารมตฺตํ สิลํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา คมฺภีเร อุทเก ตรณํ อวิสโย, ตถา จนฺทิมสูริยานํ อากฑฺฒิตฺวา ปาตนํ, ตสฺมิํ อวิสเย วายมนฺโต วิฆาตเมว อาปชฺชติ, เอวํ อิมสฺมิมฺปิ อวิสเย วิฆาตเมว อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ

2. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[24] ทุติเย สพฺพปฺปหานายาติ สพฺพสฺส ปหานายฯ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตนฺติ จกฺขุสมฺผสฺสํ มูลปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนา สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนชวนเวทนาฯ จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ โสตทฺวาราทิเวทนาปจฺจยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน มโนติ ภวงฺคจิตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ สหาวชฺชนกชวนํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ สหาวชฺชนเวทนาย ชวนเวทนาฯ ภวงฺคสมฺปยุตฺตาย ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อาวชฺชนํ ภวงฺคโต อโมเจตฺวา มโนติ สหาวชฺชเนน ภวงฺคํ ทฏฺฐพฺพํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนวิญฺญาณํฯ มโนสมฺผสฺโสติ ภวงฺคสหชาโต สมฺผสฺโสฯ เวทยิตนฺติ ชวนสหชาตา เวทนาฯ สหาวชฺชเนน ภวงฺคสหชาตาปิ วฏฺฏติเยวฯ ยา ปเนตฺถ เทสนา อนุสิฏฺฐิอาณา, อยํ ปณฺณตฺติ นามาติฯ

3. อภิญฺญาปริญฺญาปหานสุตฺตวณฺณนา

[25] ตติเย สพฺพํ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหานายาติ สพฺพํ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปชหนตฺถายฯ อภิญฺญา ปริญฺญา ปหาตพฺพนฺติ อภิชานิตฺวา ปริชานิตฺวา ปหาตพฺพํฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

4. ปฐมอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[26] จตุตฺเถ อนภิชานํ อปริชานํ อวิราชยํ อปฺปชหนฺติ อนภิชานนฺโต อปริชานนฺโต อวิราเชนฺโต อปฺปชหนฺโตฯ เอตฺถ จ อวิราเชนฺโตติ อวิคจฺฉาเปนฺโตฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ติสฺโสปิ ปริญฺญา กถิตา โหนฺติฯ ‘‘อภิชาน’’นฺติ หิ วจเนน ญาตปริญฺญา กถิตา, ‘‘ปริชาน’’นฺติ วจเนน ตีรณปริญฺญา, ‘‘วิราชยํ ปชห’’นฺติ ทฺวีหิ ปหานปริญฺญาติฯ

5. ทุติยอปริชานนสุตฺตวณฺณนา

[27] ปญฺจเม จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา ธมฺมาติ เหฏฺฐา คหิตรูปเมว คเหตฺวา ทสฺเสติฯ เหฏฺฐา วา อาปาถคตํ คหิตํ, อิธ อนาปาถคตํฯ อิทํ ปเนตฺถ สนฺนิฏฺฐานํ – เหฏฺฐา อาปาถคตมฺปิ อนาปาถคตมฺปิ คหิตเมว, อิธ ปน จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตา ตโย ขนฺธาฯ เต หิ จกฺขุวิญฺญาเณน สห วิญฺญาตพฺพตฺตา ‘‘จกฺขุวิญฺญาณวิญฺญาตพฺพา’’ติ วุตฺตาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

6. อาทิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[28] ฉฏฺเฐ คยาสีเสติ คยาคามสฺส หิ อวิทูเร คยาติ เอกา โปกฺขรณีปิ อตฺถิ นทีปิ, คยาสีสนามโก หตฺถิกุมฺภสทิโส ปิฏฺฐิปาสาโณปิ, ยตฺถ ภิกฺขุสหสฺสสฺสปิ โอกาโส ปโหติ, ภควา ตตฺถ วิหรติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘คยาสีเส’’ติฯ ภิกฺขู อามนฺเตสีติ เตสํ สปฺปายธมฺมเทสนํ วิจินิตฺวา ตํ เทเสสฺสามีติ อามนฺเตสิฯ

ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา – อิโต กิร ทฺวานวุติกปฺเป มหินฺโท นาม ราชา อโหสิฯ ตสฺส เชฏฺฐปุตฺโต ผุสฺโส นามฯ

โส ปูริตปารมี ปจฺฉิมภวิกสตฺโต, ปริปากคเต ญาเณ โพธิมณฺฑํ อารุยฺห สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิ ฯ รญฺโญ กนิฏฺฐปุตฺโต ตสฺส อคฺคสาวโก อโหสิ, ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยสาวโกฯ ราชา จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ เชฏฺฐปุตฺโต นิกฺขมิตฺวา พุทฺโธ ชาโต, กนิฏฺฐปุตฺโต อคฺคสาวโก, ปุโรหิตปุตฺโต ทุติยสาวโก’’ติฯ โส ‘‘อมฺหากํเยว พุทฺโธ, อมฺหากํ ธมฺโม, อมฺหากํ สงฺโฆ’’ติ วิหารํ กาเรตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺฐกโต ยาว อตฺตโน ฆรทฺวารา อุภโต เวฬุภิตฺติกุฏิกาหิ ปริกฺขิปิตฺวา มตฺถเก สุวณฺณตารกขจิตสโมสริตคนฺธทามมาลาทามวิตานํ พนฺธาเปตฺวา เหฏฺฐา รชตวณฺณํ วาลุกํ สนฺถริตฺวา ปุปฺผานิ วิกิราเปตฺวา เตน มคฺเคน ภควโต อาคมนํ กาเรสิฯ

สตฺถา วิหารสฺมิํเยว ฐิโต จีวรํ ปารุปิตฺวา อนฺโตสาณิยาว สทฺธิํ ภิกฺขุสงฺเฆน ราชเคหํ อาคจฺฉติ, กตภตฺตกิจฺโจ อนฺโตสาณิยาว คจฺฉติฯ โกจิ กฏจฺฉุภิกฺขามตฺตมฺปิ ทาตุํ น ลภติฯ ตโต นาครา อุชฺฌายิํสุ, ‘‘พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, น จ มยํ ปุญฺญานิ กาตุํ ลภามฯ ยถา หิ จนฺทิมสูริยา สพฺเพสํ อาโลกํ กโรนฺติ, เอวํ พุทฺธา นาม สพฺเพสํ หิตตฺถาย อุปฺปชฺชนฺติ, อยํ ปน ราชา สพฺเพสํ ปุญฺญเจตนํ อตฺตโนเยว อนฺโต ปเวเสตี’’ติฯ

ตสฺส จ รญฺโญ อญฺเญ ตโย ปุตฺตา อตฺถิฯ นาครา เตหิ สทฺธิํ เอกโต หุตฺวา สมฺมนฺตยิํสุ, ‘‘ราชกุเลหิ สทฺธิํ อฏฺโฏ นาม นตฺถิ, เอกํ อุปายํ กโรมา’’ติฯ เต ปจฺจนฺเต โจเร อุฏฺฐาเปตฺวา, ‘‘กติปยา คามา ปหฏา’’ติ สาสนํ อาหราเปตฺวา รญฺโญ อาโรจยิํสุฯ ราชา ปุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา‘‘ตาตา, อหํ มหลฺลโก, คจฺฉถ โจเร วูปสเมถา’’ติ เปเสสิฯ ปยุตฺตโจรา อิโต จิโต จ อวิปฺปกิริตฺวา เตสํ สนฺติกเมว อาคจฺฉิํสุฯ เต อนาวาเส คาเม วาเสตฺวา ‘‘วูปสมิตา โจรา’’ติ อาคนฺตฺวา ราชานํ วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ

ราชา ตุฏฺโฐ ‘‘ตาตา, วรํ โว เทมี’’ติ อาหฯ เต อธิวาเสตฺวา คนฺตฺวา นาคเรหิ สทฺธิํ มนฺตยิํสุ, ‘‘รญฺญา อมฺหากํ วโร ทินฺโนฯ กิํ คณฺหามา’’ติ? อยฺยปุตฺตา, ตุมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทโย น ทุลฺลภา , พุทฺธรตนํ ปน ทุลฺลภํ, น สพฺพกาลํ อุปฺปชฺชติ, ตุมฺหากํ เชฏฺฐภาติกสฺส ผุสฺสพุทฺธสฺส ปฏิชคฺคนวรํ คณฺหถาติฯ

เต ‘‘เอวํ กริสฺสามา’’ติ นาครานํ ปฏิสฺสุณิตฺวา กตมสฺสุกมฺมา สุนฺหาตา สุวิลิตฺตา รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, โน วรํ เทถา’’ติ ยาจิํสุฯ กิํ คณฺหิสฺสถ ตาตาติ? เทว, อมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทีหิ อตฺโถ นตฺถิ, เชฏฺฐภาติกสฺส โน ผุสฺสพุทฺธสฺส ปฏิชคฺคนวรํ เทถาติฯ ‘‘อยํ วโร น สกฺกา มยา ชีวมาเนน ทาตุ’’นฺติ ทฺเว กณฺเณ ปิทหิฯ ‘‘เทว, น ตุมฺเห อมฺเหหิ พลกฺกาเรน วรํ ทาปิตา, ตุมฺเหหิ อตฺตโน รุจิยา ตุฏฺเฐหิ ทินฺโนฯ กิํ, เทว, ราชกุลสฺส ทฺเว กถา วฏฺฏนฺตี’’ติ? สจฺจวาทิตาย ภณิํสุฯ

ราชา วินิวตฺติตุํ อลภนฺโต – ‘‘ตาตา, สตฺต สํวจฺฉเร สตฺต มาเส สตฺต จ ทิวเส อุปฏฺฐหิตฺวา ตุมฺหากํ ทสฺสามี’’ติ อาหฯ ‘‘สุนฺทรํ, เทว, ปาฏิโภคํ เทถา’’ติฯ ‘‘กิสฺส ปาฏิโภคํ ตาตา’’ติ? ‘‘เอตฺตกํ กาลํ อมรณปาฏิโภคํ เทวา’’ติฯ ‘‘ตาตา, อยุตฺตํ ปาฏิโภคํ ทาเปถ, น สกฺกา เอวํ ปาฏิโภคํ ทาตุํ, ติณคฺเค อุสฺสาวพินฺทุสทิสํ สตฺตานํ ชีวิต’’นฺติฯ ‘‘โน เจ, เทว, ปาฏิโภคํ เทถ, มยํ อนฺตรา มตา กิํ กุสลํ กริสฺสามา’’ติ? ‘‘เตน หิ, ตาตา, ฉ สํวจฺฉรานิ เทถา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ ปญฺจ, จตฺตาริ, ตีณิ, ทฺเว, เอกํ สํวจฺฉรํ เทถ’’ฯ ‘‘สตฺต, ฉ มาเส เทถ…เป.… มาสฑฺฒมตฺตํ เทถา’’ติฯ ‘‘น สกฺกา, เทวา’’ติฯ ‘‘เตน หิ สตฺตทิวสมตฺตํ เทถา’’ติฯ ‘‘สาธุ, เทวาติ สตฺต ทิวเส สมฺปฏิจฺฉิํสุ’’ฯ ราชา สตฺต สํวจฺฉเร สตฺต มาเส สตฺต ทิวเส กตฺตพฺพสกฺการํ สตฺตสุเยว ทิวเสสุ อกาสิฯ

ตโต ปุตฺตานํ วสนฏฺฐานํ สตฺถารํ เปเสตุํ อฏฺฐอุสภวิตฺถตํ มคฺคํ อลงฺการาเปสิ, มชฺฌฏฺฐาเน จตุอุสภปฺปมาณํ ปเทสํ หตฺถีหิ มทฺทาเปตฺวา กสิณมณฺฑลสทิสํ กตฺวา วาลุกาย สนฺถราเปตฺวา ปุปฺผาภิกิณฺณมกาสิ, ตตฺถ ตตฺถ กทลิโย จ ปุณฺณฆเฏ จ ฐปาเปตฺวา ธชปฏากา อุกฺขิปาเปสิฯ อุสเภ อุสเภ โปกฺขรณิํ ขณาเปสิ, อปรภาเค ทฺวีสุ ปสฺเสสุ คนฺธมาลาปุปฺผาปเณ ปสาราเปสิฯ มชฺฌฏฺฐาเน จตุอุสภวิตฺถารสฺส อลงฺกตมคฺคสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ทฺเว อุสภวิตฺถาเร มคฺเค ขาณุกณฺฏเก หราเปตฺวา ทณฺฑทีปิกาโย การาเปสิฯ ราชปุตฺตาปิ อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺฐาเน โสฬสอุสภมคฺคํ ตเถว อลงฺการาเปสุํฯ

ราชา อตฺตโน อาณาปวตฺติฏฺฐานสฺส เกทารสีมํ คนฺตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริเทวมาโน, ‘‘ตาตา, มยฺหํ ทกฺขิณกฺขิํ อุปฺปาเฏตฺวา คณฺหนฺตา วิย คจฺฉถ, เอวํ คณฺหิตฺวา คตา ปน พุทฺธานํ อนุจฺฉวิกํ กเรยฺยาถฯ มา สุราโสณฺฑา วิย ปมตฺตา วิจริตฺถา’’ติ อาหฯ เต ‘‘ชานิสฺสาม มยํ, เทวา’’ติ สตฺถารํ คเหตฺวา คตา, วิหารํ กาเรตฺวา สตฺถุ นิยฺยาเตตฺวา ตตฺถ สตฺถารํ ปฏิชคฺคนฺตา กาเลน เถราสเน, กาเลน มชฺฌิมาสเน, กาเลน สงฺฆนวกาสเน ติฏฺฐนฺติฯ ทานํ อุปปริกฺขมานานํ ติณฺณมฺปิ ชนานํ เอกสทิสเมว อโหสิฯ เต อุปกฏฺฐาย วสฺสูปนายิกาย จินฺตยิํสุ – ‘‘กถํ นุ โข สตฺถุ อชฺฌาสยํ คณฺเหยฺยามา’’ติ? อถ เนสํ เอตทโหสิ – ‘‘พุทฺธา นาม ธมฺมครุโน, น อามิสครุโน, สีเล ปติฏฺฐมานา มยํ สตฺถุ อชฺฌาสยํ คเหตุํ สกฺขิสฺสามา’’ติ ทานสํวิธายเก มนุสฺเส ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตาตา, อิมินาว นีหาเรน ยาคุภตฺตขาทนียาทีนิ สมฺปาเทนฺตา ทานํ ปวตฺเตถา’’ติ วตฺวา ทานสํวิทหนปลิโพธํ ฉินฺทิํสุฯ

อถ เนสํ เชฏฺฐภาตา ปญฺจสเต ปุริเส อาทาย ทสสุ สีเลสุ ปติฏฺฐาย ทฺเว กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา กปฺปิยํ อุทกํ ปริภุญฺชมาโน วาสํ กปฺเปสิฯ มชฺฌิโม ตีหิ, กนิฏฺโฐ ทฺวีหิ ปุริสสเตหิ สทฺธิํ ตเถว ปฏิปชฺชิฯ เต ยาวชีวํ สตฺถารํ อุปฏฺฐหิํสุฯ สตฺถา เตสํเยว สนฺติเก ปรินิพฺพายิฯ

เตปิ กาลํ กตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ทฺวานวุติกปฺเป มนุสฺสโลกโต เทวโลกํ, เทวโลกโต จ มนุสฺสโลกํ สํสรนฺตา อมฺหากํ สตฺถุกาเล เทวโลกา จวิตฺวา มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติํสุฯ เตสํ ทานคฺเค พฺยาวโฏ มหาอมจฺโจ องฺคมคธานํ ราชา พิมฺพิสาโร หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ เต ตสฺเสว รญฺโญ รฏฺเฐ พฺราหฺมณมหาสาลกุเล นิพฺพตฺติํสุฯ เชฏฺฐภาตา เชฏฺโฐว ชาโต, มชฺฌิมกนิฏฺฐา มชฺฌิมกนิฏฺฐาเยวฯ เยปิ เตสํ ปริวารมนุสฺสา, เต ปริวารมนุสฺสาว ชาตาฯ เต วุทฺธิมนฺวาย ตโยปิ ชนา ตํ ปุริสสหสฺสํ อาทาย นิกฺขมิตฺวา ตาปสา หุตฺวา อุรุเวลายํ นทีตีเรเยว วสิํสุฯ องฺคมคธวาสิโน มาเส มาเส เตสํ มหาสกฺการํ อภิหรนฺติฯ