โส กามโภคิโนปิ น สพฺเพ ครหติ น ปสํสติ, ตปนิสฺสิตเกปิ น สพฺเพ ครหติ น ปสํสติ, ครหิตพฺพยุตฺตเกเยว ครหติ, ปสํสิตพฺพยุตฺตเก ปสํสตีติ อิมสฺสตฺถสฺส ปกาสนํ เอเตสํ ทสฺสเน ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํฯ

อิทานิ ตมตฺถํ ปกาเสนฺโต ตโย โขเม, คามณิ, กามโภคิโนติอาทิมาหฯ ตตฺถ สาหเสนาติ สาหสิกกมฺเมนฯ น สํวิภชตีติ มิตฺตสหายสนฺทิฏฺฐสมฺภตฺตานํ สํวิภาคํ น กโรติฯ น ปุญฺญานิ กโรตีติ อนาคตภวสฺส ปจฺจยภูตานิ ปุญฺญานิ น กโรติฯ ธมฺมาธมฺเมนาติ ธมฺเมน จ อธมฺเมน จฯ ฐาเนหีติ การเณหิฯ สจฺฉิกโรตีติ กถํ อตฺตานํ อาตาเปนฺโต ปริตาเปนฺโต สจฺฉิกโรติ? จตุรงฺควีริยวเสน จ ธุตงฺควเสน จฯ ติสฺโส สนฺทิฏฺฐิกา นิชฺชราติ เอตฺถ เอโกปิ มคฺโค ติณฺณํ กิเลสานํ นิชฺชรณตาย ติสฺโส นิชฺชราติ วุตฺโตติฯ

13. ปาฏลิยสุตฺตวณฺณนา

[365] เตรสเม ทูเตยฺยานีติ ทูตกมฺมานิ ปณฺณานิ เจว มุขสาสนานิ จฯ ปาณาติปาตญฺจาหนฺติ อิทํ กสฺมา อารทฺธํ? น เกวลํ อหํ มายํ ชานามิ, อญฺญมฺปิ อิทญฺจิทญฺจ ชานามีติ สพฺพญฺญุภาวทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ สนฺติ หิ, คามณิ, เอเก สมณพฺราหฺมณาติ อิทํ เสสสมณพฺราหฺมณานํ ลทฺธิํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสา ปชหาปนตฺถํ อารทฺธํฯ

มาลี กุณฺฑลีติ มาลาย มาลี, กุณฺฑเลหิ กุณฺฑลีฯ อิตฺถิกาเมหีติ อิตฺถีหิ สทฺธิํ กามา อิตฺถิกามา, เตหิ อิตฺถิกาเมหิฯ อาวสถาคารนฺติ กุลฆรสฺส เอกสฺมิํ ฐาเน เอเกกสฺเสว สุขนิวาสตฺถาย กตํ วาสาคารํฯ เตนาหํ ยถาสตฺติ ยถาพลํ สํวิภชามีติ ตสฺสาหํ อตฺตโน สตฺติอนุรูเปน เจว พลานุรูเปน จ สํวิภาคํ กโรมิฯ อลนฺติ ยุตฺตํฯ กงฺขนิเย ฐาเนติ กงฺขิตพฺเพ การเณฯ จิตฺตสมาธินฺติ ตสฺมิํ ธมฺมสมาธิสฺมิํ ฐิโต ตฺวํ สห วิปสฺสนาย จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน จิตฺตสมาธิํ สเจ ปฏิลเภยฺยาสีติ ทสฺเสติฯ อปณฺณกตาย มยฺหนฺติ อยํ ปฏิปทา มยฺหํ อปณฺณกตาย อนปราธกตาย เอว สํวตฺตตีติ อตฺโถฯ กฏคฺคาโหติ ชยคฺคาโหฯ

อยํ โข, คามณิ, ธมฺมสมาธิ, ตตฺร เจ ตฺวํ จิตฺตสมาธิํ ปฏิลเภยฺยาสีติ เอตฺถ ธมฺมสมาธีติ ทสกุสลกมฺมปถธมฺมา, จิตฺตสมาธีติ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคาฯ อถ วา ‘‘ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี’’ติ (อ. นิ. 5.26) เอวํ วุตฺตา ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธิสุขสมาธิสงฺขาตา ปญฺจ ธมฺมา ธมฺมสมาธิ นาม, จิตฺตสมาธิ ปน สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคาวฯ อถ วา ทสกุสลกมฺมปถา จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จาติ อยํ ธมฺมสมาธิ นาม, ตํ ธมฺมสมาธิํ ปูเรนฺตสฺส อุปฺปนฺนา จิตฺเตกคฺคตา จิตฺตสมาธิ นามฯ เอวํ ตฺวํ อิมํ กงฺขาธมฺมํ ปชเหยฺยาสีติ เอวํ ตฺวํ อิมสฺมิํ วุตฺตปฺปเภเท ธมฺมสมาธิสฺมิํ ฐิโต สเจ เอวํ จิตฺตสมาธิํ ปฏิลเภยฺยาสิ, เอกํเสเนตํ กงฺขํ ปชเหยฺยาสีติ อตฺโถฯ เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตนยเมวาติฯ

คามณิสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อสงฺขตสํยุตฺตํ

1. ปฐมวคฺโค

1-11. กายคตาสติสุตฺตาทิวณฺณนา

[366-376] อสงฺขตสํยุตฺเต อสงฺขตนฺติ อกตํฯ หิเตสินาติ หิตํ เอสนฺเตนฯ อนุกมฺปเกนาติ อนุกมฺปมาเนนฯ อนุกมฺปํ อุปาทายาติ อนุกมฺปํ จิตฺเตน ปริคฺคเหตฺวา, ปฏิจฺจาติปิ วุตฺตํ โหติฯ กตํ โว ตํ มยาติ ตํ มยา อิมํ อสงฺขตญฺจ อสงฺขตมคฺคญฺจ เทเสนฺเตน ตุมฺหากํ กตํฯ เอตฺตกเมว หิ อนุกมฺปกสฺส สตฺถุ กิจฺจํ, ยทิทํ อวิปรีตธมฺมเทสนาฯ อิโต ปรํ ปน ปฏิปตฺติ นาม สาวกานํ กิจฺจํฯ เตนาห เอตานิ, ภิกฺขเว, รุกฺขมูลานิ…เป.… อมฺหากํ อนุสาสนีติ อิมินา รุกฺขมูลเสนาสนํ ทสฺเสติฯ สุญฺญาคารานีติ อิมินา ชนวิวิตฺตํ ฐานํฯ อุภเยน จ โยคานุรูปํ เสนาสนํ อาจิกฺขติ, ทายชฺชํ นิยฺยาเตติฯ

ฌายถาติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน อฏฺฐติํสารมฺมณานิ, ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ อนิจฺจาทิโต ขนฺธายตนาทีนิ อุปนิชฺฌายถ, สมถญฺจ วิปสฺสนญฺจ วฑฺเฒถาติ วุตฺตํ โหติฯ มา ปมาทตฺถาติ มา ปมชฺชิตฺถฯ มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถาติ เย หิ ปุพฺเพ ทหรกาเล อโรคกาเล สตฺตสปฺปายาทิสมฺปตฺติกาเล สตฺถุ สมฺมุขีภาวกาเล จ โยนิโสมนสิการรหิตา รตฺตินฺทิวํ มงฺกุลภตฺตํ หุตฺวา เสยฺยสุขํ มิทฺธสุขํ อนุโภนฺตา ปมชฺชนฺติ, เต ปจฺฉา ชรากาเล โรคกาเล มรณกาเล วิปตฺติกาเล สตฺถุ ปรินิพฺพุตกาเล จ ตํ ปุพฺเพ ปมาทวิหารํ อนุสฺสรนฺตา สปฺปฏิสนฺธิกาลกิริยญฺจ ภาริยํ สมฺปสฺสมานา วิปฺปฏิสาริโน โหนฺติฯ ตุมฺเห ปน ตาทิสา มา อหุวตฺถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสาริโน อหุวตฺถา’’ติฯ

อยํ โว อมฺหากํ อนุสาสนีติ อยํ อมฺหากํ สนฺติกา ‘‘ฌายถ มา ปมาทตฺถา’’ติ ตุมฺหากํ อนุสาสนี, โอวาโทติ วุตฺตํ โหติฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-33. อสงฺขตสุตฺตาทิวณฺณนา

[377-409] กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขามฯ

อนตนฺติอาทีสุ ตณฺหานติยา อภาเวน อนตํฯ จตุนฺนํ อาสวานํ อภาเวน อนาสวํฯ ปรมตฺถสจฺจตาย สจฺจํฯ วฏฺฏสฺส ปรภาคฏฺเฐน ปารํฯ สณฺหฏฺเฐน นิปุณํฯ สุฏฺฐุ ทุทฺทสตาย สุทุทฺทสํฯ ชราย อชริตตฺตา อชชฺชรํฯ ถิรฏฺเฐน ธุวํฯ อปลุชฺชนตาย อปโลกิตํฯ จกฺขุวิญฺญาเณน อปสฺสิตพฺพตฺตา อนิทสฺสนํฯ ตณฺหามานทิฏฺฐิปปญฺจานํ อภาเวน นิปฺปปญฺจํฯ

สนฺตภาวฏฺเฐน สนฺตํฯ มรณาภาเวน อมตํฯ อุตฺตมฏฺเฐน ปณีตํฯ สสฺสิริกฏฺเฐน สิวํฯ นิรุปทฺทวตาย เขมํฯ ตณฺหากฺขยสฺส ปจฺจยตฺตา ตณฺหกฺขยํฯ

วิมฺหาปนียฏฺเฐน อจฺฉรํ ปหริตพฺพยุตฺตกนฺติ อจฺฉริยํฯ อภูตเมว ภูตํ อชาตํ หุตฺวา อตฺถีติ วา อพฺภุตํฯ นิทฺทุกฺขตฺตา อนีติกํฯ นิทฺทุกฺขสภาวตฺตา อนีติกธมฺมํฯ วานาภาเวน นิพฺพานํฯ พฺยาพชฺฌาภาเวเนว อพฺยาพชฺฌํฯ วิราคาธิคมสฺส ปจฺจยโต วิราคํฯ ปรมตฺถสุทฺธิตาย สุทฺธิฯ ตีหิ ภเวหิ มุตฺตตาย มุตฺติฯ กามาลยานํ อภาเวน อนาลยํฯ ปติฏฺฐฏฺเฐน ทีปํฯ อลฺลียิตพฺพยุตฺตฏฺเฐน เลณํฯ ตายนฏฺเฐน ตาณํฯ ภยสรณฏฺเฐน สรณํ, ภยนาสนนฺติ อตฺโถฯ ปรํ อยนํ คติ ปติฏฺฐาติ ปรายณํฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติฯ

อสงฺขตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อพฺยากตสํยุตฺตํ

1. เขมาสุตฺตวณฺณนา

[410] อพฺยากตสํยุตฺตสฺส ปฐเม เขมาติ คิหิกาเล พิมฺพิสารสฺส อุปาสิกา สทฺธาปพฺพชิตา มหาเถรี ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวิกานํ ภิกฺขุนีนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ เขมา’’ติ เอวํ ภควตา มหาปญฺญตาย เอตทคฺเค ฐปิตาฯ ปณฺฑิตาติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตาฯ วิยตฺตาติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคตาฯ เมธาวินีติ เมธาย ปญฺญาย สมนฺนาคตาฯ พหุสฺสุตาติ ปริยตฺติพาหุสจฺเจนปิ ปฏิเวธพาหุสจฺเจนปิ สมนฺนาคตาฯ

คณโกติ อจฺฉิทฺทกคณนาย กุสโลฯ มุทฺทิโกติ องฺคุลิมุทฺทาย คณนาย กุสโลฯ สงฺขายโกติ ปิณฺฑคณนาย กุสโลฯ คมฺภีโรติ จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโรฯ อปฺปเมยฺโยติ อาฬฺหกคณนาย อปฺปเมยฺโยฯ ทุปฺปริโยคาโหติ อาฬฺหกคณนาย ปมาณคหณตฺถํ ทุโรคาโหฯ เยน รูเปน ตถาคตนฺติ เยน รูเปน ทีโฆ รสฺโส สาโม โอทาโตติ สตฺตสงฺขาตํ ตถาคตํ ปญฺญเปยฺยฯ ตํ รูปํ ตถาคตสฺส ปหีนนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการรูปํ สมุทยปฺปหาเนน สพฺพญฺญุตถาคตสฺส ปหีนํฯ รูปสงฺขาย วิมุตฺโตติ อายติํ รูปสฺส อนุปฺปตฺติยา รูปารูปโกฏฺฐาเสนปิ เอวรูโป นาม ภวิสฺสตีติ โวหารสฺสปิ ปฏิปสฺสทฺธตฺตา รูปปณฺณตฺติยาปิ วิมุตฺโตฯ คมฺภีโรติ อชฺฌาสย คมฺภีรตาย จ คุณคมฺภีรตาย จ คมฺภีโรฯ ตสฺส เอวํ คุณคมฺภีรสฺส สโต สพฺพญฺญุตถาคตสฺส ยํ อุปาทาย สตฺตสงฺขาโต ตถาคโตติ ปญฺญตฺติ โหติ, ตทภาเวน ตสฺสา ปญฺญตฺติยา อภาวํ ปสฺสนฺตสฺส อยํ สตฺตสงฺขาโต โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ อิทํ วจนํ น อุเปติ น ยุชฺชติ, น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติอาทิวจนมฺปิ น อุเปติ น ยุชฺชตีติ อตฺโถฯ

สํสนฺทิสฺสตีติ เอกํ ภวิสฺสติฯ สเมสฺสตีติ นิรนฺตรํ ภวิสฺสติฯ น วิโรธยิสฺสตีติ น วิรุทฺธํ ปทํ ภวิสฺสติฯ อคฺคปทสฺมินฺติ เทสนายฯ เทสนา หิ อิธ อคฺคปทนฺติ อธิปฺเปตาฯ

2. อนุราธสุตฺตวณฺณนา

[411] ทุติยํ ขนฺธิยวคฺเค วิตฺถาริตเมว, อพฺยากตาธิการโต ปน อิธ วุตฺตํฯ

3-8. ปฐมสาริปุตฺตโกฏฺฐิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[412-417] ตติเย รูปคตเมตนฺติ รูปมตฺตเมตํฯ เอตฺถ รูปโต อญฺโญ โกจิ สตฺโต นาม น อุปลพฺภติ, รูเป ปน สติ นามมตฺตํ เอตํ โหตีติ ทสฺเสติฯ เวทนาคตเมตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ โข อาวุโส เหตูติ อยํ รูปาทีนิ มุญฺจิตฺวา อนุปลพฺภิยสภาโว เหตุ, เยเนตํ อพฺยากตํ ภควตาติฯ จตุตฺถาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

9. กุตูหลสาลาสุตฺตวณฺณนา

[418] นวเม กุตูหลสาลายนฺติ กุตูหลสาลา นาม ปจฺเจกสาลา นตฺถิ, ยตฺถ ปน นานาติตฺถิยา สมณพฺราหฺมณา นานาวิธํ กถํ ปวตฺเตนฺติ, สา พหูนํ ‘‘อยํ กิํ วทติ, อยํ กิํ วทตี’’ติ กุตูหลุปฺปวตฺติฏฺฐานโต กุตูหลสาลาติ วุจฺจติฯ ทูรมฺปิ คจฺฉตีติ ยาว อาภสฺสรพฺรหฺมโลกา คจฺฉติฯ อิมญฺจ กายํ นิกฺขิปตีติ จุติจิตฺเตน นิกฺขิปติฯ อนุปปนฺโน โหตีติ จุติกฺขเณเยว ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส อนุปฺปนฺนตฺตา อนุปปนฺโน โหติฯ

10. อานนฺทสุตฺตวณฺณนา

[419] ทสเม เตสเมตํ สทฺธิํ อภวิสฺสาติ เตสํ ลทฺธิยา สทฺธิํ เอตํ อภวิสฺสฯ อนุโลมํ อภวิสฺส ญาณสฺส อุปฺปาทาย สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ ยํ เอตํ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ วิปสฺสนาญาณํ อุปฺปชฺชติ, อปิ นุ เม ตสฺส อนุโลมํ อภวิสฺสาติ อตฺโถฯ

11. สภิยกจฺจานสุตฺตวณฺณนา

[420] เอกาทสเม เอตเมตฺตเกน เอตฺตกเมวาติ อาวุโส ยสฺสาปิ เอตํ เอตฺตเกน กาเลน ‘‘เหตุมฺหิ สติ รูปีติอาทิ ปญฺญาปนา โหติ, อสติ น โหตี’’ติ พฺยากรณํ ภเวยฺย, ตสฺส เอตฺตกเมว พหุฯ โก ปน วาโท อติกฺกนฺเตติ อติกฺกนฺเต ปน อติมนาเป ธมฺมเทสนานเย วาโทเยว โก, นตฺถิ วาโท, ฉินฺนา กถาติฯ

อพฺยากตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

สฬายตนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ