ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสมตฺถกา ทฺวตฺติํสาการวเสน วา ปาทงฺคุลิอคฺคปพฺพฏฺฐิโต ยาว สีสกฏาหํ, สีสกฏาหโต ยาว ปาทงฺคุลีนํ อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ , ตาว อฏฺฐิวเสน วา ภาวนํ ปาเปติ จตูสุ ฐาเนสุ เอกฏฺฐาเนปิ อสชฺชนฺโตฯ อยํ ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ, ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ วิหรติ นามฯ

เยหิ อากาเรหีติ เยหิ โกฏฺฐาเสหิฯ เยหิ ลิงฺเคหีติ เยหิ สณฺฐาเนหิฯ เยหิ นิมิตฺเตหีติ เยหิ อุปฏฺฐาเนหิฯ อาโลกสญฺญา สุคฺคหิตา โหตีติ โย ภิกฺขุ องฺคเณ นิสีทิตฺวา อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรติ, กาเลน นิมีเลติ, กาเลน อุมฺมีเลติฯ อถสฺส ยทา นิมีเลนฺตสฺสาปิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วิย เอกสทิสเมว อุปฏฺฐาติ, ตทา อาโลกสญฺญา ชาตา นาม โหติฯ ‘‘ทิวาสญฺญา’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ สา จ ปน รตฺติํ อุปฺปชฺชมานา สุคฺคหิตา นาม โหติฯ สฺวาธิฏฺฐิตาติปิ ตสฺเสว เววจนํฯ สุฏฺฐุ อธิฏฺฐิตา สุฏฺฐุ ฐปิตา สฺวาธิฏฺฐิตา นาม วุจฺจติฯ สา อตฺถโต สุคฺคหิตาเยวฯ โย วา อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺส ทิวาปิ อาโลกสญฺญา สุคฺคหิตา สฺวาธิฏฺฐิตา นามฯ รตฺติ วา โหตุ ทิวา วา เยน อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺมิํ ถินมิทฺธวิโนทเน อาโลเก อุปฺปนฺนา สญฺญา สุคฺคหิตาเยว นามฯ วีริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ปาทกิทฺธิ กถิตาฯ

ปาสาทกมฺปนวคฺโค ทุติโยฯ

3. อโยคุฬวคฺโค

2. อโยคุฬสุตฺตวณฺณนา

[834] ตติยวคฺคสฺส ทุติเย อิมินา จาตุมหาภูติเกนาติ อิมินา จตุมหาภูตมเยน เอวํ ภาริเกน ครุเกน สมาเนนาปิฯ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติ, อิทํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหตีติ กายํ คเหตฺวา จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, จิตฺตคติยา เปเสติฯ จิตฺตํ นาม มหคฺคตจิตฺตํ, จิตฺตคติคมนํ ลหุกํ โหติฯ จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหตีติ จิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปติ, กายสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, กายคติยา เปเสติ, กาโย นาม กรชกาโย, กายคติคมนํ ทนฺธํ โหติฯ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจาติ อภิญฺญาจิตฺตสหชาตสญฺญาฯ สา หิ สนฺตสุขสมนฺนาคตตฺตา สุขสญฺญา นาม โหติ, กิเลสทนฺธายิตตฺตสฺส จ อภาวา ลหุสญฺญา นามฯ

อโยคุโฬ ทิวสํ สนฺตตฺโต ลหุตโร เจว โหตีติ โส หิ ทฺวีหิ ตีหิ ชเนหิ อุกฺขิปิตฺวา กมฺมารุทฺธเน ปกฺขิตฺโตปิ ทิวสํ ปจฺจมาโน วิวรานุปวิฏฺเฐน เตเชน เจว วาเยน จ วาโยสหคโต จ อุสฺมาสหคโต จ เตโชสหคโต จ หุตฺวา เอวํ ลหุโก โหติ, ยถา นํ กมฺมาโร มหาสณฺฑาเสน คเหตฺวา เอกโต ปริวตฺเตติ อุกฺขิปติ พหิ นีหรติฯ เอวํ ปน มุทุ จ โหติ กมฺมนิโย จฯ ยถา นํ โส ขณฺฑํ ขณฺฑํ วิจฺฉินฺทติ, กูเฏน หนนฺโต ทีฆจตุรสฺสาทิเภทํ กโรติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิกุพฺพนิทฺธิ กถิตาฯ

3-10. ภิกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา

[835-842] ตติเย วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตา, ตถา จตุตฺเถฯ อปิจ ทฺเว ผลานิ อาทิํ กตฺวา เหฏฺฐา มิสฺสกิทฺธิปาทา กถิตา, สตฺตสุ ผเลสุ ปุพฺพภาคาฯ สตฺตมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ

11-12. โมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[843-844] เอกาทสมทฺวาทสเมสุ ฉ อภิญฺญา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อิทฺธิปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อนุรุทฺธสํยุตฺตํ

1. รโหคตวคฺโค

1-2. ปฐมรโหคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[899-900] อนุรุทฺธสํยุตฺตสฺส ปฐเม อารทฺธาติ ปริปุณฺณาฯ สงฺเขปโต ปเนตฺถ ฉตฺติํสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตา, ทุติเย ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ

3. สุตนุสุตฺตวณฺณนา

[901] ตติเย มหาภิญฺญตนฺติ ฉอภิญฺญาภาวํฯ หีนํ ธมฺมนฺติอาทีสุ อิมาย ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพ –

‘‘กตเม ธมฺมา หีนา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา, อิเม ธมฺมา หีนาฯ กตเม ธมฺมา มชฺฌิมา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ สพฺพญฺจ รูปํ, อิเม ธมฺมา มชฺฌิมาฯ กตเม ธมฺมา ปณีตา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ, อิเม ธมฺมา ปณีตา’’ติ (ธ. ส. 1423-1425)ฯ

4-7. ปฐมกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา

[902-905] จตุตฺเถ กณฺฑกีวเนติ มหากรมนฺทวเนฯ ฉฏฺเฐ สหสฺสํ โลกนฺติ อิมินา เถรสฺส สตต วิหาโร ทสฺสิโตฯ เถโร หิ ปาโตว มุขํ โธวิตฺวา อตีตานาคเต กปฺปสหสฺสํ อนุสฺสรติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน ปน ทสจกฺกวาฬสหสฺสํ เอกาวชฺชนสฺส อาปาถมาคจฺฉติฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8. สลฬาคารสุตฺตวณฺณนา

[906] อฏฺฐเม สลฬาคาเรติ สลฬรุกฺขมยาย ปณฺณสาลาย, สลฬรุกฺขสฺส วา ทฺวาเร ฐิตตฺตา เอวํนามเก อคาเรฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาย สทฺธิํ วิปสฺสกปุคฺคโล กถิโตฯ

9. อมฺพปาลิวนสุตฺตวณฺณนา

[907] นวเม อาสภิํ วาจนฺติ อตฺตโน อรหตฺตภาวทีปกํ อุตฺตมวาจํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

รโหคตวคฺโค ปฐโมฯ

2. ทุติยวคฺควณฺณนา

[909-922] ทุติยวคฺเค ฐานญฺจ ฐานโตติอาทีหิ เถโร ทสพลญาณํ ปฏิชานาติฯ กิมฺปเนตํ สาวกานํ โหตีติ? เอกเทเสน โหติ, สพฺพญฺญุพุทฺธานํ ปเนตํ นิปฺปเทสํ สพฺพาการปริปูรนฺติฯ

อนุรุทฺธสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ฌานสํยุตฺตวณฺณนา

[923] ฌานสํยุตฺตํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

ฌานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อานาปานสํยุตฺตํ

1. เอกธมฺมวคฺโค

1. เอกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[977] อานาปานสํยุตฺตสฺส ปฐเม เอกธมฺโมติ เอโก ธมฺโมฯ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.215) อานาปานสฺสติกมฺมฏฺฐานนิทฺเทเส วุตฺตเมวฯ

6. อริฏฺฐสุตฺตวณฺณนา

[982] ฉฏฺเฐ ภาเวถ โนติ ภาเวถ นุฯ กามจฺฉนฺโทติ ปญฺจกามคุณิกราโคฯ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ ธมฺเมสูติ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ ทฺวาทสสุ อายตนธมฺเมสุ ฯ ปฏิฆสญฺญา สุปฺปฏิวินีตาติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตสญฺญา สุฏฺฐุ ปฏิวินีตา, สมุจฺฉินฺนาติ อตฺโถฯ อิมินา อตฺตโน อนาคามิมคฺคํ กเถติฯ อิทานิ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนํ ทสฺเสนฺโต โส สโตว อสฺสสิสฺสามีติอาทิมาหฯ

7. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา

[983] สตฺตเม อิญฺชิตตฺตํ วา ผนฺทิตตฺตํ วาติ อุภเยนปิ จลนเมว กถิตํฯ

8. ปทีโปปมสุตฺตวณฺณนา

[984] อฏฺฐเม เนว กาโยปิ กิลมติ น จกฺขูนีติ อญฺเญสุ หิ กมฺมฏฺฐาเนสุ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กาโยปิ กิลมติ, จกฺขูนิปิ วิหญฺญนฺติฯ ธาตุกมฺมฏฺฐานสฺมิญฺหิ กมฺมํ กโรนฺตสฺส กาโย กิลมติ, ยนฺเต ปกฺขิปิตฺวา ปีฬนาการปฺปตฺโต วิย โหติฯ กสิณกมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺตสฺส จกฺขูนิ ผนฺทนฺติ กิลมนฺติ, นิกฺขมิตฺวา ปตนาการปฺปตฺตานิ วิย โหนฺติฯ อิมสฺมิํ ปน กมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ กโรนฺตสฺส เนว กาโย กิลมติ, น อกฺขีนิ วิหญฺญนฺติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ

สพฺพโส รูปสญฺญานนฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตํ, กิํ อานาปาเน กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภตีติ? ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา อานาปานนิมิตฺตํ ตารกรูปมุตฺตาวลิกาทิสทิสํ หุตฺวา ปญฺญายติ, ตสฺมา ตตฺถ กสิณุคฺฆาฏนํ ลพฺภตี’’ติฯ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘น ลพฺภเตวา’’ติ อาหฯ อลพฺภนฺเต อยํ อริยิทฺธิอาทิโก ปเภโท กสฺมา คหิโตติ? อานิสํสทสฺสนตฺถํฯ อริยํ วา หิ อิทฺธิํ จตฺตาริ วา รูปาวจรชฺฌานานิ จตสฺโส วา อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติํ วา ปตฺถยมาเนน ภิกฺขุนา อยํ อานาปานสฺสติสมาธิ สาธุกํ มนสิกาตพฺโพฯ ยถา หิ นคเร ลทฺเธ ยํ จตูสุ ทิสาสุ อุฏฺฐานกภณฺฑํ, ตํ จตูหิ ทฺวาเรหิ นครเมว ปวิสตีติ, ชนปโท ลทฺโธ จ โหติฯ นครสฺเสว เหโส อานิสํโสฯ เอวํ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนาย อานิสํโส เอส อริยิทฺธิอาทิโก ปเภโท, สพฺพากาเรน ภาวิเต อานาปานสฺสติสมาธิสฺมิํ สพฺพเมตํ โยคิโน นิปฺผชฺชตีติ อานิสํสทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สุขญฺเจติ เอตฺถ โสติ กสฺมา น วุตฺตํ? ยสฺมา ภิกฺขูติ อิมสฺมิํ วาเร นาคตํฯ

9. เวสาลีสุตฺตวณฺณนา

[985] นวเม เวสาลิยนฺติ เอวํนามเก อิตฺถิลิงฺควเสน ปวตฺตโวหาเร นคเรฯ ตญฺหิ นครํ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา เวสาลีติ วุจฺจติฯ อิทมฺปิ จ นครํ สพฺพญฺญุตํ ปตฺเตเยว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สพฺพาการเวปุลฺลตํ ปตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอวํ โคจรคามํ ทสฺเสตฺวา นิวาสฏฺฐานมาห มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺติฯ ตตฺถ มหาวนํ นาม สยํชาตํ อโรปิมํ สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนํฯ กปิลวตฺถุสามนฺตา ปน มหาวนํ หิมวนฺเตน สห เอกาพทฺธํ อปริจฺเฉทํ หุตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตํฯ อิทํ ตาทิสํ น โหติ, สปริจฺเฉทํ มหนฺตํ วนนฺติ มหาวนํฯ กูฏาคารสาลา ปน มหาวนํ นิสฺสาย กเต อาราเม กูฏาคารํ อนฺโตกตฺวา หํสวฏฺฏกจฺฉนฺเนน กตา สพฺพาการสมฺปนฺนา พุทฺธสฺส ภควโต คนฺธกุฏีติ เวทิตพฺพาฯ

อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถตีติ อเนเกหิ การเณหิ อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตํ กายวิจฺฉนฺทนียกถํ กเถติฯ

เสยฺยถิทํ – อตฺถิ อิมสฺมิํ กาเย เกสา โลมา นขา ทนฺตา…เป.… มุตฺตนฺติฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? ภิกฺขเว, อิมสฺมิํ พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพากาเรนปิ วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณิํ วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุงฺกุมํ วา กปฺปุรํ วา วาสจุณฺณาทิํ วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถ โข ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉอสฺสิริกทสฺสนํ เกสโลมาทินานปฺปการํ อสุจิเมว ปสฺสติ, ตสฺมา น เอตฺถ ฉนฺโท วา ราโค วา กรณีโยฯ เยปิ อุตฺตมงฺเค สิรสิ ชาตา เกสา นาม, เตปิ อสุภา เจว อสุจิโน จ ปฏิกูลา จฯ โส จ เนสํ อสุภาสุจิปฏิกูลภาโว วณฺณโตปิ สณฺฐานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปีติ ปญฺจหากาเรหิ เวทิตพฺโพฯ เอวํ โลมาทีนมฺปีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. 1.307) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อิติ ภควา เอกเมกสฺมิํ โกฏฺฐาเส ปญฺจปญฺจปฺปเภเทน อเนกปริยาเยน อสุภกถํ กเถติฯ

อสุภาย วณฺณํ ภาสตีติ อุทฺธุมาตกาทิวเสน อสุภมาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปทภาชนีเยน ตํ วิภชนฺโต วณฺเณนฺโต อสุภาย วณฺณํ ภาสติฯ อสุภภาวนาย วณฺณํ ภาสตีติ ยา อยํ เกสาทีสุ วา อุทฺธุมาตกาทีสุ วา อชฺฌตฺตพหิทฺธาวตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตสฺส จิตฺตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา ผาติกมฺมํ, ตสฺสา อสุภภาวนาย อานิสํสํ ทสฺเสนฺโต วณฺณํ ภาสติ, คุณํ ปริกิตฺเตติฯ เสยฺยถิทํ – ‘‘อสุภภาวนาภิยุตฺโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ เกสาทีสุ วา วตฺถูสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วา ปญฺจงฺควิปฺปหีนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปฐมชฺฌานํ ปฏิลภติฯ โส ตํ ปฐมชฺฌานสงฺขาตํ จิตฺตมญฺชูสํ นิสฺสาย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ ปาปุณาตี’’ติฯ

อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ อหํ, ภิกฺขเว, เอกํ อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ นิลียิตุํ เอกโกว หุตฺวา วิหริตุํ อิจฺฉามีติ อตฺโถฯ นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนาติ โย อตฺตนา ปยุตฺตวาจํ อกตฺวา มมตฺถาย สทฺเธสุ กุเลสุ ปฏิยตฺตปิณฺฑปาตํ นีหริตฺวา มยฺหํ อุปนาเมติ, ตํ ปิณฺฑปาตนีหารกํ เอกํ ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา นามฺหิ อญฺเญน เกนจิ ภิกฺขุนา วา คหฏฺเฐน วา อุปสงฺกมิตพฺโพติฯ

กสฺมา ปน เอวมาหาติ? อตีเต กิร ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา มหตีหิ ทณฺฑวาคุราทีหิ อรญฺญํ ปริกฺขิปิตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา เอกโตเยว ยาวชีวํ มิคปกฺขิฆาตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปตฺวา นิรเย อุปฺปนฺนาฯ เต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ปุพฺเพ กเตน เกนจิเทว กุสลกมฺเมน มนุสฺเสสุ อุปฺปนฺนา กลฺยาณูปนิสฺสยวเสน สพฺเพปิ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชญฺจ อุปสมฺปทญฺจ ลภิํสุฯ เตสํ ตโต มูลากุสลกมฺมโต อวิปกฺกวิปากา อปราปรเจตนา ตสฺมิํ อฑฺฒมาสพฺภนฺตเร อตฺตูปกฺกเมน จ ปรูปกฺกเมน จ ชีวิตูปจฺเฉทาย โอกาสมกาสิฯ ตํ ภควา อทฺทสฯ กมฺมวิปาโก จ นาม น สกฺกา เกนจิ ปฏิพาหิตุํฯ เตสุ จ ภิกฺขูสุ ปุถุชฺชนาปิ อตฺถิ, โสตาปนฺนสกทาคามิอนาคามิขีณาสวาปิฯ ตตฺถ ขีณาสวา อปฺปฏิสนฺธิกา, อิตเร อริยสาวกา นิยตคติกา สุคติปรายณา, ปุถุชฺชนานํ คติ อนิยตาฯ

อถ ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเม อตฺตภาเว ฉนฺทราเคน มรณภยภีตา น สกฺขิสฺสนฺติ คติํ วิโสเธตุํ, หนฺท เนสํ ฉนฺทราคปฺปหานาย อสุภกถํ กเถมิฯ ตํ สุตฺวา อตฺตภาเว วิคตจฺฉนฺทราคตาย คติวิโสธนํ กตฺวา สคฺเค ปฏิสนฺธิํ คณฺหิสฺสนฺติ, เอวํ เตสํ มม สนฺติเก ปพฺพชฺชา สาตฺถิกา ภวิสฺสตี’’ติฯ ตโต เตสํ อนุคฺคหาย อสุภกถํ กเถสิ กมฺมฏฺฐานสีเสน, โน มรณวณฺณสํวณฺณนาธิปฺปาเยนฯ กเถตฺวา จ ปนสฺส เอตทโหสิ – ‘‘สเจ อิมํ อฑฺฒมาสํ มํ ภิกฺขู ปสฺสิสฺสนฺติ, ‘อชฺช เอโก ภิกฺขุ มโต, อชฺช ทฺเว…เป.… อชฺช ทสา’ติ อาคนฺตฺวา อาโรเจสฺสนฺติ, อยญฺจ กมฺมวิปาโก น สกฺกา มยา วา อญฺเญน วา ปฏิพาหิตุํ, สฺวาหํ ตํ สุตฺวาปิ กิํ กริสฺสามิ, กิํ เม อนตฺถเกน อนยพฺยสเนน สุเตน, หนฺทาหํ ภิกฺขูนํ อทสฺสนํ อุปคจฺฉามี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาห – ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อฑฺฒมาสํ ปฏิสลฺลียิตุํ, นามฺหิ เกนจิ อุปสงฺกมิตพฺโพ อญฺญตฺร เอเกน ปิณฺฑปาตนีหารเกนา’’ติฯ

อปเร ปนาหุ – ‘‘ปรูปวาทวิวชฺชนตฺถํ เอวํ วตฺวา ปฏิสลฺลีโน’’ติฯ

ปเร กิร ภควนฺตํ อุปวทิสฺสนฺติ – ‘‘อยํ ‘สพฺพญฺญู อหํ สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตี’ติ ปฏิชานมาโน อตฺตโนปิ สาวเก อญฺญมญฺญํ ฆาเตนฺเต นิวาเรตุํ น สกฺโกติ, กิํ อญฺญํ สกฺขิสฺสตี’’ติ? ตตฺร ปณฺฑิตา วกฺขนฺติ – ‘‘ภควา ปฏิสลฺลานมนุยุตฺโต น อิมํ ปวตฺติํ ชานาติ, โกจิสฺส อาโรจยิตาปิ นตฺถิ , สเจ ชาเนยฺย อทฺธา นิวาเรยฺยา’’ติฯ อิทํ ปน อิจฺฉามตฺตํ, ปฐมเมเวตฺถ การณํฯ นาสฺสุธาติ เอตฺถ อสฺสุธาติ ปทปูรณมตฺเต อวธารณตฺเถ วา นิปาโต, เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมีติ อตฺโถฯ

อเนเกหิ วณฺณสณฺฐานาทีหิ การเณหิ โวกาโร อสฺสาติ อเนกาการโวกาโรฯ อเนกาการโวกิณฺโณ อเนกากาเรน สมฺมิสฺโสติ วุตฺตํ โหติฯ โก โส? อสุภภาวนานุโยโค, ตํ อเนกาการโวการํฯ อสุภภาวนานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺตีติ ยุตฺตปฺปยุตฺตา วิหรนฺติฯ อฏฺฏียมานาติ เตน กาเยน อฏฺฏา ทุกฺขิตา โหนฺติฯ หรายมานาติ ลชฺชมานาฯ ชิคุจฺฉมานาติ ชิคุจฺฉํ อุปฺปาทยมานาฯ สตฺถหารกํ ปริเยสนฺตีติ ชีวิตหรณกสตฺถํ ปริเยสนฺติฯ น เกวลญฺจ เต สตฺถํ ปริเยสิตฺวา อตฺตนา วา อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, มิคลณฺฑิกมฺปิ ปน สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘สาธุ โน, อาวุโส, ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ วทนฺติฯ เอตฺถ จ อริยา เนว ปาณาติปาตํ กริํสุ, น สมาทเปสุํ, น สมนุญฺญา อเหสุํฯ ปุถุชฺชนา ปน สพฺพมกํสุฯ

ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโตติ เตสํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺตภาวํ ญตฺวา ตโต เอกีภาวโต วุฏฺฐิโต ชานนฺโตปิ อชานนฺโต วิย กถาสมุฏฺฐาปนตฺถํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อามนฺเตสิฯ กิํ นุ โข, อานนฺท, ตนุภูโต วิย ภิกฺขุสงฺโฆติ อิโต, อานนฺท, ปุพฺเพ พหู ภิกฺขู เอกโต อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ, อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺติ, สชฺฌายนฺติ, เอกปชฺโชโต วิย อาราโม ทิสฺสติฯ อิทานิ ปน อฑฺฒมาสมตฺตสฺส อจฺจเยน ตนุภูโต วิย ตนุโก มนฺโท อปฺปโก วิรโฬ วิย ชาโต ภิกฺขุสงฺโฆฯ กิํ นุ โข การณํ? กิํ ทิสาสุ ปกฺกนฺตา ภิกฺขูติ?

อถายสฺมา อานนฺโท กมฺมวิปาเกน เตสํ ชีวิตกฺขยปฺปตฺติํ อสลฺลกฺเขนฺโต อสุภกมฺมฏฺฐานานุโยคปจฺจยา ปน สลฺลกฺเขนฺโต ตถา หิ ปน, ภนฺเต ภควาติอาทิํ วตฺวา ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา อญฺญํ กมฺมฏฺฐานํ ยาจนฺโต, สาธุ, ภนฺเต, ภควาติอาทิมาหฯ

ตสฺสตฺโถ – สาธุ, ภนฺเต, ภควา อญฺญํ การณํ อาจิกฺขตุ, เยน ภิกฺขุสงฺโฆ อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺย ฯ มหาสมุทฺทํ โอโรหณติตฺถานิ วิย อญฺญานิปิ ทสานุสฺสติ, ทสกสิณ, จตุธาตุววตฺถาน, พฺรหฺมวิหาร, อานาปานสฺสติปเภทานิ พหูนิ นิพฺพาโนโรหณกมฺมฏฺฐานานิ สนฺติ, เตสุ ภควา ภิกฺขู สมสฺสาเสตฺวา อญฺญตรํ กมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขตูติ อธิปฺปาโยฯ

อถ ภควา ตถา กาตุกาโม เถรํ อุยฺโยเชนฺโต เตนหานนฺทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ เวสาลิํ อุปนิสฺสายาติ เวสาลิยํ อุปนิสฺสาย สมนฺตา คาวุเตปิ อฑฺฒโยชเนปิ ยาวติกา วิหรนฺติ, เต สพฺเพ สนฺนิปาเตหีติ อตฺโถฯ สพฺเพ อุปฏฺฐานสาลายํ สนฺนิปาเตตฺวาติ อตฺตนา คนฺตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ สยํ คนฺตฺวา อญฺญตฺถ ทหรภิกฺขู ปหิณิตฺวา มุหุตฺเตเนว อนวเสเส ภิกฺขู อุปฏฺฐานสาลายํ สมูหํ กตฺวาฯ ยสฺสทานิ, ภนฺเต, ภควา กาลํ มญฺญตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ภควา ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปติโต, เอส กาโล ภิกฺขูนํ ธมฺมกถํ กาตุํ, อนุสาสนิํ ทาตุํ, อิทานิ ยสฺส ตุมฺเห กาลํ ชานาถ, ตํ กาตพฺพนฺติฯ

อถ โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ, อยมฺปิ โข, ภิกฺขเวติฯ อามนฺเตตฺวา จ ปน ภิกฺขูนํ อรหตฺตปฺปตฺติยา ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺฐานโต อญฺญํ ปริยายํ อาจิกฺขนฺโต อานาปานสฺสติสมาธีติอาทิมาหฯ ตตฺถ อานาปานสฺสติสมาธีติ อานาปานปริคฺคาหิกาย สติยา สทฺธิํ สมฺปยุตฺโต สมาธิ, อานาปานสฺสติยํ วา สมาธิ, อานาปานสฺสติสมาธิฯ ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต วาฯ พหุลีกโตติ ปุนปฺปุนํ กโตฯ สนฺโต เจว ปณีโต จาติ สนฺโต เจว ปณีโต เจวฯ อุภยตฺถ เอวสทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพฯ กิํ วุตฺตํ โหติ? อยญฺหิ ยถา อสุภกมฺมฏฺฐานํ เกวลํ ปฏิเวธวเสน สนฺตญฺจ ปณีตญฺจ, โอฬาริการมฺมณตฺตา ปน ปฏิกูลารมฺมณตฺตา จ อารมฺมณวเสน เนว สนฺตํ น ปณีตํ, น เอวํ เกนจิ ปริยาเยน อสนฺโต วา อปฺปณีโต วา, อปิจ โข อารมฺมณสนฺตตายปิ สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต, ปฏิเวธสงฺขาตาย องฺคสนฺตตายปิ, อารมฺมณปณีตตาย ปณีโต อติตฺติกโร, องฺคปณีตตายปีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สนฺโต เจว ปณีโต จา’’ติฯ

อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโรติ เอตฺถ ปน นาสฺส เสจนนฺติ อเสจนโก, อนาสิตฺตโก อพฺโพกิณฺโณ ปาฏิเยกฺโก อาเวณิโก, นตฺถิ เอตฺถ ปริกมฺเมน วา อุปจาเรน วา สนฺตตา, อาทิสมนฺนาหารโต ปภุติ อตฺตโน สภาเวเนว สนฺโต จ ปณีโต จาติ อตฺโถฯ เกจิ ‘‘อเสจนโก’’ติ อนาสิตฺตโก โอชวนฺโต, สภาเวเนว มธุโร’’ติ วทนฺติฯ เอวมยํ อเสจนโก จ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ กายิกเจตสิกสุขปฺปฏิลาภาย สํวตฺตนโต สุโข จ วิหาโรติ เวทิตพฺโพฯ

อุปฺปนฺนุปฺปนฺเนติ อวิกฺขมฺภิเตฯ ปาปเกติ ลามเกฯ อกุสเล ธมฺเมติ อโกสลฺลสมฺภูเต ธมฺเมฯ ฐานโส อนฺตรธาเปตีติ ขเณเนว อนฺตรธาเปติ วิกฺขมฺเภติฯ วูปสเมตีติ สุฏฺฐุ อุปสเมติ, นิพฺเพธภาคิยตฺตา อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุทฺธิปฺปตฺโต สมุจฺฉินฺทติ, ปฏิปฺปสฺสมฺเภตีติ วุตฺตํ โหติฯ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ อาสาฬฺหมาเสฯ อูหตํ รโชชลฺลนฺติ อฏฺฐ มาเส วาตาตปสุกฺขาย โคมหิํสาทิปาทปฺปหารสมฺภินฺนาย ปถวิยา อุทฺธํ หตํ อูหตํ อากาเส สมุฏฺฐิตํ รชญฺจ เรณุญฺจฯ มหา อกาลเมโฆติ สพฺพํ นภํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุฏฺฐิโต อาสาฬฺหชุณฺหปกฺเข สกลํ อฑฺฒมาสํ วสฺสนกเมโฆฯ โส หิ อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล อุปฺปนฺนตฺตา อกาลเมโฆติ อิธ อธิปฺเปโตฯ ฐานโส อนฺตราธาเปติ วูปสเมตีติ ขเณเนว อทสฺสนํ เนติ ปถวิยํ สนฺนิสีทาเปติฯ เอวเมว โขติ โอปมฺมนิทสฺสนเมตํฯ ตโต ปรํ วุตฺตนยเมวฯ

10. กิมิลสุตฺตวณฺณนา

[986] ทสเม กิมิลายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ เอตทโวจาติ เถโร กิร จินฺเตสิ – ‘‘อยํ เทสนา น ยถานุสนฺธิกา กตา, ยถานุสนฺธิํ คเมสฺสามี’’ติ เทสนานุสนฺธิํ ฆเฏนฺโต เอตํ อโวจฯ กายญฺญตรนฺติ ปถวีอาทีสุ กาเยสุ อญฺญตรํ วทามิ วาโยกายํ วทามีติ อตฺโถฯ อถ วา จกฺขายตนํ…เป.… กพฬีกาโร อาหาโรติ ปญฺจวีสติ รูปโกฏฺฐาสา รูปกาโย นาม, เตสุ อานาปานํ โผฏฺฐพฺพายตเน สงฺคหิตตฺตา กายญฺญตรํ โหติ, ตสฺมาปิ เอวมาหฯ ตสฺมาติหาติ ยสฺมา จตูสุ กาเยสุ อญฺญตรํ วาโยกายํ, ปญฺจวีสติ โกฏฺฐาเส วา รูปกาเย อญฺญตรํ อานาปานํ อนุปสฺสติ, ตสฺมา กาเย กายานุปสฺสีติ อตฺโถฯ เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เวทนาญฺญตรนฺติ ตีสุ เวทนาสุ อญฺญตรํ, สุขเวทนํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

สาธุกํ มนสิการนฺติ ปีติปฏิสํเวทิตาทิวเสน อุปฺปนฺนํ สุนฺทรํ มนสิการํฯ กิํ ปน มนสิกาโร สุขา เวทนา โหตีติ? น โหติ, เทสนาสีสํ ปเนตํฯ ยเถว หิ ‘‘อนิจฺจสญฺญาภาวนานุโยคมนุยุตฺตา’’ติ (ม. นิ. 3.147) เอตฺถ สญฺญานาเมน ปญฺญา วุตฺตา, เอวมิธาปิ มนสิการนาเมน ฌานเวทนา วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ เอตสฺมิญฺหิ จตุกฺเก ปฐมปเท ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตา, ทุติยปเท สุขนฺติ สรูเปเนว วุตฺตาฯ จิตฺตสงฺขารปททฺวเย ‘‘สญฺญา จ เวทนา จ เจตสิกา เอเต ธมฺมา จิตฺตปฺปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.174) วจนโต ‘‘วิตกฺกวิจาเร ฐเปตฺวา สพฺเพปิ จิตฺตสมฺปยุตฺตกา ธมฺมา จิตฺตสงฺขาเร สงฺคหิตา’’ติ วจนโต จิตฺตสงฺขารนาเมน เวทนา วุตฺตาฯ ตํ สพฺพํ มนสิการนาเมน สงฺคเหตฺวา อิธ ‘‘สาธุกํ มนสิการ’’นฺติ อาหฯ

เอวํ สนฺเตปิ ยสฺมา เอสา เวทนา อารมฺมณํ น โหติ, ตสฺมา เวทนานุปสฺสนา น ยุชฺชตีติฯ โน น ยุชฺชติ, มหาสติปฏฺฐานาทีสุปิ หิ ตํ ตํ สุขาทีนํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา เวทนา เวทยติ, ตํ ปน เวทนาปวตฺติํ อุปาทาย ‘‘อหํ เวทยามี’’ติ โวหารมตฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย ‘‘สุขํ เวทนํ เวทยมาโน สุขํ เวทนํ เวทยามี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อปิจ ‘‘ปีติปฺปฏิสํเวที’’ติอาทีนํ อตฺถวณฺณนายเมตสฺส ปริหาโร วุตฺโตเยวฯ วุตฺตญฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค –

‘‘ทฺวีหากาเรหิ ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ – อารมฺมณโต จ อสมฺโมหโต จฯ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาฯ