ตสฺมิํ ขเณ สกฺโก โคเณ จ ยานญฺจ อนฺตรธาเปตฺวา อากาเส ฐตฺวา อาห, ‘‘อนฺธพาล, ตฺวํ มยิ ตกฺกวาณิชโก เอโส’’ติ สญฺญํ กโรสิ, สกฺโกหํ เทวราชา, ‘‘ตเวตํ ปาปกิริยํ นิวาเรสฺสามี’’ติ อาคโต, ‘‘มา ปุน เอวรูปํ อกาสี’’ติ สนฺตชฺเชตฺวา อคมาสิฯ อิมินา กมฺเมน โส ทุพฺพณฺโณ อโหสิฯ

วิปสฺสีสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปเนส จิตฺตปตฺตโกกิโล นาม หุตฺวา เขเม มิคทาเย วสนฺโต เอกทิวสํ หิมวนฺตํ คนฺตฺวา มธุรํ อมฺพผลํ ตุณฺเฑน คเหตฺวา อาคจฺฉนฺโต ภิกฺขุสงฺฆปริวารํ สตฺถารํ ทิสฺวา จินฺเตสิ – ‘‘อหํ อญฺเญสุ ทิวเสสุ ริตฺตโก ตถาคตํ ปสฺสามิฯ อชฺช ปน เม อิมํ อมฺพปกฺกํ อตฺถิ, ทสพลสฺส ตํ ทสฺสามี’’ติ โอตริตฺวา อากาเส จรติฯ สตฺถา ตสฺส จิตฺตํ ญตฺวา อุปฏฺฐากํ โอโลเกสิฯ โส ปตฺตํ นีหริตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิฯ โกกิโล ทสพลสฺส ปตฺเต อมฺพปกฺกํ ปติฏฺฐาเปสิฯ สตฺถา ตตฺเถว นิสีทิตฺวา ตํ ปริภุญฺชิฯ โกกิโล ปสนฺนจิตฺโต ปุนปฺปุนํ ทสพลสฺส คุเณ อาวชฺเชตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา อตฺตโน กุลาวกํ คนฺตฺวา สตฺตาหํ ปีติสุเขเนว วีตินาเมสิฯ อิมินา กมฺเมน สโร มธุโร อโหสิฯ

กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล ปน เจติเย อารทฺเธ ‘‘กิํปมาณํ กโรม? สตฺตโยชนปฺปมาณํฯ อติมหนฺตํ เอตํ, ฉโยชนปฺปมาณํ กโรมฯ อิทมฺปิ อติมหนฺตํ, ปญฺจโยชนํ กโรม, จตุโยชนํ, ติโยชนํ, ทฺวิโยชน’’นฺติฯ อยํ ตทา เชฏฺฐกวฑฺฒกี หุตฺวา, ‘‘เอวํ, โภ, อนาคเต สุขปฏิชคฺคิตํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา รชฺชุํ อาทาย ปริกฺขิปนฺโต คาวุตมตฺตเก ฐตฺวา, ‘‘เอเกกํ มุขํ คาวุตํ โหตุ, เจติยํ โยชนาวฏฺฏํ โยชนุพฺเพธํ ภวิสฺสตี’’ติ อาหฯ เต ตสฺส วจเน อฏฺฐํสุฯ เจติยํ สตฺตทิวสสตฺตมาสาธิเกหิ สตฺตหิ สํวจฺฉเรหิ นิฏฺฐิตํฯ อิติ อปฺปมาณสฺส พุทฺธสฺส ปมาณํ อกาสีติฯ เตน กมฺเมน โอโกฏิมโก ชาโตฯ

หตฺถโย ปสทา มิคาติ หตฺถิโน จ ปสทมิคา จฯ นตฺถิ กายสฺมิํ ตุลฺยตาติ กายสฺมิํ ปมาณํ นาม นตฺถิ, อการณํ กายปมาณนฺติ อตฺโถฯ ฉฏฺฐํฯ

7. วิสาขสุตฺตวณฺณนา

[241] สตฺตเม โปริยา วาจายาติ ปุรวาสีนํ นครมนุสฺสานํ วาจาสทิสาย อปริหีนกฺขรปทาย มธุรวาจายฯ วิสฺสฏฺฐายาติ อสนฺทิทฺธาย อปลิพุทฺธาย, ปิตฺตเสมฺเหหิ อนุปหตายาติ อตฺโถฯ อเนลคลายาติ ยถา ทนฺธมนุสฺสา มุเขน เขฬํ คฬนฺเตน วาจํ ภาสนฺติ, น เอวรูปาย, อถ โข นิทฺโทสาย วิสทวาจายฯ ปริยาปนฺนายาติ จตุสจฺจปริยาปนฺนาย จตฺตาริ สจฺจานิ อมุญฺจิตฺวา ปวตฺตายฯ อนิสฺสิตายาติ วฏฺฏนิสฺสิตํ กตฺวา อกถิตายฯ ธมฺโม หิ อิสินํ ธโชติ นววิธโลกุตฺตรธมฺโม อิสีนํ ธโช นามาติฯ สตฺตมํฯ

8. นนฺทสุตฺตวณฺณนา

[242] อฏฺฐเม อาโกฏิตปจฺจาโกฏิตานีติ เอกสฺมิํ ปสฺเส ปาณินา วา มุคฺคเรน วา อาโกฏเนน อาโกฏิตานิ, ปริวตฺเตตฺวา อาโกฏเนน ปจฺจาโกฏิตานิฯ อญฺเชตฺวาติ อญฺชเนน ปูเรตฺวาฯ อจฺฉํ ปตฺตนฺติ วิปฺปสนฺนวณฺณํ มตฺติกาปตฺตํฯ กสฺมา ปน เถโร เอวมกาสีติ? สตฺถุ อชฺฌาสยชานนตฺถํฯ เอวํ กิรสฺส อโหสิ ‘‘สเจ สตฺถา ‘โสภติ วต เม อยํ กนิฏฺฐภาติโก’ติ วกฺขติ, ยาวชีวํ อิมินา วากาเรน จริสฺสามิฯ สเจ เอตฺถ โทสํ ทสฺสติ, อิมํ อาการํ ปหาย สงฺการโจฬํ คเหตฺวา จีวรํ กตฺวา ธาเรนฺโต ปริยนฺตเสนาสเน วสนฺโต จริสฺสามี’’ติฯ อสฺสสีติ ภวิสฺสสิฯ

อญฺญาตุญฺเฉนาติ อภิลกฺขิเตสุ อิสฺสรชนเคเหสุ กฏุกภณฺฑสมฺภารํ สุคนฺธํ โภชนํ ปริเยสนฺตสฺส อุญฺโฉ ญาตุญฺโฉ นามฯ ฆรปฏิปาฏิยา ปน ทฺวาเร ฐิเตน ลทฺธํ มิสฺสกโภชนํ อญฺญาตุญฺโฉ นามฯ อยมิธ อธิปฺเปโตฯ กาเมสุ อนเปกฺขินนฺติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ นิรเปกฺขํฯ อารญฺญิโก จาติอาทิ สพฺพํ สมาทานวเสเนว วุตฺตํฯ กาเมสุ จ อนเปกฺโขติ อิทํ สุตฺตํ เทวโลเก อจฺฉราโย ทสฺเสตฺวา อาคเตน อปรภาเค กถิตํฯ อิมสฺส กถิตทิวสโต ปฏฺฐาย เถโร ฆเฏนฺโต วายมนฺโต กติปาเหเนว อรหตฺเต ปติฏฺฐาย สเทวเก โลเก อคฺคทกฺขิเณยฺโย ชาโตฯ อฏฺฐมํฯ

9. ติสฺสสุตฺตวณฺณนา

[243] นวเม ทุมฺมโนติ อุปฺปนฺนโทมนสฺโสฯ กสฺมา ปนายํ เอวํ ทุกฺขี ทุมฺมโน ชาโตติ? ขตฺติยปพฺพชิโต เหส, เตน นํ ปพฺพาเชตฺวา ทุปฏฺฏสาฏกํ นิวาสาเปตฺวา วรจีวรํ ปารุเปตฺวา อกฺขีนิ อญฺเชตฺวา มโนสิลาเตเลน สีสํ มกฺเขสุํฯ โส ภิกฺขูสุ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานํ คเตสุ ‘‘ภิกฺขุนา นาม วิวิตฺโตกาเส นิสีทิตพฺพ’’นฺติ อชานนฺโต โภชนสาลํ คนฺตฺวา มหาปีฐํ อารุหิตฺวา นิสีทิฯ ทิสาวจรา อาคนฺตุกา ปํสุกูลิกา ภิกฺขู อาคนฺตฺวา, ‘‘อิมินาว นีหาเรน รโชกิณฺเณหิ คตฺเตหิ น สกฺกา ทสพลํ ปสฺสิตุํฯ ภณฺฑกํ ตาว ฐเปสฺสามา’’ติ โภชนสาลํ อคมํสุฯ โส เตสุ มหาเถเรสุ อาคจฺฉนฺเตสุ นิจฺจโล นิสีทิเยวฯ อญฺเญ ภิกฺขู ‘‘ปาทวตฺตํ กโรม, ตาลวณฺเฏน พีชามา’’ติ อาปุจฺฉนฺติฯ อยํ ปน นิสินฺนโกว ‘‘กติวสฺสตฺถา’’ติ? ปุจฺฉิตฺวา, ‘‘มยํ อวสฺสิกาฯ ตุมฺเห ปน กติวสฺสตฺถา’’ติ? วุตฺเต, ‘‘มยํ อชฺช ปพฺพชิตา’’ติ อาหฯ อถ นํ ภิกฺขู, ‘‘อาวุโส, อธุนา ฉินฺนจูโฬสิ, อชฺชาปิ เต สีสมูเล อูกาคนฺโธ วายติเยว, ตฺวํ นาม เอตฺตเกสุ วุฑฺฒตเรสุ วตฺตํ อาปุจฺฉนฺเตสุ นิสฺสทฺโท นิจฺจโล นิสินฺโน, อปจิติมตฺตมฺปิ เต นตฺถิ, กสฺส สาสเน ปพฺพชิโตสี’’ติ? ปริวาเรตฺวา ตํ วาจาสตฺตีหิ ปหรนฺตา ‘‘กิํ ตฺวํ อิณฏฺโฏ วา ภยฏฺโฏ วา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺโต ปพฺพชิโต’’ติ? อาหํสุฯ โส เอกมฺปิ เถรํ โอโลเกสิ, เตน ‘‘กิํ มํ โอโลเกสิ มหลฺลกา’’ติ? วุตฺเต อญฺญํ โอโลเกสิ, เตนปิ ตเถว วุตฺเต อถสฺส ‘‘อิเม มํ ปริวาเรตฺวา วาจาสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตี’’ติ ขตฺติยมาโน อุปฺปชฺชิฯ อกฺขีสุ มณิวณฺณานิ อสฺสูนิ สญฺจริํสุฯ ตโต เน อาห – ‘‘กสฺส สนฺติกํ อาคตตฺถา’’ติฯ เต ‘‘กิํ ปน ตฺวํ ‘มยฺหํ สนฺติกํ อาคตา’ติ? อมฺเห มญฺญสิ คิหิพฺยญฺชนภฏฺฐกา’’ติ วตฺวา, ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส สตฺถุ สนฺติกํ อาคตมฺหา’’ติ อาหํสุฯ โส ‘‘มยฺหํ ภาตุ สนฺติเก อาคตา ตุมฺเห, ยทิ เอวํ อิทานิ โว อาคตมคฺเคเนว คมนํ กริสฺสามี’’ติ กุชฺฌิตฺวา นิกฺขนฺโต อนฺตรามคฺเค จินฺเตสิ – ‘‘มยิ อิมินาว นีหาเรน คเต สตฺถา เอเต น นีหราเปสฺสตี’’ติ ทุกฺขี ทุมฺมโน อสฺสูนิ ปวตฺตยมาโน อคมาสิฯ อิมินา การเณน เอส เอวํ ชาโตติฯ

วาจาสนฺนิโตทเกนาติ วจนปโตเทนฯ สญฺชมฺภริมกํสูติ สญฺชมฺภริตํ นิรนฺตรํ ผุฏํ อกํสุ, อุปริ วิชฺฌิํสูติ วุตฺตํ โหติฯ วตฺตาติ ปเร ยทิจฺฉกํ วทติเยวฯ โน จ วจนกฺขโมติ ปเรสํ วจนํ ขมิตุํ น สกฺโกติฯ อิทานิ ตาว ตฺวํ อิมินา โกเปน อิมินา วุตฺตวาจาสนฺนิโตทเกน วิทฺโธฯ อตีเต ปน รฏฺฐโต จ ปพฺพาชิโตติฯ เอวํ วุตฺเต, ‘‘กตรสฺมิํ กาเล ภควา’’ติ? ภิกฺขู ภควนฺตํ ยาจิํสุฯ

สตฺถา อาห – อตีเต พาราณสิยํ พาราณสิราชา รชฺชํ กาเรสิฯ อเถโก ชาติมา, เอโก มาตงฺโคติ ทฺเว อิสโย พาราณสิํ อคมํสุฯ เตสุ ชาติมา ปุเรตรํ คนฺตฺวา กุมฺภการสาลายํ นิสีทิฯ มาตงฺโค ตาปโส ปจฺฉา คนฺตฺวา ตตฺถ โอกาสํ ยาจิ กุมฺภกาโร ‘‘อตฺเถตฺถ ปฐมตรํ ปวิฏฺโฐ ปพฺพชิโต, ตํ ปุจฺฉา’’ติ อาหฯ โส อตฺตโน ปริกฺขารํ คเหตฺวา สาลาย ทฺวารมูเล ฐตฺวา, ‘‘อมฺหากมฺปิ อาจริย เอกรตฺติวาสาย โอกาสํ เทถา’’ติ อาหฯ ‘‘ปวิส, โภ’’ติฯ ปวิสิตฺวา นิสินฺนํ, ‘‘โภ, กิํ โคตฺโตสี’’ติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘จณฺฑาลโคตฺโตมฺหี’’ติฯ ‘‘น สกฺกา ตยา สทฺธิํ เอกฏฺฐาเน นิสีทิตุํ, เอกมนฺตํ คจฺฉา’’ติฯ โส จ ตตฺเถว ติณสนฺถารกํ ปตฺถริตฺวา นิปชฺชิ, ชาติมา ทฺวารํ นิสฺสาย นิปชฺชิฯ อิตโร ปสฺสาวตฺถาย นิกฺขมนฺโต ตํ อุรสฺมิํ อกฺกมิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ จ วุตฺเต? ‘‘อหํ อาจริยา’’ติ อาหฯ ‘‘เร จณฺฑาล, กิํ อญฺญโต มคฺคํ น ปสฺสสิ? อถ เม อาคนฺตฺวา อกฺกมสี’’ติฯ ‘‘อาจริย, อทิสฺวา เม อกฺกนฺโตสิ, ขม มยฺห’’นฺติฯ โส มหาปุริเส พหิ นิกฺขนฺเต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ปจฺจาคจฺฉนฺโตปิ อิโตว อาคมิสฺสตี’’ติ ปริวตฺเตตฺวา นิปชฺชิฯ มหาปุริโสปิ ‘‘อาจริโย อิโต สีสํ กตฺวา นิปนฺโน, ปาทสมีเปน คมิสฺสามี’’ติ ปวิสนฺโต ปุน อุรสฺมิํเยว อกฺกมิฯ ‘‘โก เอโส’’ติ จ วุตฺเต? ‘‘อหํ อาจริยา’’ติ อาหฯ ‘‘ปฐมํ ตาว เต อชานนฺเตน กตํ, อิทานิ มํ ฆเฏนฺโตว อกาสิ, สูริเย เต อุคฺคจฺฉนฺเต สตฺตธา มุทฺธา ผลตู’’ติ สปิฯ มหาปุริโส กิญฺจิ อวตฺวา ปุเรอรุเณเยว สูริยํ คณฺหิ, นาสฺส อุคฺคนฺตุํ อทาสิฯ มนุสฺสา จ หตฺถิอสฺสาทโย จ ปพุชฺฌิํสุฯ

มนุสฺสา ราชกุลํ คนฺตฺวา, ‘‘เทว, สกลนคเร อปฺปพุทฺโธ นาม นตฺถิ, น จ อรุณุคฺคํ ปญฺญายติ, กินฺนุ โข เอต’’นฺติ? เตน หิ นครํ ปริวีมํสถาติฯ เต ปริวีมํสนฺตา กุมฺภการสาลายํ ทฺเว ตาปเส ทิสฺวา, ‘‘อิเมสํ เอตํ กมฺมํ ภวิสฺสตี’’ติ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ รญฺญา จ ‘‘ปุจฺฉถ เน’’ติ วุตฺตา อาคนฺตฺวา ชาติมนฺตํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตุมฺเหหิ อนฺธการํ กต’’นฺติฯ ‘‘น มยา กตํ, เอส ปน กูฏชฏิโล ฉโว อนนฺตมาโย, ตํ ปุจฺฉถา’’ติฯ เต อาคนฺตฺวา มหาปุริสํ ปุจฺฉิํสุ – ‘‘ตุมฺเหหิ, ภนฺเต, อนฺธการํ กต’’นฺติฯ ‘‘อาม อยํ อาจริโย มํ อภิสปิ, ตสฺมา มยา กต’’นฺติฯ เต คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชาปิ อาคนฺตฺวา มหาปุริสํ ‘‘ตุมฺเหหิ กตํ, ภนฺเต’’ติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘อาม, มหาราชา’’ติฯ ‘‘กสฺมา ภนฺเต’’ติ? ‘‘อิมินา อภิสปิโตมฺหิ, สเจ มํ เอโส ขมาเปสฺสติ, สูริยํ วิสฺสชฺเชสฺสามี’’ติฯ ราชา ‘‘ขมาเปถ, ภนฺเต, เอต’’นฺติ อาหฯ อิตโร ‘‘มาทิโส ชาติมา กิํ เอวรูปํ จณฺฑาลํ ขมาเปสฺสติ? น ขมาเปมี’’ติฯ

อถ นํ มนุสฺสา ‘‘น กิํ ตฺวํ อตฺตโน รุจิยา ขมาเปสฺสสี’’ติ? วตฺวา หตฺเถสุ จ ปาเทสุ จ คเหตฺวา ปาทมูเล นิปชฺชาเปตฺวา ‘‘ขมาเปหี’’ติ อาหํสุฯ โส นิสฺสทฺโท นิปชฺชิฯ ปุนปิ นํ ‘‘ขมาเปหี’’ติ อาหํสุฯ ตโต ‘‘ขม มยฺหํ, อาจริยา’’ติ อาหฯ มหาปุริโส ‘‘อหํ ตาว ตุยฺหํ ขมิตฺวา สูริยํ วิสฺสชฺเชสฺสามิ, สูริเย ปน อุคฺคเต ตว สีสํ สตฺตธา ผลิสฺสตี’’ติ วตฺวา, ‘‘อิมสฺส สีสปฺปมาณํ มตฺติกาปิณฺฑํ มตฺถเก ฐเปตฺวา เอตํ นทิยา คลปฺปมาเณ อุทเก ฐเปถา’’ติ อาหฯ มนุสฺสา ตถา อกํสุฯ เอตฺตาวตา สรฏฺฐกํ ราชพลํ สนฺนิปติฯ มหาปุริโส สูริยํ มุญฺจิฯ สูริยรสฺมิ อาคนฺตฺวา มตฺติกาปิณฺฑํ ปหริฯ โส สตฺตธา ภิชฺชิฯ ตาวเทว โส นิมุชฺชิตฺวา เอเกน ติตฺเถน อุตฺตริตฺวา ปลายิฯ สตฺถา อิมํ วตฺถุํ อาหริตฺวา, ‘‘อิทานิ ตาว ตฺวํ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปริภาสํ ลภสิ, ปุพฺเพปิ อิมํ โกธํ นิสฺสาย รฏฺฐโต ปพฺพาชิโต’’ติ อนุสนฺธิํ ฆเฏตฺวา อถ นํ โอวทนฺโต น โข เต ตํ ติสฺส ปติรูปนฺติอาทิมาหฯ นวมํฯ

10. เถรนามกสุตฺตวณฺณนา

[244] ทสเม วณฺณวาทีติ อานิสํสวาทีฯ ยํ อตีตํ ตํ ปหีนนฺติ อตีเต ขนฺธปญฺจเก ฉนฺทราคปฺปหาเนน ตํ ปหีนํ นาม โหติฯ อนาคตนฺติ อนาคตมฺปิ ขนฺธปญฺจกํ ตตฺถ ฉนฺทราคปฏินิสฺสคฺเคน ปฏินิสฺสฏฺฐํ นาม โหติ ฯ สพฺพาภิภุนฺติ สพฺพา ขนฺธายตนธาตุโย จ ตโย ภเว จ อภิภวิตฺวา ฐิตํฯ สพฺพวิทุนฺติ ตํ วุตฺตปฺปการํ สพฺพํ วิทิตํ ปากฏํ กตฺวา ฐิตํฯ สพฺเพสุ ธมฺเมสูติ เตสฺเวว ธมฺเมสุ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ อนุปลิตฺตํฯ สพฺพญฺชหนฺติ ตเทว สพฺพํ ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ชหิตฺวา ฐิตํฯ ตณฺหกฺขเย วิมุตฺตนฺติ ตณฺหกฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน ตทารมฺมณาย วิมุตฺติยา วิมุตฺตํฯ ทสมํฯ

11. มหากปฺปินสุตฺตวณฺณนา

[245] เอกาทสเม มหากปฺปิโนติ เอวํนามโก อภิญฺญาพลปฺปตฺโต อสีติมหาสาวกานํ อพฺภนฺตโร มหาเถโรฯ โส กิร คิหิกาเล กุกฺกุฏวตีนคเร ติโยชนสติกํ รชฺชํ อกาสิฯ ปจฺฉิมภวิกตฺตา ปน ตถารูปํ สาสนํ โสตุํ โอหิตโสโต วิจรติฯ อเถกทิวสํ อมจฺจสหสฺสปริวุโต อุยฺยานกีฬิกํ อคมาสิฯ ตทา จ มชฺฌิมเทสโต ชงฺฆวาณิชา ตํ นครํ คนฺตฺวา, ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา, ‘‘ราชานํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ ปณฺณาการหตฺถา ราชกุลทฺวารํ คนฺตฺวา, ‘‘ราชา อุยฺยานํ คโต’’ติ สุตฺวา, อุยฺยานํ คนฺตฺวา, ทฺวาเร ฐิตา, ปฏิหารสฺส อาโรจยิํสุฯ อถ รญฺโญ นิเวทิเต ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา นิยฺยาติตปณฺณากาเร วนฺทิตฺวา ฐิเต, ‘‘ตาตา, กุโต อาคตตฺถา’’ติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘สาวตฺถิโต เทวา’’ติฯ ‘‘กจฺจิ โว รฏฺฐํ สุภิกฺขํ, ธมฺมิโก ราชา’’ติ? ‘‘อาม, เทวา’’ติฯ ‘‘อตฺถิ ปน ตุมฺหากํ เทเส กิญฺจิ สาสน’’นฺติ? ‘‘อตฺถิ, เทว, น ปน สกฺกา อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ กเถตุ’’นฺติฯ ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิฯ เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา อญฺชลิํ ปคฺคณฺหิตฺวา, ‘‘เทว, อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติ อาหํสุฯ รญฺโญ ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจเน สุตมตฺเต สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิฯ ตโต ‘‘พุทฺโธติ, ตาตา, วทถา’’ติ? อาหฯ ‘‘พุทฺโธติ เทว วทามา’’ติฯ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา, ‘‘พุทฺโธติ ปทํ อปริมาณํ, นาสฺส สกฺกา ปริมาณํ กาตุ’’นฺติ ตสฺมิํเยว ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ปุน ‘‘อญฺญํ กิํ สาสน’’นฺติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘เทว ธมฺมรตนํ นาม อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อปรมฺปิ สตสหสฺสํ ทตฺวา ปุน ‘‘อญฺญํ กิํ สาสน’’นฺติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘สงฺฆรตนํ เทว อุปฺปนฺน’’นฺติฯ ตมฺปิ สุตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อปรมฺปิ สตสหสฺสํ ทตฺวา ทินฺนภาวํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา, ‘‘ตาตา, เทวิยา สนฺติกํ คจฺฉถา’’ติ เปเสสิฯ เตสุ คเตสุ อมจฺเจ ปุจฺฉิ, ‘‘ตาตา, พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘เทว ตุมฺเห กิํ กตฺตุกามา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามี’’ติฯ ‘‘มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติฯ เต สพฺเพปิ ฆรํ วา กุฏุมฺพํ วา อนปโลเกตฺวา เย อสฺเส อารุยฺห คตา, เตเหว นิกฺขมิํสุฯ

วาณิชา อโนชาเทวิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปณฺณํ ทสฺเสสุํฯ สา วาเจตฺวา ‘‘รญฺญา ตุมฺหากํ พหู กหาปณา ทินฺนา, กิํ ตุมฺเหหิ กตํ, ตาตา’’ติ? ปุจฺฉิฯ ‘‘ปิยสาสนํ เทวิ อานีต’’นฺติฯ ‘‘อมฺเหปิ สกฺกา, ตาตา, สุณาเปตุ’’นฺติฯ ‘‘สกฺกา เทวิ, อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ ปน วตฺตุํ น สกฺกา’’ติฯ สา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิฯ เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา รญฺโญ อาโรจิตนเยเนว อาโรเจสุํฯ สาปิ สุตฺวา อุปฺปนฺนปาโมชฺชา เตเนว นเยน เอเกกสฺมิํ ปเท ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ปฏิญฺญาคณนาย ตีณิ ตีณิ กตฺวา นวสตสหสฺสานิ อทาสิฯ วาณิชา สพฺพานิปิ ทฺวาทสสตสหสฺสานิ ลภิํสุฯ อถ เน ‘‘ราชา กหํ, ตาตา’’ติ, ปุจฺฉิฯ ‘‘ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต เทวี’’ติฯ ‘‘เตน หิ, ตาตา, ตุมฺเห คจฺฉถา’’ติ เต อุยฺโยเชตฺวา รญฺญา สทฺธิํ คตานํ อมจฺจานํ มาตุคาเม ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘ตุมฺเห อตฺตโน สามิกานํ คตฏฺฐานํ ชานาถ อมฺมา’’ติ ปุจฺฉิฯ ‘‘ชานาม อยฺเย, รญฺญา สทฺธิํ อุยฺยานกีฬิกํ คตา’’ติฯ อาม คตา, ตตฺถ ปน คนฺตฺวา, ‘‘พุทฺโธ อุปฺปนฺโน, ธมฺโม อุปฺปนฺโน, สงฺโฆ อุปฺปนฺโน’’ติ สุตฺวา, ‘‘ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา’’ติ คตาฯ ‘‘ตุมฺเห กิํ กริสฺสถา’’ติ? ‘‘ตุมฺเห ปน อยฺเย กิํ กตฺตุกามา’’ติ? ‘‘อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, น เตหิ วนฺตวมนํ ชิวฺหคฺเค ฐเปยฺย’’นฺติฯ ‘‘ยทิ เอวํ, มยมฺปิ ปพฺพชิสฺสามา’’ติ สพฺพา รเถ โยชาเปตฺวา นิกฺขมิํสุฯ

ราชาปิ อมจฺจสหสฺเสน สทฺธิํ คงฺคาย ตีรํ ปาปุณิฯ ตสฺมิญฺจ สมเย คงฺคา ปูรา โหติฯ