มุขวฏฺฏิยญฺหิ ฉินฺเนกเทสา ปาติ ขณฺฑาติ วุจฺจติ, มชฺเฌ ภินฺนา ฉิทฺทาติ, เอกสฺมิํ ปเทเส วิสภาควณฺณา คาวี สพลาติ, นานาพินฺทุจิตฺตา กมฺมาสาติ, เอวเมว ปฏิปาฏิยา อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา ภินฺนํ สีลํ ขณฺฑํ นาม, มชฺเฌ ภินฺนํ ฉิทฺทํ, ยตฺถ กตฺถจิ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ปฏิปาฏิยา ภินฺนตฺตา สพลํ, เอกนฺตรํ ภินฺนํ กมฺมาสํฯ เตสํ โทสานํ อภาเวน อขณฺฑาทิตา เวทิตพฺพาฯ ภุชิสฺเสหีติ ภุชิสฺสภาวกเรหิฯ วิญฺญุปฺปสตฺเถหีติ พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ปสํสิเตหิฯ อปรามฏฺเฐหีติ ‘‘อิทํ นาม ตยา กตํ, อิทํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ เอวํ ปรามสิตุํ อสกฺกุเณยฺเยหิฯ สมาธิสํวตฺตนิเกหีติ อปฺปนาสมาธิํ อุปจารสมาธิํ วา สํวตฺเตตุํ สมตฺเถหิฯ

2. พฺรหฺมจริโยคธสุตฺตวณฺณนา

[998] ทุติเย เยสํ สทฺธาติ ปเทน พุทฺเธ ปสาโท คหิโตฯ สีลนฺติ ปเทน อริยกนฺตานิ สีลานิ คหิตานิฯ ปสาโทติ ปเทน สงฺเฆ ปสาโท คหิโตฯ ธมฺมทสฺสนนฺติ ปเทน ธมฺเม ปสาโท คหิโตติ เอวํ จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ วุตฺตานิฯ กาเลน ปจฺเจนฺตีติ กาเลน ปาปุณนฺติฯ พฺรหฺมจริโยคธํ สุขนฺติ พฺรหฺมจริยํ โอคาหิตฺวา ฐิตํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตํ สุขํฯ โย ปเนส คาถาย อาคโต ปสาโท, โส กตรปสาโท โหตีติฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ตาว ‘‘มคฺคปสาโท’’ติ อาห, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘อาคตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณปฺปสาโท’’ติฯ อุโภปิ เถรา ปณฺฑิตา พหุสฺสุตา, อุภินฺนํ สุภาสิตํฯ มิสฺสกปฺปสาโท เอโสติฯ

3. ทีฆาวุอุปาสกสุตฺตวณฺณนา

[999] ตติเย ตสฺมาติ ยสฺมา จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สนฺทิสฺสสิ, ตสฺมาฯ วิชฺชาภาคิเยติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิเกฯ สพฺพสงฺขาเรสูติ สพฺเพสุ เตภูมกสงฺขาเรสุฯ เอวมสฺส อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา กถิตาฯ วิฆาตนฺติ ทุกฺขํฯ

4-5. ปฐมสาริปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[1000-1001] จตุตฺถ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจเม โสตาปตฺติยงฺคนฺติ โสตาปตฺติยา ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺคํฯ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทาทโย ปน ปฏิลทฺธคุณา โสตาปนฺนสฺส องฺคา นาม, เตปิ ปน โสตาปตฺติยงฺคนฺติ อาคตาฯ ตตฺรายํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนตฺโถ – สปฺปุริเส เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิกโรนฺโต ธมฺมานุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺโต โสตาปตฺติํ ปฏิลภตีติ สปฺปุริสสํเสวาทโย โสตาปตฺติอตฺถาย องฺคนฺติ โสตาปตฺติยงฺคํ นาม, อิตเร ปฐมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติปิ โสตาปตฺติยงฺคํ, ปฏิวิทฺธโสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติมคฺโค องฺคนฺติปิ โสตาปตฺติยงฺคํฯ

6. ถปติสุตฺตวณฺณนา

[1002] ฉฏฺเฐ สาธุเก ปฏิวสนฺตีติ สาธุกนามเก อตฺตโน โภคคามเก วสนฺติฯ เตสุ อิสิทตฺโต สกทาคามี, ปุราโณ โสตาปนฺโน สทารสนฺตุฏฺโฐฯ มคฺเค ปุริสํ ฐเปสุนฺติ เตสํ กิร คามทฺวาเรน ภควโต คมนมคฺโคฯ ตสฺมา ‘‘ภควา กาเล วา อกาเล วา อมฺหากํ สุตฺตานํ วา ปมตฺตานํ วา คจฺเฉยฺย, อถ ปสฺสิตุํ น ลเภยฺยามา’’ติ มคฺคมชฺเฌ ปุริสํ ฐเปสุํฯ

อนุพนฺธิํสูติ น ทูรโตว ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิํสุ, ภควา ปน สกฏมคฺคสฺส มชฺเฌ ชงฺฆมคฺเคน อคมาสิ, อิตเร อุโภสุ ปสฺเสสุ อนุคจฺฉนฺตา อคมํสุฯ มคฺคา โอกฺกมฺมาติ พุทฺธานญฺหิ เกนจิ สทฺธิํ คจฺฉนฺตานํเยว ปฏิสนฺถารํ กาตุํ วฏฺฏติ เกนจิ สทฺธิํ ฐิตกานํ , เกนจิ สทฺธิํ ทิวสภาคํ นิสินฺนานํฯ ตสฺมา ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ เม สทฺธิํ คจฺฉนฺตสฺส ปฏิสนฺถารํ กาตุํ อยุตฺตํ, ฐิตเกนปิ กาตุํ น ยุตฺตํ, อิเม หิ มยฺหํ สาสเน สามิโน อาคตผลาฯ อิเมหิ สทฺธิํ นิสีทิตฺวาว ทิวสภาคํ ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามี’’ติ มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิฯ

ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ เต กิร ฉตฺตุปาหนํ กตฺตรทณฺฑํ ปาทพฺภญฺชนเตลาทีนิ เจว อฏฺฐวิธญฺจ ปานกํ สรภปาทปลฺลงฺกญฺจ คาหาเปตฺวา อคมํสุ, อาภตํ ปลฺลงฺกมฺปิ ปญฺญาเปตฺวา อทํสุ , สตฺถา ตสฺมิํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสีทิํสูติ เสสานิ ฉตฺตุปาหนาทีนิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทถาติ วตฺวา สยมฺปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ

สาวตฺถิยา โกสเลสุ จาริกํ ปกฺกมิสฺสตีติอาทิ สพฺพํ มชฺฌิมปเทสวเสนว วุตฺตํฯ กสฺมา? นิยตตฺตาฯ ภควโต หิ จาริกาจรณมฺปิ อรุณุฏฺฐาปนมฺปิ นิยตํ, มชฺฌิมปเทเสเยว จาริกํ จรติ, มชฺฌิมเทเส อรุณํ อุฏฺฐเปตีติ นิยตตฺตา มชฺฌิมเทสวเสน วุตฺตํฯ อาสนฺเน โน ภควา ภวิสฺสตีติ เอตฺถ น เกวลํ อาสนฺนตฺตาเยว เตสํ โสมนสฺสํ โหติ, อถ โข ‘‘อิทานิ ทานํ ทาตุํ คนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กาตุํ ธมฺมํ โสตุํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ ลภิสฺสามา’’ติ เตสํ โสมนสฺสํ โหติฯ

ตสฺมาติห ถปตโย สมฺพาโธ ฆราวาโสติ ถปตโย ยสฺมา ตุมฺหากํ มยิ ทูรีภูเต อนปฺปกํ โทมนสฺสํ, อาสนฺเน อนปฺปกํ โสมนสฺสํ โหติ, ตสฺมาปิ เวทิตพฺพเมตํ ‘‘สมฺพาโธ ฆราวาโส’’ติฯ ฆราวาสสฺส หิ โทเสน ตุมฺหากํ เอวํ โหติฯ สเจ ปน ฆราวาสํ ปหาย ปพฺพชิตา, อถ เอวํ โว มยา สทฺธิํเยว คจฺฉนฺตานญฺจ อาคจฺฉนฺตานญฺจ ตํ น ภเวยฺยาติ อิมมตฺถํ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ตตฺถ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน สมฺพาธตา เวทิตพฺพาฯ มหาวาเส วสนฺตสฺสปิ หิ สกิญฺจนสปลิโพธฏฺเฐน ฆราวาโส สมฺพาโธวฯ รชาปโถติ ราคโทสโมหรชานํ อาปโถ, อาคมนฏฺฐานนฺติ อตฺโถฯ อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาติ ปพฺพชฺชา ปน อกิญฺจนอปลิโพธฏฺเฐน อพฺโภกาโสฯ จตุรตนิเกปิ หิ คพฺเภ ทฺวินฺนํ ภิกฺขูนํ ปลฺลงฺเกน ปลฺลงฺกํ ฆเฏตฺวา นิสินฺนานมฺปิ อกิญฺจนอปลิโพธฏฺเฐน ปพฺพชฺชา อพฺโภกาโส นาม โหติฯ อลญฺจ ปน โว ถปตโย อปฺปมาทายาติ เอวํ สมฺพาเธ ฆราวาเส วสนฺตานํ ตุมฺหากํ อปฺปมาทเมว กาตุํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถฯ

เอกํ ปุรโต เอกํ ปจฺฉโต นิสีทาเปมาติ เต กิร ทฺเวปิ ชนา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเตสุ ทฺวีสุ นาเคสุ ตา อิตฺถิโย เอวํ นิสีทาเปตฺวา รญฺโญ นาคํ มชฺเฌ กตฺวา อุโภสุ ปสฺเสสุ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอวมาหํสุฯ นาโคปิ รกฺขิตพฺโพติ ยถา กิญฺจิ วิเสวิตํ น กโรติ, เอวํ รกฺขิตพฺโพ โหติฯ ตาปิ ภคินิโยติ ยถา ปมาทํ นาปชฺชนฺติ, เอวํ รกฺขิตพฺพา โหนฺติฯ

อตฺตาปีติ สิตหสิตกถิตวิเปกฺขิตาทีนิ อกโรนฺเตหิ อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติฯ (เตหิ ตถา กโรนฺเตหิ น อตฺตาปิ รกฺขิตพฺโพ โหติ)ฯ ตถา กโรนฺโต หิ ‘‘สามิทุพฺโภ เอโส’’ติ นิคฺคเหตพฺโพ โหติฯ ตสฺมาติห ถปตโยติ ยสฺมา ตุมฺเห ราชา นิจฺจํ ราชภณฺฑํ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺมาปิ สมฺพาโธ ฆราวาโส รชาปโถฯ ยสฺมา ปน ปํสุกูลิกภิกฺขุํ เอวํ ปฏิจฺฉาเปนฺโต นตฺถิ, ตสฺมา อพฺโภกาโส ปพฺพชฺชาฯ เอวํ สพฺพตฺถาปิ อลญฺจ ปน โว ถปตโย อปฺปมาทาย อปฺปมาทเมว กโรถาติ ทสฺเสติฯ

มุตฺตจาโคติ วิสฺสฏฺฐจาโคฯ ปยตปาณีติ อาคตาคตานํ ทานตฺถาย โธตหตฺโถฯ โวสฺสคฺครโตติ โวสฺสคฺคสงฺขาเต จาเค รโตฯ ยาจโยโคติ ยาจิตพฺพกยุตฺโตฯ ทานสํวิภาครโตติ ทาเนน เจว อปฺปมตฺตกมฺปิ กิญฺจิ ลทฺธา ตโตปิ สํวิภาเค รโตฯ อปฺปฏิวิภตฺตนฺติ ‘‘อิทํ อมฺหากํ ภวิสฺสติ, อิทํ ภิกฺขูน’’นฺติ เอวํ อกตวิภาคํ, สพฺพํ ทาตพฺพเมว หุตฺวา ฐิตนฺติ อตฺโถฯ

7. เวฬุทฺวาเรยฺยสุตฺตวณฺณนา

[1003] สตฺตเม เวฬุทฺวารนฺติ คามทฺวาเร ปเวณิอาคตสฺส เวฬุคจฺฉสฺส อตฺถิตาย เอวํลทฺธนาโม คาโมฯ อตฺตุปนายิกนฺติ อตฺตนิ อุปเนตพฺพํฯ สมฺผภาเสนาติ อมนฺตภาเสนฯ สมฺผปฺปลาปภาเสนาติ สมฺผปฺปลาปสมฺภาเสน นิรตฺถเกน อญฺญาณวจเนนาติ อตฺโถฯ

8-9. ปฐมคิญฺชกาวสถสุตฺตาทิวณฺณนา

[1004-5] อฏฺฐเม ญาติเกติ เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา, เตสุ เอกสฺมิํ คามเกฯ คิญฺชกาวสเถติ อิฏฺฐกามเย อาวสเถฯ โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺฐาภาคิยานํ, กามภเวเยว ปฏิสนฺธิคฺคาหาปกานนฺติ อตฺโถฯ โอรนฺติ ลทฺธนาเมหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพานีติปิ โอรมฺภาคิยานิฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ อิมานิ ทฺเว สมาปตฺติยา วา อวิกฺขมฺภิตานิ มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺนานิ นิพฺพตฺติวเสน อุทฺธํ ภาคํ รูปภวํ อรูปภวํ วา คนฺตุํ น เทนฺติฯ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนิ ตีณิ ตตฺถ นิพฺพตฺตมฺปิ อาเนตฺวา ปุน อิเธว นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ สพฺพานิปิ โอรมฺภาคิยาเนวฯ อนาวตฺติธมฺโมติ ปฏิสนฺธิวเสน อนาคมนสภาโวฯ

ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตาติ เอตฺถ กทาจิ อุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จาติ ทฺเวธาปิ ตนุภาโว เวทิตพฺโพฯ สกทาคามิสฺส หิ ปุถุชฺชนานํ วิย อภิณฺหํ ราคาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชมานา จ น ปุถุชฺชนานํ วิย พหลพหลา อุปฺปชฺชนฺติ, มกฺขิปตฺตํ วิย ตนุกา อุปฺปชฺชนฺติฯ ทีฆภาณกติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา สกทาคามิสฺส ปุตฺตธีตโร โหนฺติ, โอโรธา จ โหนฺติ, ตสฺมา พหลา กิเลสาฯ อิทํ ปน ภวตนุกวเสน กถิต’’นฺติฯ ตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อฏฺฐเม ภเว ภวตนุกํ นตฺถิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ ภวตนุกํ นตฺถิ, อนาคามิสฺส รูปารูปภวํ ฐเปตฺวา กามภเว ภวตนุกํ นตฺถิ, ขีณาสวสฺส กิสฺมิญฺจิ ภเว ภวตนุกํ นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

อิมํ โลกนฺติ อิมํ กามาวจรโลกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ หิ มนุสฺเสสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโต เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สจฺฉิกโรติฯ เทเวสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโตปิ สเจ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ เทวโลกํ คนฺตฺวา สจฺฉิกโรตีติฯ

วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตนสภาโวติ อตฺโถฯ นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโตฯ สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพาติ สมฺโพธิปรายโณฯ วิเหสาเวสาติ เตสํ เตสํ ญาณคติํ ญาณูปปตฺติํ ญาณาภิสมฺปรายํ โอโลเกนฺตสฺส กายกิลมโถว เอส, อานนฺท, ตถาคตสฺสาติ ทีเปติฯ จิตฺตวิเหสา ปน พุทฺธานํ นตฺถิฯ

ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํฯ เยนาติ เยน ธมฺมาทาเสน สมนฺนาคโตฯ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว เววจนวเสเนว วุตฺตํฯ นิรยาทโย หิ วฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อปาโย, ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติฯ ทุคฺคติ, ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาโตฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

10. ตติยคิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา

[1006] ทสเม ปโรปญฺญาสาติ อติเรกปญฺญาสฯ สาธิกนวุตีติ อติเรกนวุติฯ ฉาติเรกานีติ ฉหิ อธิกานิฯ โส กิร คาโม กิญฺจาปิ นาติมหา อโหสิ, อริยสาวกา ปเนตฺถ พหูฯ ตตฺถ ตตฺถ อหิวาตโรเคน เอกปฺปหาเรเนว จตุวีสติ ปาณสตสหสฺสานิ กาลมกํสุ, เตสุ อริยสาวกา เอตฺตกา นาม อเหสุํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

เวฬุทฺวารวคฺโค ปฐโมฯ

2. ราชการามวคฺโค

1. สหสฺสภิกฺขุนิสงฺฆสุตฺตวณฺณนา

[1007] ทุติยสฺส ปฐเม ราชการาเมติ รญฺญา การิตตฺตา เอวํ ลทฺธนาเม อาราเม, ตํ รญฺญา ปเสนทิโกสเลน กตํฯ ปฐมโพธิยํ กิร ลาภคฺคยสคฺคปตฺตํ สตฺถารํ ทิสฺวา ติตฺถิยา จินฺตยิํสุ – ‘‘สมโณ โคตโม ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, น โข ปเนส อญฺญํ กิญฺจิ สีลํ วา สมาธิํ วา นิสฺสาย เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปตฺโตฯ ภูมิสีสํ ปน เตน คหิตํ, สเจ มยมฺปิ เชตวนสมีเป อารามํ การาเปตุํ สกฺกุเณยฺยาม, ลาภคฺคยสคฺคปตฺตา ภเวยฺยามา’’ติฯ เต อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺฐาเก สมาทเปตฺวา สตสหสฺสมตฺเต กหาปเณ ลภิตฺวา เต อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? ปุจฺฉิฯ มยํ เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรม, สเจ สมโณ โคตโม วา สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา วา อาคนฺตฺวา วาเรสฺสนฺติ, วาเรตุํ มา อทตฺถาติ ลญฺชํ อทํสุฯ ราชา ลญฺชํ คเหตฺวา ‘‘คจฺฉถ กาเรถา’’ติ อาหฯ

เต คนฺตฺวา, อตฺตโน อุปฏฺฐาเกหิ ทพฺพสมฺภาเร อาหราเปตฺวา, ถมฺภุสฺสาปนาทีนิ กโรนฺตา, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เอกโกลาหลํ อกํสุฯ สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปมุเข ฐตฺวา ‘‘เก ปน เต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเป’’ติ?, ปุจฺฉิฯ ติตฺถิยา, ภนฺเต , เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรนฺตีติฯ อานนฺท, อิเม สาสเนน ปฏิวิรุทฺธา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อผาสุวิหารํ กริสฺสนฺติ, รญฺโญ อาโรเจตฺวา วาราเปหีติฯ

เถโร ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ รญฺโญ ‘‘เถรา, เทว, อาคตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ลญฺชสฺส คหิตตฺตา น นิกฺขมิฯ เถรา คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน เปเสสิฯ ราชา เตสมฺปิ ทสฺสนํ น อทาสิฯ เต อาคนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุ ‘‘น, ภนฺเต, ราชา นิกฺขนฺโต’’ติฯ สตฺถา ตงฺขณํเยว พฺยากาสิ – ‘‘อตฺตโน รชฺเช ฐตฺวา กาลํ กาตุํ น ลภิสฺสตี’’ติฯ

ทุติยทิวเส จ สามํเยว ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา, นิเวสนํ ปเวเสตฺวา, สารปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา, ยาคุขชฺชกํ อทาสิฯ สตฺถา ปริภุตฺตยาคุขาทนีโย ‘‘ยาว ภตฺตํ นิฏฺฐาติ, ตาว สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ราชานํ ‘‘ตยา, มหาราช, อิทํ นาม กต’’นฺติ อวตฺวา, ‘‘การเณเนว นํ สญฺญาเปสฺสามี’’ติ อิทํ อตีตการณํ อาหริ – มหาราช, ปพฺพชิเต นาม อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาเปตุํ น วฏฺฏติฯ อตีเตปิ อิสโย อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาเปตฺวา สห รฏฺเฐน ราชา สมุทฺทํ ปวิฏฺโฐติฯ กทา ภควาติ?

อตีเต, มหาราช, ภรุรฏฺเฐ ภรุราชา นาม รชฺชํ กาเรติฯ ปญฺจสตา ปญฺจสตา ทฺเว อิสิคณา ปพฺพตปาทโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ภรุนครํ คนฺตฺวา นครสฺส อวิทูเร ทฺเว รุกฺขา อตฺถิ, ปฐมํ อาคโต อิสิคโณ เอกสฺส รุกฺขสฺส มูเล นิสีทิ, ปจฺฉาคโตปิ เอกสฺสาติฯ เต ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปพฺพตปาทํ เอว อคมํสุฯ เต ปุน อาคจฺฉนฺตาปิ อตฺตโน รุกฺขมูเลเยว นิสีทนฺติฯ

อทฺธาเน คจฺฉนฺเต เอโก รุกฺโข สุกฺขิ, ตสฺมิํ สุกฺเข อาคตา ตาปสา ‘‘อยํ รุกฺโข มหา, อมฺหากมฺปิ เตสมฺปิ ปโหสฺสตี’’ติ อิตเรสํ รุกฺขมูลสฺส เอกปเทเส นิสีทิํสุฯ เต ปจฺฉา อาคจฺฉนฺตา รุกฺขมูลํ อปวิสิตฺวา พหิ ฐิตาว ‘‘กสฺมา ตุมฺเห เอตฺถ นิสีทถา’’ติ อาหํสุฯ อาจริยา อมฺหากํ รุกฺโข สุกฺโข, อยํ รุกฺโข มหา, ตุมฺเหปิ ปวิสถ, ตุมฺหากมฺปิ อมฺหากมฺปิ ปโหสฺสตีติฯ เต ‘‘น มยํ ปวิสาม, นิกฺขมถ ตุมฺเห’’ติ กถํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘น ตุมฺเห อตฺตโนว มเนน นิกฺขมิสฺสถา’’ติ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิํสุฯ เต ‘‘โหตุ สิกฺขาเปสฺสาม เน’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยานิ ทฺเว จกฺกานิ รชตมยญฺจ อกฺขํ มาเปตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา ราชทฺวารํ อคมิํสุฯ รญฺโญ ‘‘เอวรูปํ, เทว, ตาปสา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ฐิตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ตุฏฺโฐ ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มหากมฺมํ ตุมฺเหหิ กตํ, อตฺถิ โว กิญฺจิ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อาม, มหาราช, อมฺหากํ นิสินฺนฏฺฐานํ เอกรุกฺขมูลํ อตฺถิ, ตํ อญฺเญหิ อิสีหิ คหิตํ, ตํ โน ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา ตาปเส นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ

เต พหิ ฐิตา ‘‘กิํ นุ โข ทตฺวา ลภิํสู’’ติ โอโลกยมานา ‘‘อิทํ นามา’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยมฺปิ ลญฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหิสฺสามา’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยํ รถปญฺชรํ มาเปตฺวา อาทาย อคมํสุฯ ราชา ทิสฺวา ตุฏฺโฐ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, กาตพฺพ’’นฺติ?, อาหฯ มหาราช อมฺหากํ รุกฺขมูเล อญฺโญ อิสิคโณ นิสินฺโน, ตํ โน รุกฺขมูลํ ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา เต นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ ตาปสา อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา, ‘‘อนนุจฺฉวิกํ อมฺเหหิ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา ปพฺพตปาทเมว อคมํสุฯ ตโต เทวตา ‘‘อยํ ราชา ทฺวินฺนํ อิสิคณานํ หตฺถโต ลญฺชํ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ กลหํ การาเปสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา มหาสมุทฺทํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ตสฺส รญฺโญ วิชิตํ โยชนสหสฺสมตฺตฏฺฐานํ สมุทฺทเมว อกํสูติฯ

‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐหิ, ส ราชา วิภวงฺคโต’’ติฯ (ชา. 1.2.125) –

เอวํ ภควตา อิมสฺมิํ อตีเต ทสฺสิเต ยสฺมา พุทฺธานํ นาม กถา โอกปฺปนิยา โหติ, ‘‘ตสฺมา ราชา อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุปธาเรตฺวา มยา อกตฺตพฺพํ กมฺมํ กต’’นฺติ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ติตฺถิเย นิกฺกฑฺฒถา’’ติ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา การิโต วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมิํเยว ฐาเน วิหารํ กาเรสฺสามี’’ติ เตสํ ทพฺพสมฺภาเรปิ อทตฺวา วิหารํ กาเรสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

2-3. พฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[1008-9] ทุติเย อุทยคามินินฺติ อตฺตโน สมเย วฑฺฒิคามินิํฯ มรณํ อาคเมยฺยาสีติ มรณํ อิจฺเฉยฺยาสิ, ปตฺเถยฺยาสิ วาฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. ทุคฺคติภยสุตฺตวณฺณนา

[1010] จตุตฺเถ สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺคํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

5. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตวณฺณนา

[1011] ปญฺจเม สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺเคน สทฺธิํ จตฺตาโร อปายา ปฏิกฺขิตฺตาฯ

6. ปฐมมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1012] ฉฏฺเฐ มิตฺตาติ อญฺญมญฺญสฺส เคเห อามิสปริโภควเสน โวหารมิตฺตาฯ อมจฺจาติ อามนฺตนปฏิมนฺตนอิริยาปถาทีสุ เอกโต ปวตฺตกิจฺจาฯ ญาตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ สาโลหิตาติ สมานโลหิตา ภาติภคินิมาตุลาทโยฯ