กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ? สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ฌานสมฺปยุตฺตปีติํ ขยโต วยโต สมฺมสติ, ตสฺส วิปสฺสนากฺขเณ ลกฺขณปฺปฏิเวเธน อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติฯ วุตฺตญฺเหตํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 1.172) ‘‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺฐิตา โหติ, ตาย สติยา เตน ญาเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’ติฯ เอเตเนว นเยน อวเสสปทานิปิ อตฺถโต เวทิตพฺพานี’’ติฯ

อิติ ยเถว ฌานปฏิลาเภน อารมฺมณโต ปีติสุขจิตฺตสงฺขารา ปฏิสํวิทิตา โหนฺติ, เอวํ อิมินาปิ ฌานสมฺปยุตฺเตน เวทนาสงฺขาตมนสิการปฏิลาเภน อารมฺมณโต เวทนา ปฏิสํวิทิตา โหติฯ ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรตี’’ติฯ

นาหํ, อานนฺท, มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺสาติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ยสฺมา ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺโต ภิกฺขุ กิญฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสนิมิตฺตมารมฺมณํ กโรติ, ตสฺส ปน จิตฺตสฺส อารมฺมเณ สติญฺจ สมฺปชญฺญญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ปวตฺตนโต จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสีเยว นาเมส โหติฯ น หิ มุฏฺฐสฺสติสฺส อสมฺปชานสฺส อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา อตฺถิ, ตสฺมา อารมฺมณโต จิตฺตปฏิสํวิทิตวเสน ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรตี’’ติฯ

โส ยํ ตํ โหติ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ ปหานํ, ตํ ปญฺญาย ทิสฺวา สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ เอตฺถ อภิชฺฌา กามจฺฉนฺทนีวรณเมว, โทมนสฺสวเสน พฺยาปาทนีวรณํ ทสฺสิตํฯ อิทญฺหิ จตุกฺกํ วิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํ, ธมฺมานุปสฺสนา จ นีวรณปพฺพาทิวเสน ปญฺจวิธา โหติ, ตสฺสา นีวรณปพฺพํ อาทิ, ตสฺสาปิ อิทํ นีวรณทฺวยํ อาทิฯ อิติ ธมฺมานุปสฺสนาย อาทิํ ทสฺเสตุํ อภิชฺฌาโทมนสฺสานนฺติ อาหฯ ปหานนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปชหตีติ เอวํ ปหานกรญาณํ อธิปฺเปตํฯ

ตํ ปญฺญาย ทิสฺวาติ ตํ อนิจฺจวิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคญาณสงฺขาตํ ปหานญาณํ อปราย วิปสฺสนาปญฺญาย, ตมฺปิ อปรายาติ เอวํ วิปสฺสนาปรมฺปรํ ทสฺเสติ ฯ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ ยญฺจสฺส ปถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยญฺจ เอกโต อุปฏฺฐานํ อชฺฌุเปกฺขตีติ ทฺวิธา อชฺฌุเปกฺขติ นามฯ ตตฺถ สหชาตานมฺปิอชฺฌุเปกฺขนา โหติ อารมฺมณสฺสาปิ อชฺฌุเปกฺขนาฯ อิธ อารมฺมณ อชฺฌุเปกฺขนา อธิปฺเปตาฯ ตสฺมาติหานนฺทาติ ยสฺมา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺโต น เกวลํ นีวรณาทิธมฺเม, อภิชฺฌาโทมนสฺสสีเสน ปน วุตฺตานํ ธมฺมานํ ปหานกรญาณมฺปิ ปญฺญาย ทิสฺวา อชฺฌุเปกฺขิตา โหติ, ตสฺมา ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี ภิกฺขุ ตสฺมิํ สมเย วิหรตีติ เวทิตพฺโพฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตสฺมิํ ปํสุปุญฺโช วิย ฉสุ อายตเนสุ กิเลสาฯ จตูหิ ทิสาหิ อาคจฺฉนฺตา สกฏรถา วิย จตูสุ อารมฺมเณสุ ปวตฺตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานาฯ เอเกน สกเฏน วา รเถน วา ปํสุปุญฺชสฺส อุปหนนํ วิย กายานุปสฺสนาทีหิ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อุปฆาโต เวทิตพฺโพติฯ

เอกธมฺมวคฺโค ปฐโมฯ

2. ทุติยวคฺโค

1-2. อิจฺฉานงฺคลสุตฺตาทิวณฺณนา

[987-988] ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม เอวํ พฺยากเรยฺยาถาติ กสฺมา อตฺตโน วิหารสมาปตฺติํ อาจิกฺขติ? อุปารมฺภโมจนตฺถํฯ สเจ หิ เต ‘‘น ชานามา’’ติ วเทยฺยุํ, อถ เนสํ ติตฺถิยา ‘‘ตุมฺเห ‘อสุกสมาปตฺติยา นาม โน สตฺถา เตมาสํ วิหาสี’ติปิ น ชานาถ, อถ กสฺมา นํ อุปฏฺฐหนฺตา วิหรถา’’ติ อุปารมฺภํ อาโรเปยฺยุํ, ตโต โมจนตฺถํ เอวมาหฯ

อถ กสฺมา ยถา อญฺญตฺถ ‘‘สโตว อสฺสสติ, ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต’’ติ (ที. นิ. 2.374; ม. นิ. 1.107; สํ. นิ. 5.977) เอว-วากาโร วุตฺโตฯ เอวํ อิธ น วุตฺโตติ? เอกนฺตสนฺตตฺตาฯ

อญฺเญสญฺหิ อสฺสาโส วา ปากโฏ โหติ ปสฺสาโส วา, ภควโต อุภยมฺเปตํ ปากฏเมว นิจฺจํ อุปฏฺฐิตสฺสติตายาติ เอกนฺตสนฺตตฺตา น วุตฺโตฯ อถ ‘‘สิกฺขามี’’ติ อวตฺวา กสฺมา ‘‘อสฺสสามี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ? สิกฺขิตพฺพาภาวาฯ สตฺต หิ เสขา สิกฺขิตพฺพภาวา เสขา นาม, ขีณาสวา สิกฺขิตพฺพาภาวา อเสขา นาม, ตถาคตา อสิกฺขิตพฺพา อเสกฺขา นาม นตฺถิ เตสํ สิกฺขิตพฺพกิจฺจนฺติ สิกฺขิตพฺพาภาวา น วุตฺตํฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

3-10. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[989-996] ตติเย ปวิจินตีติ อนิจฺจาทิวเสน ปวิจินติฯ อิตรํ ปททฺวยํ เอตสฺเสว เววจนํฯ นิรามิสาติ นิกฺกิเลสา กายิกเจตสิกทรถปฏิปสฺสทฺธิยา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปสฺสมฺภติฯ สมาธิยตีติ สมฺมา ฐปิยติ, อปฺปนาจิตฺตํ วิย โหติฯ อชฺฌุเปกฺขิตา โหตีติ สหชาตอชฺฌุเปกฺขนาย อชฺฌุเปกฺขิตา โหติฯ

เอวํ จุทฺทสวิเธน กายปริคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน ตสฺมิํ กาเย สติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ตาย สติยา สมฺปยุตฺตญาณํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ตํสมฺปยุตฺตเมว กายิกเจตสิกวีริยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติปสฺสทฺธิจิตฺเตกคฺคตา ปีติปสฺสทฺธิสมาธิสมฺโพชฺฌงฺคา, อิเมสํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ยเถว หิ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ สารถิโน ‘‘อยํ โอลียตี’’ติ ตุทนํ วา, ‘‘อยํ อติธาวตี’’ติ อากฑฺฒนํ วา นตฺถิ, เกวลํ เอวํ ปสฺสมานสฺส ฐิตากาโรว โหติ, เอวเมว อิเมสํ ฉนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อโนสกฺกนอนติวตฺตนสงฺขาโต มชฺฌตฺตากาโร อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค นาม โหติฯ เอตฺตาวตา กิํ กถิตํ? เอกจิตฺตกฺขณิกา นานาสรสลกฺขณา วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคา นาม กถิตาฯ

วิเวกนิสฺสิตนฺติอาทีนิ วุตฺตตฺถาเนวฯ

เอตฺถ ปน โสฬสกฺขตฺตุกา อานาปานสฺสติ มิสฺสกา กถิตา, อานาปานมูลกา สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาคา , เตสํ มูลภูตา อานาปานสฺสติ ปุพฺพภาคาฯ โพชฺฌงฺคมูลกา สติปฏฺฐานา ปุพฺพภาคา, เตปิ โพชฺฌงฺคา ปุพฺพภาคาวฯ วิชฺชาวิมุตฺติปูรกา ปน โพชฺฌงฺคา นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรา, วิชฺชาวิมุตฺติโย อริยผลสมฺปยุตฺตาฯ วิชฺชา วา จตุตฺถมคฺคสมฺปยุตฺตา, วิมุตฺติ ผลสมฺปยุตฺตาติฯ จตุตฺถปญฺจมฉฏฺฐานิปิ อิมินาว สมานปริจฺเฉทานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อานาปานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. โสตาปตฺติสํยุตฺตํ

1. เวฬุทฺวารวคฺโค

1. จกฺกวตฺติราชสุตฺตวณฺณนา

[997] โสตาปตฺติสํยุตฺตสฺส ปฐเม กิญฺจาปีติ อนุคฺคหครหเณสุ นิปาโตฯ จตุนฺนญฺหิ มหาทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ รชฺชํ อนุคฺคณฺหนฺโต จตุนฺนญฺจ อปายานํ อปฺปหีนภาวํ ครหนฺโต สตฺถา ‘‘กิญฺจาปิ, ภิกฺขเว, ราชา จกฺกวตฺตี’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ จตุนฺนํ ทีปานนฺติ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํฯ อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ อิสฺสรภาโว อิสฺสริยํ, อธิปติภาโว อาธิปจฺจํ, อิสฺสริยํ อาธิปจฺจํ เอตสฺมิํ รชฺเช, น เฉทนเภทนนฺติ อิสฺสริยาธิปจฺจํฯ กาเรตฺวาติ เอวรูปํ รชฺชํ ปวตฺตาเปตฺวาฯ กิญฺจาปิ, ภิกฺขเว, อริยสาวโกติ เอตฺถ อนุคฺคหปสํสาสุ นิปาโตฯ ปิณฺฑิยาโลเปน หิ ยาปนํ อนุคฺคหนฺโต จตุนฺนญฺจ อปายานํ ปหีนภาวํ ปสํสนฺโต สตฺถา ‘‘กิญฺจาปิ, ภิกฺขเว, อริยสาวโก’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นนฺตกานีติ อนนฺตกานิฯ เตรสหตฺโถปิ หิ วตฺถสาฏโก ทสจฺเฉทนโต ปฏฺฐาย นนฺตกนฺเตว สงฺขํ คจฺฉติฯ

อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ โส ปนายํ ปสาโท กิํ เอโก, อเนโกติ? เอโกว, โส มคฺเคน อาคตปฺปสาโทฯ เยสุ ปน วตฺถูสุ อปุพฺพํ อจริมํ รุหติ, เตสํ วเสน ‘‘พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาเทนา’’ติอาทินา นเยน ติธา วุตฺโตฯ ยสฺมา จ เอโก, ตสฺมาว นินฺนานากรโณ โหติฯ อริยสาวกสฺส หิ พุทฺเธเยว ปสาโท จ เปมญฺจ คารวญฺจ มหนฺตํ, น ธมฺเม วา สงฺเฆ วา, ธมฺเมเยว วา มหนฺตํ , น พุทฺเธ วา สงฺเฆ วา, สงฺเฆเยว วา มหนฺตํ, น พุทฺเธ วา ธมฺเม วาติ เอตํ นตฺถิฯ อิติปิ โส ภควาติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถาริตาเนวฯ

อริยกนฺเตหีติ อริยานํ กนฺเตหิ ปิเยหิ มนาเปหิฯ ปญฺจ หิ สีลานิ ภวนฺตรคตาปิ อริยา น โกเปนฺติ, เอวํ เตสํ ปิยานิฯ ตานิ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ อขณฺเฑหีติอาทิ สทิสวเสน วุตฺตํฯ

มุขวฏฺฏิยญฺหิ ฉินฺเนกเทสา ปาติ ขณฺฑาติ วุจฺจติ, มชฺเฌ ภินฺนา ฉิทฺทาติ, เอกสฺมิํ ปเทเส วิสภาควณฺณา คาวี สพลาติ, นานาพินฺทุจิตฺตา กมฺมาสาติ, เอวเมว ปฏิปาฏิยา อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา ภินฺนํ สีลํ ขณฺฑํ นาม, มชฺเฌ ภินฺนํ ฉิทฺทํ, ยตฺถ กตฺถจิ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ปฏิปาฏิยา ภินฺนตฺตา สพลํ, เอกนฺตรํ ภินฺนํ กมฺมาสํฯ เตสํ โทสานํ อภาเวน อขณฺฑาทิตา เวทิตพฺพาฯ ภุชิสฺเสหีติ ภุชิสฺสภาวกเรหิฯ วิญฺญุปฺปสตฺเถหีติ พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ ปสํสิเตหิฯ อปรามฏฺเฐหีติ ‘‘อิทํ นาม ตยา กตํ, อิทํ วีติกฺกนฺต’’นฺติ เอวํ ปรามสิตุํ อสกฺกุเณยฺเยหิฯ สมาธิสํวตฺตนิเกหีติ อปฺปนาสมาธิํ อุปจารสมาธิํ วา สํวตฺเตตุํ สมตฺเถหิฯ

2. พฺรหฺมจริโยคธสุตฺตวณฺณนา

[998] ทุติเย เยสํ สทฺธาติ ปเทน พุทฺเธ ปสาโท คหิโตฯ สีลนฺติ ปเทน อริยกนฺตานิ สีลานิ คหิตานิฯ ปสาโทติ ปเทน สงฺเฆ ปสาโท คหิโตฯ ธมฺมทสฺสนนฺติ ปเทน ธมฺเม ปสาโท คหิโตติ เอวํ จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ วุตฺตานิฯ กาเลน ปจฺเจนฺตีติ กาเลน ปาปุณนฺติฯ พฺรหฺมจริโยคธํ สุขนฺติ พฺรหฺมจริยํ โอคาหิตฺวา ฐิตํ อุปริมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตํ สุขํฯ โย ปเนส คาถาย อาคโต ปสาโท, โส กตรปสาโท โหตีติฯ ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ตาว ‘‘มคฺคปสาโท’’ติ อาห, ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ‘‘อาคตมคฺคสฺส ปจฺจเวกฺขณปฺปสาโท’’ติฯ อุโภปิ เถรา ปณฺฑิตา พหุสฺสุตา, อุภินฺนํ สุภาสิตํฯ มิสฺสกปฺปสาโท เอโสติฯ

3. ทีฆาวุอุปาสกสุตฺตวณฺณนา

[999] ตติเย ตสฺมาติ ยสฺมา จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สนฺทิสฺสสิ, ตสฺมาฯ วิชฺชาภาคิเยติ วิชฺชาโกฏฺฐาสิเกฯ สพฺพสงฺขาเรสูติ สพฺเพสุ เตภูมกสงฺขาเรสุฯ เอวมสฺส อุปริ ติณฺณํ มคฺคานํ วิปสฺสนา กถิตาฯ วิฆาตนฺติ ทุกฺขํฯ

4-5. ปฐมสาริปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[1000-1001] จตุตฺถ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจเม โสตาปตฺติยงฺคนฺติ โสตาปตฺติยา ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺคํฯ พุทฺเธ อเวจฺจปฺปสาทาทโย ปน ปฏิลทฺธคุณา โสตาปนฺนสฺส องฺคา นาม, เตปิ ปน โสตาปตฺติยงฺคนฺติ อาคตาฯ ตตฺรายํ ทฺวินฺนมฺปิ วจนตฺโถ – สปฺปุริเส เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต ธมฺมํ สุณนฺโต โยนิโส มนสิกโรนฺโต ธมฺมานุธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺโต โสตาปตฺติํ ปฏิลภตีติ สปฺปุริสสํเสวาทโย โสตาปตฺติอตฺถาย องฺคนฺติ โสตาปตฺติยงฺคํ นาม, อิตเร ปฐมมคฺคสงฺขาตาย โสตาปตฺติยา องฺคนฺติปิ โสตาปตฺติยงฺคํ, ปฏิวิทฺธโสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติมคฺโค องฺคนฺติปิ โสตาปตฺติยงฺคํฯ

6. ถปติสุตฺตวณฺณนา

[1002] ฉฏฺเฐ สาธุเก ปฏิวสนฺตีติ สาธุกนามเก อตฺตโน โภคคามเก วสนฺติฯ เตสุ อิสิทตฺโต สกทาคามี, ปุราโณ โสตาปนฺโน สทารสนฺตุฏฺโฐฯ มคฺเค ปุริสํ ฐเปสุนฺติ เตสํ กิร คามทฺวาเรน ภควโต คมนมคฺโคฯ ตสฺมา ‘‘ภควา กาเล วา อกาเล วา อมฺหากํ สุตฺตานํ วา ปมตฺตานํ วา คจฺเฉยฺย, อถ ปสฺสิตุํ น ลเภยฺยามา’’ติ มคฺคมชฺเฌ ปุริสํ ฐเปสุํฯ

อนุพนฺธิํสูติ น ทูรโตว ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต อนุพนฺธิํสุ, ภควา ปน สกฏมคฺคสฺส มชฺเฌ ชงฺฆมคฺเคน อคมาสิ, อิตเร อุโภสุ ปสฺเสสุ อนุคจฺฉนฺตา อคมํสุฯ มคฺคา โอกฺกมฺมาติ พุทฺธานญฺหิ เกนจิ สทฺธิํ คจฺฉนฺตานํเยว ปฏิสนฺถารํ กาตุํ วฏฺฏติ เกนจิ สทฺธิํ ฐิตกานํ , เกนจิ สทฺธิํ ทิวสภาคํ นิสินฺนานํฯ ตสฺมา ภควา จินฺเตสิ – ‘‘อิเมหิ เม สทฺธิํ คจฺฉนฺตสฺส ปฏิสนฺถารํ กาตุํ อยุตฺตํ, ฐิตเกนปิ กาตุํ น ยุตฺตํ, อิเม หิ มยฺหํ สาสเน สามิโน อาคตผลาฯ อิเมหิ สทฺธิํ นิสีทิตฺวาว ทิวสภาคํ ปฏิสนฺถารํ กริสฺสามี’’ติ มคฺคา โอกฺกมฺม เยน อญฺญตรํ รุกฺขมูลํ เตนุปสงฺกมิฯ

ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ เต กิร ฉตฺตุปาหนํ กตฺตรทณฺฑํ ปาทพฺภญฺชนเตลาทีนิ เจว อฏฺฐวิธญฺจ ปานกํ สรภปาทปลฺลงฺกญฺจ คาหาเปตฺวา อคมํสุ, อาภตํ ปลฺลงฺกมฺปิ ปญฺญาเปตฺวา อทํสุ , สตฺถา ตสฺมิํ นิสีทิฯ เอกมนฺตํ นิสีทิํสูติ เสสานิ ฉตฺตุปาหนาทีนิ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทถาติ วตฺวา สยมฺปิ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิํสุฯ