ตตฺถ สงฺขตํ นาม ปจฺจยนิพฺพตฺโต โย โกจิ สงฺขาโรฯ สงฺขาโร จ น ลกฺขณํ, ลกฺขณํ น สงฺขาโร, น จ สงฺขาเรน วินา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ วินา สงฺขาโร, ลกฺขเณน ปน สงฺขาโร ปากโฏ โหติฯ ยถา หิ น จ คาวีเยว ลกฺขณํ, ลกฺขณเมว น คาวี, นาปิ คาวิํ มุญฺจิตฺวา ลกฺขณํ ปญฺญาเปตุํ สกฺกา, นาปิ ลกฺขณํ มุญฺจิตฺวา คาวิํ, ลกฺขเณน ปน คาวี ปากฏา โหติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ สงฺขารานํ อุปฺปาทกฺขเณ สงฺขาโรปิ อุปฺปาทลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ‘‘อุปฺปาโทปี’’ติ วุตฺเต สงฺขาโรปิ ชราลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ ภงฺคกฺขเณ สงฺขาโรปิ ตํลกฺขณมฺปิ กาลสงฺขาโต ตสฺส ขโณปิ ปญฺญายติฯ อปเร ปน วทนฺติ ‘‘อรูปธมฺมานํ ชราขโณ นาม น สกฺกา ปญฺญาเปตุํ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ จ ‘เวทนาย อุปฺปาโท ปญฺญายติ, วโย ปญฺญายติ, ฐิตาย อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’ติ วทนฺโต อรูปธมฺมานมฺปิ ตีณิ ลกฺขณานิ ปญฺญาเปติ, ตานิ อตฺถิกฺขณํ อุปาทาย ลพฺภนฺตี’’ติ วตฺวา –

‘‘อตฺถิตา สพฺพธมฺมานํ, ฐิติ นาม ปวุจฺจติ;

ตสฺเสว เภโท มรณํ, สพฺพทา สพฺพปาณิน’’นฺติฯ –

อิมาย อาจริยคาถาย ตมตฺถํ สาเธนฺติฯ อถ วา สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตีติ เวทิตพฺพนฺติ จ วทนฺติฯ ยสฺมา ปน สุตฺเต อยํ วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา อาจริยมติยา สุตฺตํ อปฏิพาเหตฺวา สุตฺตเมว ปมาณํ กตฺตพฺพํฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ ปญฺจมฉฏฺฐานิฯ

7-10. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-42] สตฺตเม ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺนสฺสาติ นวนฺนํ โลกุตฺตรธมฺมานํ อนุโลมธมฺมํ ปุพฺพภาคปฏิปทํ ปฏิปนฺนสฺสฯ อยมนุธมฺโมติ อยํ อนุโลมธมฺโม โหติฯ นิพฺพิทาพหุโลติ อุกฺกณฺฐนพหุโล หุตฺวาฯ ปริชานาตีติ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานาติฯ ปริมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ อุปฺปนฺนาย ปหานปริญฺญาย ปริมุจฺจติฯ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต มคฺโคว กถิโต โหติ, ตถา อิโต ปเรสุ ตีสุฯ อิธ ปน อนุปสฺสนา อนิยมิตา, เตสุ นิยมิตาฯ ตสฺมา อิธาปิ สา ตตฺถ นิยมิตวเสเนว นิยเมตพฺพาฯ น หิ สกฺกา ตีสุ อญฺญตรํ อนุปสฺสนํ วินา นิพฺพินฺทิตุํ ปริชานิตุํ วาติฯ สตฺตมาทีนิฯ

นตุมฺหากวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. อตฺตทีปวคฺโค

1. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา

[43] อตฺตทีปวคฺคสฺส ปฐเม อตฺตทีปาติ อตฺตานํ ทีปํ ตาณํ เลณํ คติํ ปรายณํ ปติฏฺฐํ กตฺวา วิหรถาติ อตฺโถฯ อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจนํฯ อนญฺญสรณาติ อิทํ อญฺญสฺส สรณปฏิกฺเขปวจนํฯ น หิ อญฺโญ อญฺญสฺส สรณํ โหติ อญฺญสฺส วายาเมน อญฺญสฺส อสิชฺฌนโต, วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,

โก หิ นาโถ ปโร สิยา’’ติฯ (ธ. ป. 160);

เตนาห ‘‘อนญฺญสรณา’’ติฯ โก ปเนตฺถ อตฺตา นาม? โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโมฯ เตเนวาห – ‘‘ธมฺมทีปา ธมฺมสรณา อนญฺญสรณา’’ติฯ โยนีติ การณํ – ‘‘โยนิ เหสา, ภูมิช, ผลสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 3.227) วิยฯ กิํปโหติกาติ กิํปภุติกา, กุโต ปภวนฺตีติ อตฺโถ? รูปสฺส ตฺเววาติ อิทํ เตสํเยว โสกาทีนํ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ น ปริตสฺสตีติ น คณฺหาติ น คหติฯ ตทงฺคนิพฺพุโตติ เตน วิปสฺสนงฺเคน กิเลสานํ นิพฺพุตตฺตา ตทงฺคนิพฺพุโตฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาว กถิตาฯ ปฐมํฯ

2. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา

[44] ทุติเย ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ ยสฺมา สกฺกาโย ทุกฺขํ, ตสฺส จ สมุทยคามินี ปฏิปทา นาม ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ เอวํ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา วุตฺตา, ตสฺมา ทุกฺขสมุทยคามินี สมนุปสฺสนาติ อยเมตฺถ อตฺโถ โหติฯ ทุกฺขนิโรธคามินี สมนุปสฺสนาติ เอตฺถ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ ‘‘สมนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต วฏฺฏวิวฏฺฏํ กถิตํฯ ทุติยํฯ

3. อนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[45] ตติเย สมฺมปฺปญฺญาย ทฏฺฐพฺพนฺติ สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญาย ทฏฺฐพฺพํฯ วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ มคฺคกฺขเณ วิรชฺชติ, ผลกฺขเณ วิมุจฺจติฯ อนุปาทาย อาสเวหีติ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธหิ อาสเวหิ อคเหตฺวา อิติ วิมุจฺจติฯ รูปธาตุยาติอาทิ ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํฯ สห ผเลน ปจฺจเวกฺขณทสฺสนตฺถนฺติปิ วทนฺติเยวฯ ฐิตนฺติ อุปริ กตฺตพฺพกิจฺจาภาเวน ฐิตํฯ ฐิตตฺตา สนฺตุสฺสิตนฺติ ปตฺตพฺพํ ปตฺตภาเวน สนฺตุฏฺฐํฯ ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตีติ สยเมว ปรินิพฺพายติฯ ตติยํฯ

4. ทุติยอนิจฺจสุตฺตวณฺณนา

[46] จตุตฺเถ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโยติ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิโยติ อปรนฺตํ อนุคตา จตุจตฺตาลีส ทิฏฺฐิโย น โหนฺติฯ ถามโส ปรามาโสติ ทิฏฺฐิถามโส เจว ทิฏฺฐิปรามาโส จ น โหติฯ เอตฺตาวตา ปฐมมคฺโค ทสฺสิโตฯ อิทานิ สห วิปสฺสนาย ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ทสฺเสตุํ รูปสฺมินฺติอาทิ อารทฺธํฯ อถ วา ทิฏฺฐิโย นาม วิปสฺสนาย เอว ปหีนา, อิทํ ปน อุปริ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺเค ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ จตุตฺถํฯ

5. สมนุปสฺสนาสุตฺตวณฺณนา

[47] ปญฺจเม ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ เอเตสํ วา อญฺญตรนฺติ ปริปุณฺณคาหวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ สมนุปสฺสนฺติ, อปริปุณฺณคาหวเสน เอเตสํ อญฺญตรํฯ อิติ อยญฺเจว สมนุปสฺสนาติ อิติ อยญฺจ ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนาฯ อสฺมีติ จสฺส อวิคตํ โหตีติ ยสฺส อยํ สมนุปสฺสนา อตฺถิ, ตสฺมิํ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิสงฺขาตํ ปปญฺจตฺตยํ อวิคตเมว โหติฯ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อวกฺกนฺติ โหตีติ ตสฺมิํ กิเลสชาเต สติ กมฺมกิเลสปจฺจยานํ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติ โหติฯ

อตฺถิ, ภิกฺขเว, มโนติ อิทํ กมฺมมนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ธมฺมาติ อารมฺมณํฯ อวิชฺชาธาตูติ ชวนกฺขเณ อวิชฺชาฯ อวิชฺชาสมฺผสฺสเชนาติ อวิชฺชาสมฺปยุตฺตผสฺสโต ชาเตนฯ อปิจ มโนติ ภวงฺคกฺขเณ วิปากมโนธาตุ, อาวชฺชนกฺขเณ กิริยมโนธาตุฯ ธมฺมาทโย วุตฺตปฺปการาวฯ อสฺมีติปิสฺส โหตีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน อสฺมีติ เอวมฺปิสฺส โหติฯ อิโต ปเรสุ อยมหมสฺมีติ รูปาทีสุ กิญฺจิเทว ธมฺมํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อหมสฺมี’’ติ อตฺตทิฏฺฐิวเสน วุตฺตํฯ ภวิสฺสนฺติ สสฺสตทิฏฺฐิวเสนฯ น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิวเสนฯ รูปี ภวิสฺสนฺติอาทีนิ สพฺพานิ สสฺสตเมว ภชนฺติฯ อเถตฺถาติ อถ เตเนวากาเรน ฐิเตสุ เอเตสุ อินฺทฺริเยสุฯ อวิชฺชา ปหียตีติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณภูตา อวิชฺชา ปหียติฯ วิชฺชา อุปฺปชฺชตีติ อรหตฺตมคฺควิชฺชา อุปฺปชฺชติฯ เอวเมตฺถ อสฺมีติ ตณฺหามานทิฏฺฐิโยฯ กมฺมสฺส ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ อนฺตเร เอโก สนฺธิ, วิปากมนํ ปญฺจินฺทฺริยปกฺขิกํ กตฺวา ปญฺจนฺนญฺจ อินฺทฺริยานํ กมฺมสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธีติฯ อิติ ตโย ปปญฺจา อตีโต อทฺธา, อินฺทฺริยาทีนิ ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธา, ตตฺถ กมฺมมนํ อาทิํ กตฺวา อนาคตสฺส ปจฺจโย ทสฺสิโตติฯ ปญฺจมํฯ

6. ขนฺธสุตฺตวณฺณนา

[48] ฉฏฺเฐ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, จตฺตาโร ขนฺธา จตุภูมกาฯ สาสวนฺติ อาสวานํ อารมฺมณภาเวน ปจฺจยภูตํฯ อุปาทานิยนฺติ ตเถว จ อุปาทานานํ ปจฺจยภูตํฯ วจนตฺโถ ปเนตฺถ – อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺเตหิ สห อาสเวหีติ สาสวํฯ อุปาทาตพฺพนฺติ อุปาทานิยํฯ อิธาปิ รูปกฺขนฺโธ กามาวจโร, อวเสสา เตภูมกา วิปสฺสนาจารวเสน วุตฺตาฯ เอวเมตฺถ รูปํ ราสฏฺเฐน ขนฺเธสุ ปวิฏฺฐํ, สาสวราสฏฺเฐน อุปาทานกฺขนฺเธสุฯ เวทนาทโย สาสวาปิ อตฺถิ, อนาสวาปิ อตฺถิฯ เต ราสฏฺเฐน สพฺเพปิ ขนฺเธสุ ปวิฏฺฐา, เตภูมกา ปเนตฺถ สาสวฏฺเฐน อุปาทานกฺขนฺเธสุ ปวิฏฺฐาติฯ ฉฏฺฐํฯ

7-8. โสณสุตฺตาทิวณฺณนา

[49-50] สตฺตเม เสยฺโยหมสฺมีติ วิสิฏฺโฐ อุตฺตโม อหมสฺมิฯ กิมญฺญตฺร ยถาภูตสฺส อทสฺสนาติ ยถาภูตสฺส อทสฺสนโต อญฺญํ กิํ ภเวยฺย? อทสฺสนํ อญฺญาณเมว ภเวยฺยาติ อตฺโถฯ อิทานิสฺส เต ปริวฏฺฏํ วชิรเภทเทสนํ อารภนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ โสโณติอาทิมาหฯ อฏฺฐมํ อุตฺตานเมวฯ สตฺตมอฏฺฐมานิฯ

9-10. นนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[51-52] นวมทสเมสุ นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ อิทํ นนฺทีติ วา ราโคติ วา อิเมสํ อตฺถโต นินฺนานากรณตาย วุตฺตํฯ นิพฺพิทานุปสฺสนาย วา นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทิํ ปชหติ, วิราคานุปสฺสนาย วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติฯ เอตฺตาวตา วิปสฺสนํ นิฏฺฐเปตฺวา ‘‘ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโย’’ติ อิธ มคฺคํ ทสฺเสตฺวา ‘‘นนฺทิราคกฺขยา จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ ผลํ ทสฺสิตนฺติฯ นวมทสมานิฯ

อตฺตทีปวคฺโค ปญฺจโมฯ

มูลปณฺณาสโก สมตฺโตฯ

6. อุปยวคฺโค

1. อุปยสุตฺตวณฺณนา

[53] อุปยวคฺคสฺส ปฐเม อุปโยติ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน ปญฺจกฺขนฺเธ อุปคโตฯ วิญฺญาณนฺติ กมฺมวิญฺญาณํฯ อาปชฺเชยฺยาติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย วุทฺธิอาทีนิ อาปชฺเชยฺยฯ วิญฺญาณุปยนฺติ ปทสฺส อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมวฯ โวจฺฉิชฺชตารมฺมณนฺติ ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย อภาเวน อารมฺมณํ โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐา น โหติฯ ตทปฺปติฏฺฐิตนฺติ ตํ อปฺปติฏฺฐิตํฯ อนภิสงฺขจฺจ วิมุตฺตนฺติ ปฏิสนฺธิํ อนภิสงฺขริตฺวา วิมุตฺตํฯ ปฐมํฯ

2. พีชสุตฺตวณฺณนา

[54] ทุติเย พีชชาตานีติ พีชานิฯ มูลพีชนฺติ วจํ วจตฺตํ หลิทฺทํ สิงฺคิเวรนฺติ เอวมาทิฯ ขนฺธพีชนฺติ อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิฯ ผลุพีชนฺติ อุจฺฉุ เวฬุ นโฬติ เอวมาทิฯ อคฺคพีชนฺติ อชฺชุกํ ผณิชฺชกนฺติ เอวมาทิฯ พีชพีชนฺติ สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณญฺเจว มุคฺคมาสาทิ อปรณฺณญฺจฯ อขณฺฑานีติ อภินฺนานิฯ ภินฺนกาลโต ปฏฺฐาย พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อปูติกานีติ อุทกเตมเนน อปูติกานิฯ ปูติพีชญฺหิ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ อวาตาตปหตานีติ วาเตน จ อาตเปน จ น หตานิ, นิโรชตํ น ปาปิตานิฯ นิโรชญฺหิ กสฏํ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สาราทานีติ คหิตสารานิ ปติฏฺฐิตสารานิฯ นิสฺสารญฺหิ พีชํ พีชตฺถาย น อุปกปฺปติฯ สุขสยิตานีติ จตฺตาโร มาเส โกฏฺเฐ ปกฺขิตฺตนิยาเมเนว สุขํ สยิตานิฯ ปถวีติ เหฏฺฐา ปติฏฺฐานปถวีฯ อาโปติ อุปริสฺเนหนอาโปฯ จตสฺโส วิญฺญาณฏฺฐิติโยติ กมฺมวิญฺญาณสฺส อารมฺมณภูตา รูปาทโย จตฺตาโร ขนฺธาฯ เต หิ อารมฺมณวเสน ปติฏฺฐาภูตตฺตา ปถวีธาตุสทิสาฯ นนฺทิราโค สิเนหนฏฺเฐน อาโปธาตุสทิโสฯ วิญฺญาณํ สาหารนฺติ สปฺปจฺจยํ กมฺมวิญฺญาณํฯ ตญฺหิ พีชํ วิย ปถวิยํ อารมฺมณปถวิยํ วิรุหติฯ ทุติยํฯ

3. อุทานสุตฺตวณฺณนา

[55] ตติเย อุทานํ อุทาเนสีติ พลวโสมนสฺสสมุฏฺฐานํ อุทานํ อุทาหริฯ กิํ นิสฺสาย ปเนส ภควโต อุปฺปนฺโนติฯ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํฯ กถํ? เอวํ กิรสฺส อโหสิ, ‘‘ตโยเม อุปนิสฺสยา – ทานูปนิสฺสโย สีลูปนิสฺสโย ภาวนูปนิสฺสโย จา’’ติฯ เตสุ ทานสีลูปนิสฺสยา ทุพฺพลา, ภาวนูปนิสฺสโย พลวาฯ ทานสีลูปนิสฺสยา หิ ตโย มคฺเค จ ผลานิ จ ปาเปนฺติ, ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปติฯ อิติ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ พนฺธนานิ เฉตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติ, ‘‘อโห สาสนํ นิยฺยานิก’’นฺติ อาวชฺเชนฺตสฺส อยํ อุทปาทิฯ

ตตฺถ ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย ฐตฺวา ฆฏมาโน ตีณิ มคฺคผลานิ ปาปุณาตี’’ติ อิมสฺสตฺถสฺสาวิภาวนตฺถํ มิลกตฺเถรสฺส วตฺถุ เวทิตพฺพํ – โส กิร คิหิกาเล ปาณาติปาตกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปนฺโต อรญฺเญ ปาสสตญฺเจว อทูหลสตญฺจ โยเชสิฯ

อเถกทิวสํ องฺคารปกฺกมํสํ ขาทิตฺวา ปาสฏฺฐาเนสุ วิจรนฺโต ปิปาสาภิภูโต เอกสฺส อรญฺญวาสิตฺเถรสฺส วิหารํ คนฺตฺวา เถรสฺส จงฺกมนฺตสฺส อวิทูเร ฐิตํ ปานียฆฏํ วิวริ, หตฺถเตมนมตฺตมฺปิ อุทกํ นาทฺทสฯ โส กุชฺฌิตฺวา อาห – ‘‘ภิกฺขุ, ภิกฺขุ ตุมฺเห คหปติเกหิ ทินฺนํ ภุญฺชิตฺวา ภุญฺชิตฺวา สุปถ, ปานียฆเฏ อญฺชลิมตฺตมฺปิ อุทกํ น ฐเปถ, น ยุตฺตเมต’’นฺติฯ เถโร ‘‘มยา ปานียฆโฏ ปูเรตฺวา ฐปิโต, กิํ นุ โข เอต’’นฺติ? คนฺตฺวา โอโลเกนฺโต ปริปุณฺณฆฏํ ทิสฺวา ปานียสงฺขํ ปูเรตฺวา อทาสิฯ โส ทฺวตฺติสงฺขปูรํ ปิวิตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘เอวํ ปูริตฆโฏ นาม มม กมฺมํ อาคมฺม ตตฺตกปาโล วิย ชาโตฯ กิํ นุ โข อนาคเต อตฺตภาเว ภวิสฺสตี’’ติ? สํวิคฺคจิตฺโต ธนุํ ฉฑฺเฑตฺวา, ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต’’ติ อาหฯ เถโร ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ปพฺพาเชสิฯ

ตสฺส สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺส พหูนํ มิคสูกรานํ มาริตฏฺฐานํ ปาสอทูหลานญฺจ โยชิตฏฺฐานํ อุปฏฺฐาติฯ ตํ อนุสฺสรโต สรีเร ทาโห อุปฺปชฺชติ, กูฏโคโณ วิย กมฺมฏฺฐานมฺปิ วีถิํ น ปฏิปชฺชติฯ โส ‘‘กิํ กริสฺสามิ ภิกฺขุภาเวนา’’ติ ? อนภิรติยา ปีฬิโต เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อาห – ‘‘น สกฺโกมิ, ภนฺเต, สมณธมฺมํ กาตุ’’นฺติฯ อถ นํ เถโร ‘‘หตฺถกมฺมํ กโรหี’’ติ อาหฯ โส ‘‘สาธุ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อุทุมฺพราทโย อลฺลรุกฺเข ฉินฺทิตฺวา มหนฺตํ ราสิํ กตฺวา, ‘‘อิทานิ กิํ กโรมี’’ติ ปุจฺฉิ? ฌาเปหิ นนฺติฯ โส จตูสุ ทิสาสุ อคฺคิํ ทตฺวา ฌาเปตุํ อสกฺโกนฺโต, ‘‘ภนฺเต, น สกฺโกมี’’ติ อาหฯ เถโร ‘‘เตน หิ อเปหี’’ติ ปถวิํ ทฺวิธา กตฺวา อวีจิโต ขชฺโชปนกมตฺตํ อคฺคิํ นีหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปิฯ โส ตาว มหนฺตํ ราสิํ สุกฺขปณฺณํ วิย ขเณน ฌาเปสิฯ อถสฺส เถโร อวีจิํ ทสฺเสตฺวา, ‘‘สเจ วิพฺภมิสฺสสิ, เอตฺถ ปจฺจิสฺสสี’’ติ สํเวคํ ชเนสิฯ โส อวีจิทสฺสนโต ปฏฺฐาย ปเวธมาโน ‘‘นิยฺยานิกํ, ภนฺเต, พุทฺธสาสน’’นฺติ ปุจฺฉิ, อามาวุโสติฯ ภนฺเต, พุทฺธสาสนสฺส นิยฺยานิกตฺเต สติ มิลโก อตฺตโมกฺขํ กริสฺสติ, มา จินฺตยิตฺถาติฯ ตโต ปฏฺฐาย สมณธมฺมํ กโรติ ฆเฏติ, ตสฺส วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรติ, นิทฺทาย พาธยมานาย ตินฺตํ ปลาลํ สีเส ฐเปตฺวา ปาเท โสณฺฑิยํ โอตาเรตฺวา นิสีทติฯ

โส เอกทิวสํ ปานียํ ปริสฺสาเวตฺวา ฆฏํ อูรุมฺหิ ฐเปตฺวา อุทกมณิกานํ ปจฺเฉทํ อาคมยมาโน อฏฺฐาสิฯ อถ โข เถโร สามเณรสฺส อิมํ อุทฺเทสํ เทติ –

‘‘อุฏฺฐานวโต สตีมโต,

สุจิกมฺมสฺส นิสมฺมการิโน;

สญฺญตสฺส ธมฺมชีวิโน,

อปฺปมตฺตสฺส ยโสภิวฑฺฒตี’’ติฯ (ธ. ป. 24);

โส จตุปฺปทิกมฺปิ ตํ คาถํ อตฺตนิเยว อุปเนสิ – ‘‘อุฏฺฐานวตา นาม มาทิเสน ภวิตพฺพํฯ สติมตาปิ มาทิเสเนว…เป.… อปฺปมตฺเตนปิ มาทิเสเนว ภวิตพฺพ’’นฺติฯ เอวํ ตํ คาถํ อตฺตนิ อุปเนตฺวา ตสฺมิํเยว ปทวาเร ฐิโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺทิตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาย หฏฺฐตุฏฺโฐ –

‘‘อลฺลํ ปลาลปุญฺชาหํ, สีเสนาทาย จงฺกมิํ;

ปตฺโตสฺมิ ตติยํ ฐานํ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’’ติฯ –

อิมํ อุทานคาถํ อาหฯ เอวํ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ฐิโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺทิตฺวา ตีณิ มคฺคผลานิ นิพฺพตฺเตติฯ เตนาห ภควา – ‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา, นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตีติ เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺย โอรมฺภาคิยานิ สํโยชนานี’’ติฯ

ตตฺถ โน จสฺสํ, โน จ เม สิยาติ สเจ อหํ น ภเวยฺยํ, มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยฯ สเจ วา ปน เม อตีเต กมฺมาภิสงฺขาโร นาภวิสฺส, อิทํ เม เอตรหิ ขนฺธปญฺจกํ น ภเวยฺยฯ นาภวิสฺส, น เม ภวิสฺสตีติ อิทานิ ปน ตถา ปรกฺกมิสฺสามิ, ยถา เม อายติํ ขนฺธาภินิพฺพตฺตโก กมฺมสงฺขาโร น ภวิสฺสติ, ตสฺมิํ อสติ อายติํ ปฏิสนฺธิ นาม น เม ภวิสฺสติฯ เอวํ อธิมุจฺจมาโนติ เอวํ อธิมุจฺจนฺโต ภิกฺขุ ทุพฺพลูปนิสฺสเย ฐิโต ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ฉินฺเทยฺยฯ

เอวํ วุตฺเตติ เอวํ สาสนสฺส นิยฺยานิกภาวํ อาวชฺเชนฺเตน ภควตา อิมสฺมิํ อุทาเน วุตฺเตฯ รูปํ วิภวิสฺสตีติ รูปํ ภิชฺชิสฺสติฯ รูปสฺส วิภวาติ วิภวทสฺสเนน สหวิปสฺสเนนฯ สหวิปสฺสนกา หิ จตฺตาโร มคฺคา รูปาทีนํ วิภวทสฺสนํ นามฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจมาโน, ภนฺเต, ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺยาติ, ภนฺเต, เอวํ อธิมุจฺจมาโน ภิกฺขุ ฉินฺเทยฺเยว ปญฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิฯ กสฺมา น ฉินฺทิสฺสตีติ?

อิทานิ อุปริ มคฺคผลํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน, ภนฺเตติอาทิมาหฯ ตตฺถ อนนฺตราติ ทฺเว อนนฺตรานิ อาสนฺนานนฺตรญฺจ ทูรานนฺตรญฺจฯ วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นาม, ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามฯ ตํ สนฺธาย ‘‘กถํ ปน, ภนฺเต, ชานโต กถํ ปสฺสโต วิปสฺสนานนฺตรา ‘อาสวานํ ขโย’ติ สงฺขํ คตํ อรหตฺตผลํ โหตี’’ติ ปุจฺฉติฯ อตสิตาเยติ อตสิตพฺเพ อภายิตพฺเพ ฐานมฺหิฯ ตาสํ อาปชฺชตีติ ภยํ อาปชฺชติฯ ตาโส เหโสติ ยา เอสา ‘‘โน จสฺสํ, โน จ เม สิยา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ทุพฺพลวิปสฺสนา, สา ยสฺมา อตฺตสิเนหํ ปริยาทาตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส ตาโส นาม โหติฯ โส หิ ‘‘อิทานาหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามิ, น ทานิ กิญฺจิ ภวิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ ปปาเต ปตนฺตํ วิย ปสฺสติ อญฺญตโร พฺราหฺมโณ วิยฯ โลหปาสาทสฺส กิร เหฏฺฐา ติปิฏกจูฬนาคตฺเถโร ติลกฺขณาหตํ ธมฺมํ ปริวตฺเตติฯ อถ อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส เอกมนฺเต ฐตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตสฺส สงฺขารา สุญฺญโต อุปฏฺฐหิํสุฯ โส ปปาเต ปตนฺโต วิย หุตฺวา วิวฏทฺวาเรน ตโต ปลายิตฺวา เคหํ ปวิสิตฺวา, ปุตฺตํ อุเร สยาเปตฺวา, ‘‘ตาต, สกฺยสมยํ อาวชฺเชนฺโต มนมฺหิ นฏฺโฐ’’ติ อาหฯ น เหโส ภิกฺขุ ตาโสติ เอสา เอวํ ปวตฺตา พลววิปสฺสนา สุตวโต อริยสาวกสฺส น ตาโส นาม โหติฯ น หิ ตสฺส เอวํ โหติ ‘‘อหํ อุจฺฉิชฺชิสฺสามี’’ติ วา ‘‘วินสฺสิสฺสามี’’ติ วาติฯ เอวํ ปน โหติ ‘‘สงฺขาราว อุปฺปชฺชนฺติ, สงฺขาราว นิรุชฺฌนฺตี’’ติฯ ตติยํฯ

4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา

[56] จตุตฺเถ จตุปริวฏฺฏนฺติ เอเกกสฺมิํ ขนฺเธ จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ รูปํ ทุกฺขสจฺจนฺติ อภิญฺญาสิํฯ เอวํ สพฺพปเทสุ จตุสจฺจวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อาหารสมุทยาติ เอตฺถ สจฺฉนฺทราโค กพฬีการาหาโร อาหาโร นามฯ ปฏิปนฺนาติ สีลโต ปฏฺฐาย ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺนา โหนฺติฯ คาธนฺตีติ ปติฏฺฐหนฺติฯ เอตฺตาวตา เสกฺขภูมิํ กเถตฺวา อิทานิ อเสกฺขภูมิํ กเถนฺโต เย จ โข เกจิ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ สุวิมุตฺตาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา สุฏฺฐุ วิมุตฺตาฯ เกวลิโนติ สกลิโน กตสพฺพกิจฺจาฯ วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปญฺญาปนายาติ เยน เต อวสิฏฺเฐน วฏฺเฏน ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ อถ วา วฏฺฏนฺติ การณํ, ปญฺญาปนาย การณํ นตฺถีติฯ เอตฺตาวตา อเสกฺขภูมิวาโร กถิโตฯ จตุตฺถํฯ

5. สตฺตฏฺฐานสุตฺตวณฺณนา

[57] ปญฺจเม สตฺตฏฺฐานกุสโลติ สตฺตสุ โอกาเสสุ เฉโกฯ วุสิตวาติ วุสิตวาโสฯ อุตฺตมปุริโสติ เสฏฺฐปุริโสฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ อิทํ ปน สุตฺตํ อุสฺสทนนฺทิยญฺเจว ปโลภนียญฺจาติ เวทิตพฺพํฯ ยถา หิ ราชา วิชิตสงฺคาโม สงฺคาเม วิชยิโน โยเธ อุจฺจฏฺฐาเน ฐเปตฺวา เตสํ สกฺการํ กโรติฯ กิํ การณา? เอเตสํ สกฺการํ ทิสฺวา เสสาปิ สูรา ภวิตุํ มญฺญิสฺสนฺตีติ, เอวเมว ภควา อปฺปเมยฺยํ กาลํ ปารมิโย ปูเรตฺวา มหาโพธิมณฺเฑ กิเลสมารวิชยํ กตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต สาวตฺถิยํ เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา อิมํ สุตฺตํ เทเสนฺโต ขีณาสเว อุกฺขิปิตฺวา โถเมสิ วณฺเณสิฯ กิํ การณา? เอวํ อวเสสา เสกฺขปุคฺคลา อรหตฺตผลํ ปตฺตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺตีติฯ เอวเมตํ สุตฺตํ ขีณาสวานํ อุกฺขิปิตฺวา ปสํสิตตฺตา อุสฺสทนนฺทิยํ, เสกฺขานํ ปโลภิตตฺตา ปโลภนียนฺติ เวทิตพฺพํฯ

เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สตฺตฏฺฐานกุสโล โหตีติ เอตฺตาวตา เจตฺถ มคฺคผลปจฺจเวกฺขณวเสน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวาปิ ปุน กถญฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ติวิธูปปริกฺขี โหตีติ อิทํ ‘‘ขีณาสโว ยสฺมิํ อารมฺมเณ สตตวิหาเรน วิหรติ, ตํ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา น โหติ, ธาตุอาทิมตฺตเมว ปน โหตี’’ติ เอวํ ขีณาสวสฺส สตตวิหารญฺจ, ‘‘อิเมสุ ธมฺเมสุ กมฺมํ กตฺวา อยํ อาคโต’’ติ อาคมนียปฏิปทญฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธาตุโส อุปปริกฺขตีติ ธาตุสภาเวน ปสฺสติ โอโลเกติฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปญฺจมํฯ