ภควา กูฏาคารคเตหิ ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธิํ วาณิชคามํ คนฺตฺวา, กูฏาคารานิ อทิสฺสมานกานิ กตฺวา, วาณิชคามํ ปาวิสิฯ วาณิชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถารํ มกุลการามํ นยิํสุฯ สตฺถา มณฺฑลมาฬํ ปาวิสิฯ มหาชโน ยาว สตฺถา ภตฺตทรถํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตาว ปาตราสํ กตฺวา อุโปสถงฺคานิ สมาทาย พหุํ คนฺธญฺจ ปุปฺผญฺจ อาทาย ธมฺมสฺสวนตฺถาย อารามํ ปจฺจาคมาสิฯ สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิฯ มหาชนสฺส พนฺธนโมกฺโข ชาโต, มหนฺตํ พุทฺธโกลาหลํ อโหสิฯ

สตฺถา มหาชนสฺส สงฺคหตฺถาย สตฺตาหํ ตตฺเถว วสิ, อรุณํ ปน มหาคนฺธกุฏิยํเยว อุฏฺฐเปสิฯ สตฺตาหมฺปิ ธมฺมเทสนาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิฯ ตตฺถ สตฺตาหํ วสิตฺวา, วาณิชคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา, ‘‘ตฺวํ อิเธว วสาหี’’ติ ปุณฺณตฺเถรํ นิวตฺเตตฺวา อนฺตเร นมฺมทานที นาม อตฺถิ, ตสฺสา ตีรํ อคมาสิฯ นมฺมทา นาคราชา สตฺถุ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา, นาคภวนํ ปเวเสตฺวา, ติณฺณํ รตนานํ สกฺการํ อกาสิฯ สตฺถา ตสฺส ธมฺมํ กเถตฺวา นาคภวนา นิกฺขมิฯ โส ‘‘มยฺหํ, ภนฺเต, ปริจริตพฺพํ เทถา’’ติ ยาจิฯ ภควา นมฺมทานทีตีเร ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตํ วีจีสุ อาคตาสุ ปิธียติ, คตาสุ วิวรียติฯ มหาสกฺการปตฺตํ อโหสิฯ สตฺถา ตโต นิกฺขมิตฺวา สจฺจพนฺธปพฺพตํ คนฺตฺวา สจฺจพนฺธํ อาห – ‘‘ตยา มหาชโน อปายมคฺเค โอตาริโตฯ ตฺวํ อิเธว วสิตฺวา, เอเตสํ ลทฺธิํ วิสฺสชฺชาเปตฺวา, นิพฺพานมคฺเค ปติฏฺฐาเปหี’’ติฯ โสปิ ปริจริตพฺพํ ยาจิฯ สตฺถา ฆนปิฏฺฐิปาสาเณ อลฺลมตฺติกปิณฺฑมฺหิ ลญฺฉนํ วิย ปทเจติยํ ทสฺเสสิฯ ตโต เชตวนเมว คโตฯ เอตมตฺถํ สนฺธาย เตเนว อนฺตรวสฺเสนาติอาทิ วุตฺตํฯ

ปรินิพฺพายีติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิฯ มหาชโน เถรสฺส สตฺต ทิวสานิ สรีรปูชํ กตฺวา, พหูนิ คนฺธกฏฺฐานิ สโมธาเนตฺวา, สรีรํ ฌาเปตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ อกาสิฯ สมฺพหุลา ภิกฺขูติ เถรสฺส อาฬาหนฏฺฐาเน ฐิตภิกฺขูฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

7-8. ปฐมเอชาสุตฺตาทิวณฺณนา

[90-91] สตฺตเม เอชาติ ตณฺหาฯ สา หิ จลนฏฺเฐน เอชาติ วุจฺจติฯ สาว อาพาธนฏฺเฐน โรโค, อนฺโต ทุสฺสนฏฺเฐน คณฺโฑ, นิกนฺตนฏฺเฐน สลฺลํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา เอชา โรโค เจว คณฺโฑ จ สลฺลญฺจ, ตสฺมาฯ จกฺขุํ น มญฺเญยฺยาติอาทิ วุตฺตนยเมว, อิธาปิ สพฺพํ เหฏฺฐา คหิตเมว สํกฑฺฒิตฺวา ทสฺสิตํฯ อฏฺฐมํ วุตฺตนยเมวฯ

9-10. ปฐมทฺวยสุตฺตาทิวณฺณนา

[92-93] นวเม ทฺวยนฺติ ทฺเว ทฺเว โกฏฺฐาเสฯ ทสเม อิตฺเถตํ ทฺวยนฺติ เอวเมตํ ทฺวยํฯ จลญฺเจว พฺยถญฺจาติ อตฺตโน สภาเวน อสณฺฐหนโต จลติ เจว พฺยถติ จฯ โยปิ เหตุ โยปิ ปจฺจโยติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส วตฺถารมฺมณํ เหตุ เจว ปจฺจโย จฯ กุโต นิจฺจํ ภวิสฺสตีติ เกน การเณน นิจฺจํ ภวิสฺสติฯ ยถา ปน ทาสสฺส ทาสิยา กุจฺฉิสฺมิํ ชาโต ปุตฺโต ปโรว ทาโส โหติ, เอวํ อนิจฺจเมว โหตีติ อตฺโถฯ สงฺคตีติ สหคติฯ สนฺนิปาโตติ เอกโต สนฺนิปตนํฯ สมวาโยติ เอกโต สมาคโมฯ อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโสติ อิมินา สงฺคติสนฺนิปาตสมวายสงฺขาเตน ปจฺจเยน อุปฺปนฺนตฺตา ปจฺจยนาเมเนว สงฺคติ สนฺนิปาโต สมวาโยติ อยํ วุจฺจติ จกฺขุสมฺผสฺโสฯ

โสปิ เหตูติ ผสฺสสฺส วตฺถุ อารมฺมณํ สหชาตา ตโย ขนฺธาติ อยํ เหตุฯ ผุฏฺโฐติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตํ, ผสฺเสน ผุฏฺฐเมว โคจรํ เวทนา เวเทติ, เจตนา เจเตติ, สญฺญา สญฺชานาตีติ อตฺโถฯ ผุฏฺโฐติ วา ผสฺสสมงฺคีปุคฺคโล , ผสฺเสน ผุฏฺฐารมฺมณเมว เวทนาทีหิ เวเทติ เจเตติ สญฺชานาตีติปิ วุตฺตํ โหติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต สมติํสกฺขนฺธา กถิตา โหนฺติฯ กถํ? จกฺขุทฺวาเร ตาว วตฺถุ เจว อารมฺมณญฺจ รูปกฺขนฺโธ, ผุฏฺโฐ เวเทตีติ เวทนากฺขนฺโธ, เจเตตีติ สงฺขารกฺขนฺโธ, สญฺชานาตีติ สญฺญากฺขนฺโธ, วิชานาตีติ วิญฺญาณกฺขนฺโธติฯ เสสทฺวาเรสุปิ เอเสว นโยฯ มโนทฺวาเรปิ หิ วตฺถุรูปํ เอกนฺตโต รูปกฺขนฺโธ, รูเป ปน อารมฺมเณ สติ อารมฺมณมฺปิ รูปกฺขนฺโธติ ฉ ปญฺจกาติํส โหนฺติฯ

สงฺเขเปน ปเนเต ฉสุปิ ทฺวาเรสุ ปญฺเจว ขนฺธาติ สปจฺจเย ปญฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจาติ วิตฺถาเรตฺวา วุจฺจมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน อิทํ สุตฺตํ เทสิตนฺติฯ

ฉนฺนวคฺโค นวโมฯ

10. สฬวคฺโค

1. อทนฺตอคุตฺตวณฺณนา

[94] สฬวคฺคสฺส ปฐเม อทนฺตาติ อทมิตาฯ อคุตฺตาติ อโคปิตาฯ อรกฺขิตาติ น รกฺขิตาฯ อสํวุตาติ อปิหิตาฯ ทุกฺขาธิวาหา โหนฺตีติ เนรยิกาทิเภทํ อธิกทุกฺขํ อาวหนกา โหนฺติฯ สุขาธิวาหา โหนฺตีติ ฌานมคฺคผลปเภทํ อธิกสุขํ อาวหนกา โหนฺติฯ อธิวหาติปิ ปาโฐ, เอเสวตฺโถฯ

สเฬวาติ ฉ เอวฯ อสํวุโต ยตฺถ ทุกฺขํ นิคจฺฉตีติ เยสุ อายตเนสุ สํวรวิรหิโต ทุกฺขํ ปาปุณาติฯ เตสญฺจ เย สํวรณํ อเวทิสุนฺติ เย เตสํ อายตนานํ สํวรํ วินฺทิํสุ ปฏิลภิํสุฯ วิหรนฺตานวสฺสุตาติ วิหรนฺติ อนวสฺสุตา อตินฺตาฯ

อสาทิตญฺจ สาทุนฺติ อสฺสาทวนฺตญฺจ มธุรญฺจฯ ผสฺสทฺวยํ สุขทุกฺเข อุเปกฺเขติ สุขผสฺสญฺจ ทุกฺขผสฺสญฺจาติ อิทํ ผสฺสทฺวยํ อุเปกฺเข, อุเปกฺขาเมเวตฺถ อุปฺปาเทยฺยาติ อตฺโถฯ ผสฺสทฺวยํ สุขทุกฺขํ อุเปกฺโขติ วา ปาโฐ, ผสฺสเหตุกํ สุขทุกฺขํ อุเปกฺโข, สุเข อนุโรธํ ทุกฺเข จ วิโรธํ อนุปฺปาเทนฺโต อุเปกฺขโก ภเวยฺยาติปิ อตฺโถฯ อนานุรุทฺโธ อวิรุทฺโธ เกนจีติ เกนจิ สทฺธิํ เนว อนุรุทฺโธ น วิรุทฺโธ ภเวยฺยฯ

ปปญฺจสญฺญาติ กิเลสสญฺญาย ปปญฺจสญฺญา นาม หุตฺวาฯ อิตรีตรา นราติ ลามกสตฺตา ปปญฺจยนฺตา อุปยนฺตีติ ปปญฺจยมานา วฏฺฏํ อุปคจฺฉนฺติฯ สญฺญิโนติ สสญฺญา สตฺตาฯ มโนมยํ เคหสิตญฺจ สพฺพนฺติ สพฺพเมว ปญฺจกามคุณเคหนิสฺสิตํ มโนมยํ วิตกฺกํฯ ปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา นีหริตฺวาฯ เนกฺขมฺมสิตํ อิรียตีติ ทพฺพชาติโก ภิกฺขุ เนกฺขมฺมสิตํ อิริเยน อิรียติฯ

ฉสฺสุ ยทา สุภาวิโตติ ฉสุ อารมฺมเณสุ ยทา สุฏฺฐุ ภาวิโตฯ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตํ น วิกมฺปเต กฺวจีติ สุขผสฺเสน วา ทุกฺขผสฺเสน วา ผุฏฺฐสฺส กิสฺมิญฺจิ จิตฺตํ น กมฺปติ น เวธติฯ ภวตฺถ ชาติมรณสฺส ปารคาติ ชาติมรณานํ ปารํ นิพฺพานํ คมกา โหถฯ

2. มาลุกฺยปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[95] ทุติเย มาลุกฺยปุตฺโตติ มาลุกฺยพฺราหฺมณิยา ปุตฺโตฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ตว โอวาทายาจเนฯ อิมินา เถรํ อปสาเทติปิ อุสฺสาเทติปิฯ กถํ? อยํ กิร ทหรกาเล รูปาทีสุ ปมชฺชิตฺวา ปจฺฉา มหลฺลกกาเล อรญฺญวาสํ ปตฺเถนฺโต กมฺมฏฺฐานํ ยาจติฯ อถ ภควา ‘‘เอตฺถ ทหเร กิํ วกฺขาม? มาลุกฺยปุตฺโต วิย ตุมฺเหปิ ตรุณกาเล ปมชฺชิตฺวา มหลฺลกกาเล อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กเรยฺยาถา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภณนฺโต เถรํ อปสาเทติ นามฯ

ยสฺมา ปน เถโร มหลฺลกกาเลปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุกาโม, ตสฺมา ภควา ‘‘เอตฺถ ทหเร กิํ วกฺขาม? อยํ อมฺหากํ มาลุกฺยปุตฺโต มหลฺลกกาเลปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กตฺตุกาโม กมฺมฏฺฐานํ ยาจติ, ตุมฺเห นาม ตรุณกาเลปิ วีริยํ น กโรถา’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภณนฺโต เถรํ อุสฺสาเทติ นามฯ

ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ กิญฺจาปาหนฺติ กิญฺจาปิ ‘‘อหํ มหลฺลโก’’ติ ญาตํฯ ยทิ อหํ มหลฺลโก, มหลฺลโก สมาโนปิ สกฺขิสฺสามิ สมณธมฺมํ กาตุํ, เทเสตุ เม, ภนฺเต, ภควาติ อธิปฺปาเยน มหลฺลกภาวํ อนุคฺคณฺหนฺโต โอวาทญฺจ ปสํสนฺโต เอวมาหฯ

อทิฏฺฐา อทิฏฺฐปุพฺพาติ อิมสฺมิํ อตฺตภาเว อทิฏฺฐา อตีเตปิ อทิฏฺฐปุพฺพาฯ น จ ปสฺสสีติ เอตรหิปิ น ปสฺสสิฯ น จ เต โหติ ปสฺเสยฺยนฺติ เอวํ สมนฺนาหาโรปิ เต ยตฺถ นตฺถิ, อปิ นุ เต ตตฺถ ฉนฺทาทโย อุปฺปชฺเชยฺยุนฺติ ปุจฺฉติฯ

ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตนฺติ รูปายตเน จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ ภวิสฺสติฯ จกฺขุวิญฺญาณญฺหิ รูเป รูปมตฺตเมว ปสฺสติ, น นิจฺจาทิสภาวํ, อิติ เสสวิญฺญาเณหิปิ เม เอตฺถ ทิฏฺฐมตฺตเมว จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

อถ วา ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาณํ, รูเป รูปวิชานนนฺติ อตฺโถฯ มตฺตาติ ปมาณํ, ทิฏฺฐํ มตฺตา อสฺสาติ ทิฏฺฐมตฺตํ, จิตฺตํ, จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว เม จิตฺตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อาปาถคตรูเป จกฺขุวิญฺญาณํ น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ ราคาทิวิรเหน จกฺขุวิญฺญาณมตฺตเมว ชวนํ ภวิสฺสติ, จกฺขุวิญฺญาณปมาเณเนว ชวนํ ฐเปสฺสามีติฯ อถ วา ทิฏฺฐํ นาม จกฺขุวิญฺญาเณน ทิฏฺฐรูปํ, ทิฏฺเฐ ทิฏฺฐมตฺตํ นาม ตตฺเถว อุปฺปนฺนํ สมฺปฏิจฺฉนสนฺตีรณโวฏฺฐพฺพนสงฺขาตํ จิตฺตตฺตยํฯ ยถา ตํ น รชฺชติ, น ทุสฺสติ, น มุยฺหติ, เอวํ อาปาถคเต รูเป เตเนว สมฺปฏิจฺฉนาทิปฺปมาเณน ชวนํ อุปฺปาเทสฺสามิ, นาหํ ตํ ปมาณํ อติกฺกมิตฺวา รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ ทสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เอเสว นโย สุตมุเตสุฯ

วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ เอตฺถ ปน วิญฺญาตํ นาม มโนทฺวาราวชฺชเนน วิญฺญาตารมฺมณํ, ตสฺมิํ วิญฺญาเต วิญฺญาตมตฺตนฺติ อาวชฺชนปมาณํฯ ยถา อาวชฺชเนน น รชฺชติ น ทุสฺสติ น มุยฺหติ, เอวํ รชฺชนาทิวเสน อุปฺปชฺชิตุํ อทตฺวา อาวชฺชนปมาเณเนว จิตฺตํ ฐเปสฺสามีติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ

ยโตติ ยทาฯ ตโตติ ตทาฯ น เตนาติ เตน ราเคน วา รตฺโต, โทเสน วา ทุฏฺโฐ, โมเหน วา มูฬฺโห น ภวิสฺสติฯ ตโต ตฺวํ มาลุกฺยปุตฺต น ตตฺถาติ ยทา ตฺวํ เตน ราเคน วา โทสโมเหหิ วา รตฺโต วา ทุฏฺโฐ วา มูฬฺโห วา น ภวิสฺสสิ, ตทา ตฺวํ น ตตฺถ ตสฺมิํ ทิฏฺเฐ วา สุตมุตวิญฺญาเต วา ปฏิพทฺโธ อลฺลีโน ปติฏฺฐิโต นาม ภวิสฺสสิฯ เนวิธาติอาทิ วุตฺตตฺถเมวฯ

สติ มุฏฺฐาติ สติ นฏฺฐาฯ ตญฺจ อชฺโฌสาติ ตํ อารมฺมณํ คิลิตฺวาฯ อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ อภิชฺฌาย จ วิหิํสาย จฯ อถ วา ‘‘ตสฺส วฑฺฒนฺตี’’ติ ปเทนาปิ สทฺธิํ โยเชตพฺพํ, อภิชฺฌา จ วิเหสา จาติ อิเมปิ ทฺเว ธมฺมา ตสฺส วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถฯ

จิตฺตมสฺสูปหญฺญตีติ อภิชฺฌาวิเหสาหิ อสฺส จิตฺตํ อุปหญฺญติฯ อาจินโตติ อาจินนฺตสฺสฯ อารา นิพฺพาน วุจฺจตีติ เอวรูปสฺส ปุคฺคลสฺส นิพฺพานํ นาม ทูเร ปวุจฺจติฯ ฆตฺวาติ ฆายิตฺวาฯ

โภตฺวาติ ภุตฺวา สายิตฺวา เลหิตฺวาฯ ผุสฺสาติ ผุสิตฺวาฯ ปฏิสฺสโตติ ปฏิสฺสติสงฺขาตาย สติยา ยุตฺโตฯ เสวโต จาปิ เวทนนฺติ จตุมคฺคสมฺปยุตฺตํ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรเวทนํ เสวนฺตสฺสฯ ขียตีติ ขยํ คจฺฉติฯ กิํ ตํ? ทุกฺขมฺปิ กิเลสชาตมฺปิฯ อญฺญตโรติ อสีติยา มหาสาวกานํ อพฺภนฺตโร เอโกฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต คาถาหิปิ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

3. ปริหานธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[96] ตติเย ปริหานธมฺมนฺติ ปริหานสภาวํฯ อภิภายตนานีติ อภิภวิตานิ อายตนานิฯ สรสงฺกปฺปาติ เอตฺถ สรนฺตีติ สรา, ธาวนฺตีติ อตฺโถฯ สรา จ เต สงฺกปฺปา จ สรสงฺกปฺปาฯ สํโยชนิยาติ พนฺธนิยา พนฺธนสฺส ปจฺจยภูตาฯ ตญฺเจ ภิกฺขูติ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ กิเลสชาตํ, ตํ วา อารมฺมณํฯ อธิวาเสตีติ จิตฺเต อาโรเปตฺวา วาเสติฯ นปฺปชหตีติ ฉนฺทราคปฺปหาเนน น ปชหติฯ เอวํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํฯ อภิภายตนญฺเหตํ วุตฺตํ ภควตาติ เอตํ พุทฺเธน ภควตา อภิภวิตํ อายตนนฺติ กถิตํฯ อิธ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา วิภชนฺเตน ปุคฺคเลน ธมฺโม ทสฺสิโตฯ

4. ปมาทวิหารีสุตฺตวณฺณนา

[97] จตุตฺเถ อสํวุตสฺสาติ อปิหิตสฺส น ปิทหิตฺวา สญฺฉาทิตฺวา ฐปิตสฺสฯ พฺยาสิญฺจตีติ วิอาสิญฺจติ, กิเลสตินฺตํ หุตฺวา วตฺตติฯ ปาโมชฺชนฺติ ทุพฺพลปีติฯ ปีตีติ พลวปีติฯ ปสฺสทฺธีติ ทรถปสฺสทฺธิฯ ธมฺมา น ปาตุภวนฺตีติ สมถวิปสฺสนาธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุคฺคลํ ปุจฺฉิตฺวา วิภชนฺเตน ธมฺเมน ปุคฺคโล ทสฺสิโตฯ

5. สํวรสุตฺตวณฺณนา

[98] ปญฺจเม กถญฺจ, ภิกฺขเว, อสํวโรติ อิทํ มคฺคกุสลสฺส วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺเหยฺยาสีติ ปฐมํ ปหาตพฺพมคฺคกฺขานํ วิย อุทฺเทสกฺกเมน อวตฺวา เทสนากุสลตาย ปฐมํ ปหาตพฺพธมฺมกฺขานวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ธมฺมํ ปุจฺฉิตฺวา ธมฺโมว วิภตฺโตฯ

6. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[99] ฉฏฺเฐ สมาธินฺติ จิตฺเตกคฺคตํฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายมาเน ทิสฺวา, ‘‘อิเมสํ จิตฺเตกคฺคตํ ลภนฺตานํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา กถิตํฯ

7. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[100] สตฺตเม ปฏิสลฺลานนฺติ กายวิเวกํฯ อิทญฺหิ สุตฺตํ กายวิเวเกน ปริหายมาเน ทิสฺวา, ‘‘อิเมสํ กายวิเวกํ ลภนฺตานํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตี’’ติ ญตฺวา กถิตํฯ

8-9. ปฐมนตุมฺหากํสุตฺตาทิวณฺณนา

[101-102] อฏฺฐมํ อุปมาย ปริวาเรตฺวา กถิเต พุชฺฌนกานํ, นวมํ สุทฺธิกวเสเนว พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสยวเสน วุตฺตํฯ อตฺโถ ปน อุภยตฺถาปิ ขนฺธิยวคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ

10. อุทกสุตฺตวณฺณนา

[103] ทสเม อุทโก สุทนฺติ เอตฺถ สุทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อุทโกติ ตสฺส นามํฯ อิทํ ชาตุ เวทคูติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํฯ อถ วา อิทํ มม วจนํ สุณาถาติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ ชาตุ เวทคูติ อหํ เอกํเสเนว เวทคู, เวทสงฺขาเตน ญาเณน เนยฺเยสุ คโต, เวทํ วา คโต อธิคโต, ปณฺฑิโตหมสฺมีติ อตฺโถฯ สพฺพชีติ เอกํเสน สพฺพวฏฺฏํ ชินิตฺวา อภิภวิตฺวา ฐิโตสฺมีติ วทติฯ อปลิขตํ คณฺฑมูลนฺติ อปลิขตํ ทุกฺขมูลํฯ ปลิขณินฺติ ปลิขตํ มยา, ขนิตฺวา ฐิโตสฺมีติ ทีเปติฯ

มาตาเปตฺติกสมฺภวสฺสาติ มาติโต จ ปิติโต จ นิพฺพตฺเตน มาตาเปตฺติเกน สุกฺกโสณิเตน สมฺภูตสฺสฯ โอทนกุมฺมาสูปจยสฺสาติ โอทเนน เจว กุมฺมาเสน จ อุปจิตสฺส วฑฺฒิตสฺสฯ

อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺสาติ เอตฺถ อยํ กาโย หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโม , ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโม, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโม, ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ เตสํ เตสํ องฺคานํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺฉนปีฬนาทีนํ วเสน ปริมทฺทนธมฺโม, เอวํ ปริหริโตปิ จ เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกิรติ จ, เอวํ สภาโวติ อตฺโถฯ

ตตฺถ มาตาเปตฺติกสมฺภวโอทนกุมฺมาสูปจยปริมทฺทนปเทหิ วฑฺฒิ กถิตา, อนิจฺจเภทนวิทฺธํสนปเทหิ ปริหานิฯ ปุริเมหิ วา ตีหิ สมุทโย, ปจฺฉิเมหิ อตฺถงฺคโมติฯ เอวํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส วฑฺฒิปริหานินิพฺพตฺติเภทา ทสฺสิตาฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สฬวคฺโค ทสโมฯ

ทุติโย ปณฺณาสโกฯ

11. โยคกฺเขมิวคฺโค

1. โยคกฺเขมิสุตฺตวณฺณนา

[104] โยคกฺเขมิวคฺคสฺส ปฐเม โยคกฺเขมิปริยายนฺติ จตูหิ โยเคหิ เขมิโน การณภูตํฯ ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํฯ อกฺขาสิ โยคนฺติ ยุตฺติํ กเถสิฯ ตสฺมาติ กสฺมา? กิํ อกฺขาตตฺตา, อุทาหุ ปหีนตฺตาติ? ปหีนตฺตาฯ น หิ อกฺขาเนน โยคกฺเขมิ นาม โหติฯ

2-10. อุปาทายสุตฺตาทิวณฺณนา

[105-113] ทุติเย เวทนาสุขทุกฺขํ กถิตํ, ตํ ปน วิปากสุขทุกฺขํ วฏฺฏติฯ ตติเย ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ จตุตฺเถ โลกสฺสาติ สงฺขารโลกสฺสฯ ปญฺจมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ขนฺธิยวคฺเค วุตฺตนยเมวฯ

โยคกฺเขมิวคฺโค เอกาทสโมฯ

12. โลกกามคุณวคฺโค

1-2. ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[114-115] โลกกามคุณวคฺคสฺส ปฐเม อาวาสคโตติ วสนฏฺฐานํ คโตฯ มารสฺส วสํ คโตติ ติวิธสฺสาปิ มารสฺส วสํ คโตฯ ปฏิมุกฺก’สฺส มารปาโสติ อสฺส คีวาย มารปาโส ปฏิมุกฺโก ปเวสิโตฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

3. โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา

[116] ตติเย โลกสฺสาติ จกฺกวาฬโลกสฺสฯ โลกสฺส อนฺตนฺติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํฯ วิหารํ ปาวิสีติ ‘‘มยิ วิหารํ ปวิฏฺเฐ อิเม ภิกฺขู, อิมํ อุทฺเทสํ อานนฺทํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ, โส จ เตสํ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทิตฺวา กเถสฺสติฯ ตโต นํ โถเมสฺสามิ, มม โถมนํ สุตฺวา ภิกฺขู อานนฺทํ อุปสงฺกมิตพฺพํ, วจนญฺจสฺส โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ จินฺเตตฺวา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวาว นิสินฺนาสเน อนฺตรหิโต คนฺธกุฏิยํ ปาตุรโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสี’’ติฯ

สตฺถุ เจว สํวณฺณิโตติ สตฺถารา จ ปสตฺโถฯ วิญฺญูนนฺติ อิทมฺปิ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ปณฺฑิเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ จ สมฺภาวิโตติ อตฺโถฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ อติกฺกมฺเมว มูลํ อติกฺกมฺเมว ขนฺธนฺติ สาโร นาม มูเล วา ขนฺเธ วา ภเวยฺย, ตมฺปิ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํสมฺปทมิทนฺติ เอวํสมฺปตฺติกํ, อีทิสนฺติ อตฺโถฯ อติสิตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพเมว ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสติฯ ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ชานนฺโต ชานาติ, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวฯ สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโต ฯ อวิปรีตสภาวฏฺเฐน ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโตฯ เอวเมเตสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สฺวายํ ธมฺมสฺส วตฺตนโต วตฺตาฯ ปวตฺตนโต ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา ทสฺสนสมตฺถตาย อตฺถสฺส นินฺเนตาฯ อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติํ เทเสตีติ อมตสฺส ทาตาฯ

อครุํ กริตฺวาติ ปุนปฺปุนํ ยาจาเปนฺโตปิ หิ ครุํ กโรติ นามฯ อตฺตโน เสกฺขปฏิสมฺภิทาญาเณ ฐตฺวา สิเนรุปาทโต วาลิกํ อุทฺธรมาโน วิย ทุพฺพิญฺเญยฺยํ กตฺวา กเถนฺโตปิ ครุํ กโรติเยว นามฯ เอวํ อกตฺวา อมฺเห ปุนปฺปุนํ อยาจาเปตฺวา สุวิญฺเญยฺยมฺปิ โน กตฺวา กเถหีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยํ โข โวติ ยํ โข ตุมฺหากํฯ จกฺขุนา โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานีติ จกฺขุญฺหิ โลเก อปฺปหีนทิฏฺฐิ ปุถุชฺชโน สตฺตโลกวเสน โลโกติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จ, ตถา จกฺกวาฬโลกวเสนฯ น หิ อญฺญตฺร จกฺขาทีหิ ทฺวาทสายตเนหิ ตสฺส สา สญฺญา วา มาโน วา อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ, ‘‘จกฺขุนา โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานี’’ติฯ อิมสฺส จ โลกสฺส คมเนน อนฺโต นาม ญาตุํ วา ทฏฺฐุํ วา ปตฺตุํ วา น สกฺกาฯ ลุชฺชนฏฺเฐน ปน ตสฺเสว จกฺขาทิเภทสฺส โลกสฺส นิพฺพานสงฺขาตํ อนฺตํ อปฺปตฺวา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา นาม นตฺถีติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘สาวเกน ปญฺโห กถิโตติ มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถ, อยํ ภควา สพฺพญฺญุตญฺญาณตุลํ คเหตฺวา นิสินฺโนฯ อิจฺฉมานา ตเมว อุปสงฺกมิตฺวา นิกฺกงฺขา โหถา’’ติ อุยฺโยเชนฺโต อากงฺขมานา ปนาติอาทิมาหฯ

อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ การเณหิ จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺตาภาวการเณหิ เจว สงฺขารโลกสฺส อนฺตาปตฺติการเณหิ จฯ อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหิฯ พฺยญฺชเนหีติ ปาฏิเยกฺกอกฺขเรหิฯ

ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปจฺจยาการกุสโล การณาการณกุสโลติฯ

มหาปญฺโญติ มหนฺเต อตฺเถ มหนฺเต ธมฺเม มหนฺตา นิรุตฺติโย มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปฏิคฺคณฺหนสมตฺถตาย มหาปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ ยถา ตํ อานนฺเทนาติ ยถา อานนฺเทน พฺยากตํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา อานนฺเทน ตํ พฺยากตํ, อหมฺปิ ตํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ

4. กามคุณสุตฺตวณฺณนา

[117] จตุตฺเถ เย เมติ เย มมฯ เจตโส สมฺผุฏฺฐปุพฺพาติ จิตฺเตน อนุภูตปุพฺพาฯ ตตฺร เม จิตฺตํ พหุลํ คจฺฉมานํ คจฺเฉยฺยาติ เตสุ ปาสาทตฺตยติวิธนาฏกาทิเภทสมฺปตฺติวเสน อนุภูตปุพฺเพสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ พหูสุ วาเรสุ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ทีเปติฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วาติ อิธ ปธานจริยกาเล ฉพฺพสฺสานิ สุปุปฺผิตวนสณฺฑชาตานํ ทิชคณาทีนํ วเสน ทิฏฺฐสุตาทิเภทํ มโนรมารมฺมณํ กามคุณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวรูเปสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา พหุลํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ทสฺเสติฯ อปฺปํ วา อนาคเตสูติ อนาคเต ‘‘เมตฺเตยฺโย นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ, สงฺโข นาม ราชา, เกตุมตี นาม ราชธานี’’ติอาทิวเสน (ที. นิ. 3.106) ปริตฺตกเมว อนาคเตสุ กามคุเณสุ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ทสฺเสติฯ ตตฺร เม อตฺตรูเปนาติ ตตฺร มยา อตฺตโน หิตกามชาติเกนฯ อปฺปมาโทติ สาตจฺจกิริยา ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส อโวสฺสคฺโคฯ สตีติ อารมฺมณปริคฺคหิตสติฯ อารกฺโขติ อยํ อปฺปมาโท จ สติ จ เจตโส อารกฺโข กรณีโย, เอวํ เม อโหสีติ ทสฺเสติ, อารกฺขตฺถาย อิเม ทฺเว ธมฺมา กาตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพติ ยสฺมา เจตโส อารกฺขตฺถาย อปฺปมาโท จ สติ จ กาตพฺพา, ยสฺมา ตสฺมิํ อายตเน วิทิเต อปฺปมาเทน วา สติยา วา กาตพฺพํ นตฺถิ, ตสฺมา เส อายตเน เวทิตพฺเพ, ตํ การณํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สฬายตนนิโรธนฺติ สฬายตนนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ สนฺธาย ภาสิตนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานสฺมิญฺหิ จกฺขุอาทีนิ เจว นิรุชฺฌนฺติ รูปสญฺญาทโย จ นิรุชฺฌนฺตีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ