11. ยวกลาปิสุตฺตวณฺณนา

[248] เอกาทสเม ยวกลาปีติ ลายิตฺวา ฐปิตยวปุญฺโชฯ พฺยาภงฺคิหตฺถาติ กาชหตฺถาฯ ฉหิ พฺยาภงฺคีหิ หเนยฺยุนฺติ ฉหิ ปุถุลกาชทณฺฑเกหิ โปเถยฺยุํฯ สตฺตโมติ เตสุ ฉสุ ชเนสุ ยเว โปเถตฺวา ปสิพฺพเก ปูเรตฺวา อาทาย คเตสุ อญฺโญ สตฺตโม อาคจฺเฉยฺยฯ สุหตตรา อสฺสาติ ยํ ตตฺถ อวสิฏฺฐํ อตฺถิ ภุสปลาปมตฺตมฺปิ, ตสฺส คหณตฺถํ สุฏฺฐุตรํ หตาฯ

เอวเมว โขติ เอตฺถ จตุมหาปโถ วิย ฉ อายตนานิ ทฏฺฐพฺพานิ, จตุมหาปเถ นิกฺขิตฺตยวกลาปี วิย สตฺโต, ฉ พฺยาภงฺคิโย วิย อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตวเสน อฏฺฐารส อารมฺมณานิ, สตฺตมา พฺยาภงฺคี วิย ภวปตฺถนา กิเลสาฯ ยถา จตุมหาปเถ ฐปิตา ยวกลาปี ฉหิ พฺยาภงฺคีหิ หญฺญติ, เอวมิเม สตฺตา อฏฺฐารสหิ อารมฺมณทณฺฑเกหิ ฉสุ อายตเนสุ หญฺญนฺติฯ ยถา สตฺตเมน สุหตตรา โหนฺติ, เอวํ สตฺตา ภวปตฺถนกิเลเสหิ สุหตตรา โหนฺติ ภเวมูลกํ ทุกฺขํ อนุภวมานาฯ

อิทานิ เนสํ ตํ ภวปตฺถนกิเลสํ ทสฺเสตุํ ภูตปุพฺพํ, ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ ตตฺราติ สุธมฺมายํ ภุมฺมํ, สุธมฺมาย เทวสภาย ทฺวาเรติ อตฺโถฯ ธมฺมิกา โข เทวาติ ธมฺมิกา เอเต เทวา นาม, เยหิ มาทิสํ อสุราธิปติํ คเหตฺวา มยฺหํ เภทนมตฺตมฺปิ น กตนฺติ สนฺธาย วทติฯ อธมฺมิกา เทวาติ อธมฺมิกา เอเต เทวา นาม, เย มาทิสํ อสุราธิปติํ นวคูถสูกรํ วิย กณฺฐปญฺจเมหิ พนฺธเนหิ พนฺธิตฺวา นิสีทาเปนฺติฯ เอวํ สุขุมํ โข, ภิกฺขเว, เวปจิตฺติพนฺธนนฺติ ตํ กิร ปทุมนาฬสุตฺตํ วิย มกฺกฏชาลสุตฺตํ วิย จ สุขุมํ โหติ, เฉตฺตุํ ปน เนว วาสิยา น ผรสุนา สกฺกาฯ ยสฺมา ปน จิตฺเตเนว พชฺฌติ, จิตฺเตน มุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘เวปจิตฺติพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํฯ

ตโต สุขุมตรํ มารพนฺธนนฺติ กิเลสพนฺธนํ ปเนสํ ตโตปิ สุขุมตรํ, เนว จกฺขุสฺส อาปาถํ คจฺฉติ, น อิริยาปถํ นิวาเรติฯ

เตน หิ พทฺธา สตฺตา ปถวิตเลปิ อากาเสปิ โยชนสตมฺปิ โยชนสหสฺสมฺปิ คจฺฉนฺติปิ อาคจฺฉนฺติปิฯ ฉิชฺชมานํ ปเนตํ ญาเณเนว ฉิชฺชติ, น อญฺเญนาติ ‘‘ญาณโมกฺขํ พนฺธน’’นฺติปิ วุจฺจติฯ

มญฺญมาโนติ ตณฺหาทิฏฺฐิมานานํ วเสน ขนฺเธ มญฺญนฺโตฯ พทฺโธ มารสฺสาติ มารพนฺธเนน พทฺโธฯ กรณตฺเถ วา เอตํ สามิวจนํ, กิเลสมาเรน พทฺโธติ อตฺโถฯ มุตฺโต ปาปิมโตติ มารสฺส พนฺธเนน มุตฺโตฯ กรณตฺเถเยว วา อิทํ สามิวจนํ, ปาปิมตา กิเลสพนฺธเนน มุตฺโตติ อตฺโถฯ

อสฺมีติ ปเทน ตณฺหามญฺญิตํ วุตฺตํฯ อยมหสฺมีติ ทิฏฺฐิมญฺญิตํฯ ภวิสฺสนฺติ สสฺสตวเสน ทิฏฺฐิมญฺญิตเมวฯ น ภวิสฺสนฺติ อุจฺเฉทวเสนฯ รูปีติอาทีนิ สสฺสตสฺเสว ปเภททีปนานิฯ ตสฺมาติ ยสฺมา มญฺญิตํ อาพาธํ อนฺโตโทสนิกนฺตนวเสน โรโค เจว คณฺโฑ จ สลฺลญฺจ, ตสฺมาฯ อิญฺชิตนฺติอาทีนิ ยสฺมา อิเมหิ กิเลเสหิ สตฺตา อิญฺชนฺติ เจว ผนฺทนฺติ จ ปปญฺจิตา จ โหนฺติ ปมตฺตาการปตฺตา, ตสฺมา เตสํ อาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตานิฯ

มานคตวาเร ปน มานสฺส คตํ มานคตํ, มานปวตฺตีติ อตฺโถฯ มาโนเยว มานคตํ คูถคตํ มุตฺตคตํ วิยฯ ตตฺถ อสฺมีติ อิทํ ตณฺหาย สมฺปยุตฺตมานวเสน วุตฺตํฯ อยมหมสฺมีติ ทิฏฺฐิวเสนฯ นนุ จ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺโต นาม มาโน นตฺถีติ? อาม นตฺถิ, มานสฺส ปน อปฺปหีนตฺตา ทิฏฺฐิ นาม โหติฯ มานมูลกํ ทิฏฺฐิํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อาสีวิสวคฺโคฯ

จตุตฺโถ ปณฺณาสโกฯ

สฬายตนสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. เวทนาสํยุตฺตํ

1. สคาถาวคฺโค

1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[249] เวทนาสํยุตฺเต สคาถาวคฺคสฺส ปฐเม สมาหิโตติ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา สมาหิโตฯ เวทนา จ ปชานาตีติ เวทนา ทุกฺขสจฺจวเสน ปชานาติฯ เวทนานญฺจ สมฺภวนฺติ ตาสํเยว สมฺภวํ สมุทยสจฺจวเสน ปชานาติฯ ยตฺถ เจตาติ ยตฺเถตา เวทนา นิรุชฺฌนฺติ, ตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจวเสน ปชานาติฯ ขยคามินนฺติ ตาสํเยว เวทนานํ ขยคามินํ มคฺคํ มคฺคสจฺจวเสน ปชานาติฯ นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโตติ นิตฺตณฺโห หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตฯ เอวเมตฺถ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ คาถาสุ ทฺวีหิ ปเทหิ สมถวิปสฺสนา กถิตา, เสเสหิ จตุสจฺจํ กถิตํฯ เอวเมตฺถ สพฺพสงฺคาหิโก จตุภูมกธมฺมปริจฺเฉโท วุตฺโตฯ

2. สุขสุตฺตวณฺณนา

[250] ทุติเย อทุกฺขมสุขํ สหาติ อทุกฺขมสุขญฺจ สุขทุกฺเขหิ สหฯ อชฺฌตฺตญฺจ พหิทฺธา จาติ อตฺตโน จ ปรสฺส จฯ โมสธมฺมนฺติ นสฺสนสภาวํฯ ปโลกินนฺติ ปลุชฺชนกํ ภิชฺชนสภาวํฯ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสนฺติ ญาเณน ผุสิตฺวา ผุสิตฺวา วยํ ปสฺสนฺโตฯ เอวํ ตตฺถ วิรชฺชตีติ เอวํ ตาสุ เวทนาสุ วิรชฺชติฯ อิธาปิ สุตฺเต สมฺมสนจารเวทนา กถิตา, คาถาสุ ญาณผุสนํฯ

3. ปหานสุตฺตวณฺณนา

[251] ตติเย อจฺเฉจฺฉิ ตณฺหนฺติ สพฺพมฺปิ ตณฺหํ ฉินฺทิ สมุจฺฉินฺทิฯ วิวตฺตยิ สํโยชนนฺติ ทสวิธมฺปิ สํโยชนํ ปริวตฺตยิ นิมฺมูลกมกาสิฯ สมฺมาติ เหตุนา การเณนฯ มานาภิสมยาติ มานสฺส ทสฺสนาภิสมยา, ปหานาภิสมยา จฯ อรหตฺตมคฺโค หิ กิจฺจวเสน มานํ สมฺปสฺสติ, อยมสฺส ทสฺสนาภิสมโยฯ เตน ทิฏฺโฐ ปน โส ตาวเทว ปหียติ, ทิฏฺฐวิเสน ทิฏฺฐสตฺตานํ ชีวิตํ วิยฯ อยมสฺส ปหานาภิสมโยฯ

อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสาติ เอวํ อรหตฺตมคฺเคน มานสฺส ทิฏฺฐตฺตา จ ปหีนตฺตา จ เย อิเม ‘‘กายพนฺธนสฺส อนฺโต ชีรติ (จูฬว. 278) หริตนฺตํ วา’’ติ (ม. นิ. 1.304) เอวํ วุตฺตอนฺติมมริยาทนฺโต จ, ‘‘อนฺตมิทํ, ภิกฺขเว, ชีวิกาน’’นฺติ (อิติวุ. 91; สํ. นิ. 3.80) เอวํ วุตฺตลามกนฺโต จ, ‘‘สกฺกาโย เอโก อนฺโต’’ติ (อ. นิ. 6.61; จูฬนิ. ติสฺสเมตฺเตยฺยมาณวปุจฺฉานิทฺเทส 11) เอวํ วุตฺตโกฏฺฐาสนฺโต จ, ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส สพฺพปจฺจยสงฺขยา’’ติ (สํ นิ. 2.51; 2.4.71; อุทา. 71) เอวํ วุตฺตโกฏนฺโต จาติ จตฺตาโร อนฺตา, เตสุ สพฺพสฺเสว วฏฺฏทุกฺขสฺส อทุํ จตุตฺถโกฏิสงฺขาตํ อนฺตมกาสิ, ปริจฺเฉทํ ปริวฏุมํ อกาสิ, อนฺติมสมุสฺสยมตฺตาวเสสํ ทุกฺขมกาสีติ วุตฺตํ โหติฯ

สมฺปชญฺญํ น ริญฺจตีติ สมฺปชญฺญํ น ชหติฯ สงฺขฺยํ โนเปตีติ รตฺโต ทุฏฺโฐ มูฬฺโหติ ปญฺญตฺติํ น อุเปติ, ตํ ปญฺญตฺติํ ปหาย ขีณาสโว นาม โหตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อารมฺมณานุสโย กถิโตฯ

4. ปาตาลสุตฺตวณฺณนา

[252] จตุตฺเถ ปาตาโลติ ปาตสฺส อลํ ปริยตฺโต, นตฺถิ เอตฺถ ปติฏฺฐาติ ปาตาโลฯ อสนฺตํ อวิชฺชมานนฺติ อสมฺภูตตฺตํ อปญฺญายมานตฺตํฯ เอวํ วาจํ ภาสตีติ อตฺถิ มหาสมุทฺเท ปาตาโลติ เอวํ วาจํฯ โส หิ ยํ ตํ พลวามุขํ มหาสมุทฺทสฺส อุทกํ เวเคน ปกฺขนฺทิตฺวา จกฺกวาฬํ วา สิเนรุํ วา อาหจฺจ โยชนทฺวิโยชนทสโยชนปฺปมาณมฺปิ อุคฺคนฺตฺวา ปุน มหาสมุทฺเท ปตติ, ยสฺส ปติตฏฺฐาเน มหานรกปปาโต วิย โหติ, ยํ โลเก พลวามุขนฺติ วุจฺจติฯ ตํ สนฺธาย เอวํ วทติฯ

ยสฺมา ปน ตตฺถ ตถารูปานํ มจฺฉกจฺฉปเทวทานวานํ ปติฏฺฐาปิ โหติ สุขนิวาโสปิ, ตสฺมา อสนฺตํ อสํวิชฺชมานํ ตํ ตํ วาจํ ภาสติ นามฯ ยสฺมา ปน สพฺพปุถุชฺชนา สารีริกาย ทุกฺขเวทนาย ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา ปาตสฺส อลนฺติ อตฺเถน อยเมว ปาตาโลติ ทสฺเสนฺโต สารีริกานํ โข เอตํ ภิกฺขเวติอาทิมาหฯ

ปาตาเล น ปจฺจุฏฺฐาสีติ ปาตาลสฺมิํ น ปติฏฺฐาสิฯ คาธนฺติ ปติฏฺฐํฯ อกฺกนฺทตีติ อนิพทฺธํ วิปฺปลาปํ วิลปนฺโต กนฺทติฯ ทุพฺพโลติ ทุพฺพลญาโณฯ อปฺปถามโกติ ญาณถามสฺส ปริตฺตตาย ปริตฺตถามโกฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อริยสาวโกติ โสตาปนฺโนฯ โสตาปนฺโน หิ เอตฺถ ธุรํ, พลววิปสฺสโก น ติกฺขพุทฺธิ อุปฺปนฺนํ เวทนํ อนนุวตฺติตฺวา ปติฏฺฐาตุํ สมตฺโถ โยคาวจโรปิ วฏฺฏติฯ

5. ทฏฺฐพฺพสุตฺตวณฺณนา

[253] ปญฺจเม ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาติ วิปริณามนวเสน ทุกฺขโต ทฏฺฐพฺพาฯ สลฺลโตติ ทุกฺขาปนวินิวิชฺฌนฏฺเฐน สลฺลาติ ทฏฺฐพฺพาฯ อนิจฺจโตติ อทุกฺขมสุขา หุตฺวา อภาวากาเรน อนิจฺจโต ทฏฺฐพฺพาฯ อทฺทาติ อทฺทสฯ สนฺตนฺติ สนฺตสภาวํฯ

6. สลฺลสุตฺตวณฺณนา

[254] ฉฏฺเฐ ตตฺราติ เตสุ ทฺวีสุ ชเนสุฯ อนุเวธํ วิชฺเฌยฺยาติ ตสฺเสว วณมุขสฺส องฺคุลนฺตเร วา ทฺวงฺคุลนฺตเร วา อาสนฺนปเทเส อนุคตเวธํฯ เอวํ วิทฺธสฺส หิ สา อนุเวธา เวทนา ปฐมเวทนาย พลวตรา โหติ, ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา โทมนสฺสเวทนาปิ เอวเมว ปุริมเวทนาย พลวตรา โหติฯ ทุกฺขาย เวทนาย นิสฺสรณนฺติ ทุกฺขาย เวทนาย หิ สมาธิมคฺคผลานิ นิสฺสรณํ, ตํ โส น ชานาติ, กามสุขเมว นิสฺสรณนฺติ ชานาติฯ ตาสํ เวทนานนฺติ ตาสํ สุขทุกฺขเวทนานํฯ สญฺญุตฺโต นํ เวทยตีติ กิเลเสหิ สมฺปยุตฺโตว หุตฺวา ตํ เวทนํ เวทยติ, น วิปฺปยุตฺโตฯ สญฺญุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกํ, ทุกฺเขน สมฺปยุตฺโตติ อตฺโถฯ สงฺขาตธมฺมสฺสาติ วิทิตธมฺมสฺส ตุลิตธมฺมสฺสฯ พหุสฺสุตสฺสาติ ปริยตฺติพหุสฺสุตสฺส ปฏิเวธพหุสฺสุตสฺส จฯ สมฺมา ปชานาติ ภวสฺส ปารคูติ ภวสฺส ปารํ นิพฺพานํ คโต, ตเทว นิพฺพานํ สมฺมา ปชานาติฯ อิมสฺมิมฺปิ สุตฺเต อารมฺมณานุสโยว กถิโตฯ อริยสาวเกสุ จ ขีณาสโว เอตฺถ ธุรํ, อนาคามีปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ

7. ปฐมเคลญฺญสุตฺตวณฺณนา

[255] สตฺตเม เยน คิลานสาลา เตนุปสงฺกมีติ ‘‘สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคโล ตถาคโตปิ คิลานุปฏฺฐานํ คจฺฉติ, อุปฏฺฐาตพฺพยุตฺตกา นาม คิลานาติ ภิกฺขู สทฺทหิตฺวา โอกปฺเปตฺวา คิลาเน อุปฏฺฐาตพฺเพ มญฺญิสฺสนฺตี’’ติ จ ‘‘เย ตตฺถ กมฺมฏฺฐานสปฺปายา, เตสํ กมฺมฏฺฐานํ กเถสฺสามี’’ติ จ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ กาเย กายานุปสฺสีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต วกฺขามฯ อนิจฺจานุปสฺสีติ อนิจฺจตํ อนุปสฺสนฺโตฯ วยานุปสฺสีติ วยํ อนุปสฺสนฺโตฯ วิราคานุปสฺสีติ วิราคํ อนุปสฺสนฺโตฯ นิโรธานุปสฺสีติ นิโรธํ อนุปสฺสนฺโตฯ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสีติ ปฏินิสฺสคฺคํ อนุปสฺสนฺโตฯ

เอตฺตาวตา กิํ ทสฺสิตํ โหติ? อิมสฺส ภิกฺขุโน อาคมนียปฏิปทา, สติปฏฺฐานาปิ หิ ปุพฺพภาคาเยว, สมฺปชญฺเญปิ อนิจฺจานุปสฺสนา วยานุปสฺสนา วิราคานุปสฺสนาติ จ อิมาปิ ติสฺโส อนุปสฺสนา ปุพฺพภาคาเยว, นิโรธานุปสฺสนาปิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาปิ อิมา ทฺเว มิสฺสกาฯ เอตฺตาวตา อิมสฺส ภิกฺขุโน ภาวนากาโล ทสฺสิโตติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

8-9. ทุติยเคลญฺญสุตฺตาทิวณฺณนา

[256-257] อฏฺฐเม อิมเมว ผสฺสํ ปฏิจฺจาติ วุตฺเต พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํ, อตฺถโต ปเนตํ นินฺนานากรณํฯ กาโยว หิ เอตฺถ ผสฺโสติ วุตฺโตฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

10. ผสฺสมูลกสุตฺตวณฺณนา

[258] ทสเม สุขเวทนิยนฺติ สุขเวทนาย ปจฺจยภูตํฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อนุปทวณฺณนา ปเนตฺถ เหฏฺฐา วิตฺถาริตาวฯ อิมสฺมิํ สุตฺตทฺวเย สมฺมสนจารเวทนา กถิตาฯ

สคาถาวคฺโค ปฐโมฯ

2. รโหคตวคฺโค

1. รโหคตสุตฺตวณฺณนา

[259] รโหคตวคฺคสฺส ปฐเม ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถฯ สงฺขารานํเยว อนิจฺจตนฺติอาทีสุ ยา เอสา สงฺขารานํ อนิจฺจตา ขยธมฺมตา วยธมฺมตา วิปริณามธมฺมตา, เอตํ สนฺธาย ยํ กิญฺจิ เวทยิตํ, ตํ ทุกฺขนฺติ มยา ภาสิตนฺติ ทีเปติฯ ยา หิ สงฺขารานํ อนิจฺจตา, เวทนานมฺปิ สา อนิจฺจตา เอวฯ อนิจฺจตา จ นาเมสา มรณํ, มรณโต อุตฺตริ ทุกฺขํ นาม นตฺถีติ อิมินา อธิปฺปาเยน สพฺพา เวทนา ทุกฺขาติ วุตฺตาฯ อถ โข ปน ภิกฺขุ มยาติ อิทํ น เกวลํ อหํ เวทนานํเยว นิโรธํ ปญฺญาเปมิ, อิเมสมฺปิ ธมฺมานํ นิโรธํ ปญฺญาเปมีติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ วูปสโม จ ปสฺสทฺธิโย จ เอวรูปาย เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตาฯ สญฺญาเวทยิตนิโรธคฺคหเณน เจตฺถ จตฺตาโร อารุปฺปา คหิตาว โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

2-3. ปฐมอากาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[260-261] ทุติเย ปุถู วายนฺติ มาลุตาติ พหู วาตา วายนฺติฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ ตติยํ วินา คาถาหิ พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

4. อคารสุตฺตวณฺณนา

[262] จตุตฺเถ ปุรตฺถิมาติ ปุรตฺถิมายฯ เอวํ สพฺพตฺถฯ สามิสาปิ สุขา เวทนาติอาทีสุ สามิสา สุขา นาม กามามิสปฏิสํยุตฺตา เวทนาฯ นิรามิสา สุขา นาม ปฐมชฺฌานาทิวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน จ อุปฺปนฺนา เวทนาฯ สามิสา ทุกฺขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนา, นิรามิสา ทุกฺขา นาม อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต ปิหปจฺจยา อุปฺปนฺนโทมนสฺสเวทนาฯ สามิสา อทุกฺขมสุขา นาม กามามิเสเนว สามิสา เวทนาฯ นิรามิสา อทุกฺขมสุขา นาม จตุตฺถชฺฌานวเสน อุปฺปนฺนา อทุกฺขมสุขา เวทนาฯ

5-8. ปฐมอานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[263-266] ปญฺจมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ ปุริมานิ ปเนตฺถ ทฺเว ปริปุณฺณปสฺสทฺธิกานิ, ปจฺฉิมานิ อุปฑฺฒปสฺสทฺธิกานิฯ เทสนาย พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ

9-10. ปญฺจกงฺคสุตฺตาทิวณฺณนา

[267-268] นวเม ปญฺจกงฺโค ถปตีติ ปญฺจกงฺโคติ ตสฺส นามํ, วาสิผรสุนิขาทนทณฺฑมุคฺครกาฬสุตฺตนาฬิสงฺขาเตหิ วา ปญฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา โส ปญฺจกงฺโคติ ปญฺญาโตฯ ถปตีติ วฑฺฒกีเชฏฺฐโกฯ อุทายีติ ปณฺฑิตอุทายิตฺเถโรฯ ปริยายนฺติ การณํฯ ทฺเวปานนฺทาติ ทฺเวปิ, อานนฺท, ปริยาเยนาติ การเณนฯ เอตฺถ จ กายิกเจตสิกวเสน ทฺเว เวทิตพฺพา, สุขาทิวเสน ติสฺโสปิ, อินฺทฺริยวเสน สุขินฺทฺริยาทิกา ปญฺจ, ทฺวารวเสน จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา ฉ, อุปวิจารวเสน ‘‘จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา โสมนสฺสฐานิยํ รูปํ อุปวิจรตี’’ติอาทิกา อฏฺฐารส, ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตานิ โทมนสฺสานิ, ฉ เนกฺขมฺมสิตานิ, ฉ เคหสิตา อุเปกฺขา, ฉ เนกฺขมฺมสิตาติ เอวํ ฉตฺติํสฯ ตา อตีเต ฉตฺติํส, อนาคเต ฉตฺติํส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺติํสาติ เอวํ อฏฺฐสตํ เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ปญฺจิเม อานนฺท กามคุณาติ อยํ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ น เกวลญฺหิ ทฺเว อาทิํ กตฺวา เวทนา ภควตา ปญฺญตฺตา, ปริยาเยน เอกาปิ เวทนา กถิตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ปญฺจกงฺคสฺส ถปติโน วาทํ อุปตฺถมฺเภตุํ อิมํ เทสนํ อารภิฯ อภิกฺกนฺตตรนฺติ สุนฺทรตรํฯ ปณีตตรนฺติ อตปฺปกตรํฯ เอตฺถ จ จตุตฺถชฺฌานโต ปฏฺฐาย อทุกฺขมสุขา เวทนา, สาปิ สนฺตฏฺเฐน ปณีตฏฺเฐน จ สุขนฺติ วุตฺตาฯ นิโรโธ อเวทยิตสุขวเสน สุขํ นาม ชาโตฯ ปญฺจกามคุณวเสน หิ อฏฺฐสมาปตฺติวเสน จ อุปฺปนฺนํ เวทยิตํ สุขํ นาม, นิโรโธ อเวทยิตสุขํ นามฯ อิติ เวทยิตสุขํ วา โหตุ อเวทยิตสุขํ วา, นิทฺทุกฺขภาวสงฺขาเตน สุขฏฺเฐน เอกนฺตสุขเมว ชาตํฯ

ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ ฐาเนฯ สุขํ อุปลพฺภตีติ เวทยิตํ สุขํ วา อเวทยิตํ สุขํ วา อุปลพฺภติฯ

ตํ ตํ ตถาคโต สุขสฺมิํ ปญฺญเปติ, ตํ สพฺพํ ตถาคโต นิทฺทุกฺขภาวํ สุขสฺมิํเยว ปญฺญเปตีติ อิธ ภควา นิโรธสมาปตฺติํ สีสํ กตฺวา เนยฺยปุคฺคลสฺส วเสน อรหตฺตนิกูเฏเนว เทสนํ นิฏฺฐาเปสิฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

รโหคตวคฺโค ทุติโยฯ

3. อฏฺฐสตปริยายวคฺโค

1. สีวกสุตฺตวณฺณนา

[269] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม โมฬิยสีวโกติ สีวโกติ ตสฺส นามํฯ จูฬา ปนสฺส อตฺถิ, ตสฺมา โมฬิยสีวโกติ วุจฺจติฯ ปริพฺพาชโกติ ฉนฺนปริพฺพาชโกฯ ปิตฺตสมุฏฺฐานานีติ ปิตฺตปจฺจยานิฯ เวทยิตานีติ เวทนาฯ ตตฺถ ปิตฺตปจฺจยา ติสฺโส เวทนา อุปฺปชฺชนฺติฯ กถํ? เอกจฺโจ หิ ‘‘ปิตฺตํ เม กุปิตํ ทุชฺชานํ โข ปน ชีวิต’’นฺติ ทานํ เทติ, สีลํ สมาทิยติ อุโปสถกมฺมํ กโรติ, เอวมสฺส กุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘ปิตฺตเภสชฺชํ กริสฺสามี’’ติ ปาณํ หนติ, อทินฺนํ อาทิยติ, มุสา ภณติ, ทส ทุสฺสีลฺยกมฺมานิ กโรติ, เอวมสฺส อกุสลเวทนา อุปฺปชฺชติฯ เอกจฺโจ ‘‘เอตฺตเกนปิ เม เภสชฺชกรเณน ปิตฺตํ น วูปสมฺมติ, อลํ ยํ โหติ. ตํ โหตู’’ติ มชฺฌตฺโต กายิกเวทนํ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติ, เอวํ อสฺส อพฺยากตเวทนา อุปฺปชฺชติฯ

สามมฺปิ โข เอตนฺติ ตํ ตํ ปิตฺตวิการํ ทิสฺวา อตฺตนาปิ เอตํ เวทิตพฺพํฯ สจฺจสมฺมตนฺติ ภูตสมฺมตํฯ โลโกปิ หิสฺส สรีเร สพลวณฺณตาทิปิตฺตวิการํ ทิสฺวา ‘‘ปิตฺตมสฺส กุปิต’’นฺติ ชานาติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา สามญฺจ วิทิตํ โลกสฺส จ สจฺจสมฺมตํ อติธาวนฺติ, ตสฺมาฯ เสมฺหสมุฏฺฐานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เอตฺถ ปน สนฺนิปาติกานีติ ติณฺณมฺปิ ปิตฺตาทีนํ โกเปน สมุฏฺฐิตานิฯ อุตุปริณามชานีติ วิสภาคอุตุโต ชาตานิฯ ชงฺคลเทสวาสีนญฺหิ อนุปเทเส วสนฺตานํ วิสภาโค อุตุ อุปฺปชฺชติ, อนุปเทสวาสีนญฺจ ชงฺคลเทเสติ เอวํ มลยสมุทฺทตีราทิวเสนาปิ อุตุวิสภาคตา อุปฺปชฺชติเยวฯ ตโต ชาตาติ อุตุปริณามชาตานิ นามฯ

วิสมปริหารชานีติ มหาภารวหนสุธาโกฏฺฏนาทิโต วา อเวลาย จรนฺตสฺส สปฺปฑํสกูปปาตาทิโต วา วิสมปริหารโต ชาตานิฯ โอปกฺกมิกานีติ ‘‘อยํ โจโร วา ปารทาริโก วา’’ติ คเหตฺวา ชณฺณุกกปฺปรมุคฺคราทีหิ นิปฺโปถนอุปกฺกมํ ปจฺจยํ กตฺวา อุปฺปนฺนานิฯ เอตํ พหิ อุปกฺกมํ ลภิตฺวา โกจิ วุตฺตนเยเนว กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติฯ กมฺมวิปากชานีติ เกวลํ กมฺมวิปากโต, ชาตานิฯ เตสุปิ หิ อุปฺปนฺเนสุ วุตฺตนเยเนว โกจิ กุสลํ กโรติ, โกจิ อกุสลํ, โกจิ อธิวาเสนฺโต นิปชฺชติฯ เอวํ สพฺพวาเรสุ ติวิธาว เวทนา โหนฺติฯ

ตตฺถ ปุริเมหิ สตฺตหิ การเณหิ อุปฺปนฺนา สารีริกา เวทนา สกฺกา ปฏิพาหิตุํ, กมฺมวิปากชานํ ปน สพฺพเภสชฺชานิปิ สพฺพปริตฺตานิปิ นาลํ ปฏิฆาตายฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต โลกโวหาโร นาม กถิโตติฯ

2-10. อฏฺฐสตสุตฺตาทิวณฺณนา

[270-278] ทุติเย อฏฺฐสตปริยายนฺติ อฏฺฐสตสฺส การณภูตํฯ ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํฯ กายิกา จ เจตสิกา จาติ เอตฺถ กายิกา กามาวจเรเยว ลพฺภนฺติ, เจตสิกา จตุภูมิกาปิ ฯ สุขาติอาทีสุ สุขา เวทนา อรูปาวจเร นตฺถิ, เสสาสุ ตีสุ ภูมีสุ ลพฺภนฺติ, ทุกฺขา กามาวจราว, อิตรา จตุภูมิกาฯ ปญฺจเก สุขินฺทฺริยทุกฺขินฺทฺริยโทมนสฺสินฺทฺริยานิ กามาวจราเนว, โสมนสฺสินฺทฺริยํ เตภูมกํ, อุเปกฺขินฺทฺริยํ จตุภูมกํฯ ฉกฺเก ปญฺจสุ ทฺวาเรสุ เวทนา กามาวจราว, มโนทฺวาเร จตุภูมิกา, อฏฺฐารสเก ฉสุ อิฏฺฐารมฺมเณสุ โสมนสฺเสน สห อุปวิจรนฺตีติ โสมนสฺสูปวิจาราฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อิติ อยํ เทสนา วิจารวเสน อาคตา, ตํสมฺปยุตฺตานํ ปน โสมนสฺสาทีนํ วเสน อิธ อฏฺฐารส เวทนา เวทิตพฺพาฯ

ฉ เคหสิตานิ โสมนสฺสานีติอาทีสุ ‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ ปฏิลาภํ วา ปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํฯ

ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. 3.306)ฯ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ วุตฺตกามคุณนิสฺสิตานิ โสมนสฺสานิ ฉ เคหสิตโสมนสฺสานิ นามฯ

‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต อุปฺปชฺชติ โสมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โสมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โสมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. 3.306) เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจตาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ สกฺโกนฺตสฺส ‘‘อุสฺสุกฺกิตา เม วิปสฺสนา’’ติ โสมนสฺสชาตสฺส อุปฺปนฺนโสมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโสมนสฺสานิ นามฯ

‘‘จกฺขุวิญฺเญยฺยานํ รูปานํ อิฏฺฐานํ กนฺตานํ มนาปานํ มโนรมานํ โลกามิสปฏิสํยุตฺตานํ อปฺปฏิลาภํ วา อปฺปฏิลาภโต สมนุปสฺสโต ปุพฺเพ วา ปฏิลทฺธปุพฺพํ อตีตํ นิรุทฺธํ วิปริณตํ สมนุสฺสรโต อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เคหสิตํ โทมนสฺส’’นฺติฯ เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ ‘‘อิฏฺฐารมฺมณํ นานุภวิสฺสามิ นานุภวามี’’ติ วิตกฺกยโต อุปฺปนฺนานิ กามคุณนิสฺสิตโทมนสฺสานิ ฉ เคหสิตโทมนสฺสานิ นามฯ

‘‘รูปานํ ตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ , สพฺเพ เต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติฯ อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต อุปฺปชฺชติ ปิหปจฺจยา โทมนสฺสํฯ ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสิตํ โทมนสฺสนฺติ; เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาตอริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺฐาเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจตาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมิํ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนานิ โทมนสฺสานิ ฉ เนกฺขมฺมสิตโทมนสฺสานิ นามฯ