อทฺธาเน คจฺฉนฺเต เอโก รุกฺโข สุกฺขิ, ตสฺมิํ สุกฺเข อาคตา ตาปสา ‘‘อยํ รุกฺโข มหา, อมฺหากมฺปิ เตสมฺปิ ปโหสฺสตี’’ติ อิตเรสํ รุกฺขมูลสฺส เอกปเทเส นิสีทิํสุฯ เต ปจฺฉา อาคจฺฉนฺตา รุกฺขมูลํ อปวิสิตฺวา พหิ ฐิตาว ‘‘กสฺมา ตุมฺเห เอตฺถ นิสีทถา’’ติ อาหํสุฯ อาจริยา อมฺหากํ รุกฺโข สุกฺโข, อยํ รุกฺโข มหา, ตุมฺเหปิ ปวิสถ, ตุมฺหากมฺปิ อมฺหากมฺปิ ปโหสฺสตีติฯ เต ‘‘น มยํ ปวิสาม, นิกฺขมถ ตุมฺเห’’ติ กถํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘น ตุมฺเห อตฺตโนว มเนน นิกฺขมิสฺสถา’’ติ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิํสุฯ เต ‘‘โหตุ สิกฺขาเปสฺสาม เน’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยานิ ทฺเว จกฺกานิ รชตมยญฺจ อกฺขํ มาเปตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา ราชทฺวารํ อคมิํสุฯ รญฺโญ ‘‘เอวรูปํ, เทว, ตาปสา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ฐิตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ตุฏฺโฐ ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มหากมฺมํ ตุมฺเหหิ กตํ, อตฺถิ โว กิญฺจิ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อาม, มหาราช, อมฺหากํ นิสินฺนฏฺฐานํ เอกรุกฺขมูลํ อตฺถิ, ตํ อญฺเญหิ อิสีหิ คหิตํ, ตํ โน ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา ตาปเส นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ

เต พหิ ฐิตา ‘‘กิํ นุ โข ทตฺวา ลภิํสู’’ติ โอโลกยมานา ‘‘อิทํ นามา’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยมฺปิ ลญฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหิสฺสามา’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยํ รถปญฺชรํ มาเปตฺวา อาทาย อคมํสุฯ ราชา ทิสฺวา ตุฏฺโฐ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, กาตพฺพ’’นฺติ?, อาหฯ มหาราช อมฺหากํ รุกฺขมูเล อญฺโญ อิสิคโณ นิสินฺโน, ตํ โน รุกฺขมูลํ ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา เต นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ ตาปสา อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา, ‘‘อนนุจฺฉวิกํ อมฺเหหิ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา ปพฺพตปาทเมว อคมํสุฯ ตโต เทวตา ‘‘อยํ ราชา ทฺวินฺนํ อิสิคณานํ หตฺถโต ลญฺชํ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ กลหํ การาเปสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา มหาสมุทฺทํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ตสฺส รญฺโญ วิชิตํ โยชนสหสฺสมตฺตฏฺฐานํ สมุทฺทเมว อกํสูติฯ

‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐหิ, ส ราชา วิภวงฺคโต’’ติฯ (ชา. 1.2.125) –

เอวํ ภควตา อิมสฺมิํ อตีเต ทสฺสิเต ยสฺมา พุทฺธานํ นาม กถา โอกปฺปนิยา โหติ, ‘‘ตสฺมา ราชา อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุปธาเรตฺวา มยา อกตฺตพฺพํ กมฺมํ กต’’นฺติ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ติตฺถิเย นิกฺกฑฺฒถา’’ติ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา การิโต วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมิํเยว ฐาเน วิหารํ กาเรสฺสามี’’ติ เตสํ ทพฺพสมฺภาเรปิ อทตฺวา วิหารํ กาเรสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

2-3. พฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[1008-9] ทุติเย อุทยคามินินฺติ อตฺตโน สมเย วฑฺฒิคามินิํฯ มรณํ อาคเมยฺยาสีติ มรณํ อิจฺเฉยฺยาสิ, ปตฺเถยฺยาสิ วาฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. ทุคฺคติภยสุตฺตวณฺณนา

[1010] จตุตฺเถ สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺคํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

5. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตวณฺณนา

[1011] ปญฺจเม สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺเคน สทฺธิํ จตฺตาโร อปายา ปฏิกฺขิตฺตาฯ

6. ปฐมมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1012] ฉฏฺเฐ มิตฺตาติ อญฺญมญฺญสฺส เคเห อามิสปริโภควเสน โวหารมิตฺตาฯ อมจฺจาติ อามนฺตนปฏิมนฺตนอิริยาปถาทีสุ เอกโต ปวตฺตกิจฺจาฯ ญาตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ สาโลหิตาติ สมานโลหิตา ภาติภคินิมาตุลาทโยฯ

7. ทุติยมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1013] สตฺตเม อญฺญถตฺตํ นาม ปสาทญฺญถตฺตํ ภาวญฺญถตฺตํ คติอญฺญถตฺตํ ลกฺขณญฺญถตฺตํ วิปริณามญฺญถตฺตนฺติ อเนกวิธํฯ ตตฺถ มหาภูเตสุ ภาวญฺญถตฺตํ อธิปฺเปตํฯ สุวณฺณาทิภาเวน หิ ฆนสณฺฐิตาย ปถวิธาตุยา วิลียิตฺวา อุทกภาวํ อาปชฺชมานาย ปุริมภาโว วิคจฺฉติ, ภาวญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉติ, กกฺขฬลกฺขณาว โหติฯ อุจฺฉุรสาทิภาเวน จ ยูสาการสณฺฐิตาย อาโปธาตุยา สุสฺสิตฺวา ฆนปถวิภาวํ อาปชฺชมานาย ปุริมภาโว วิคจฺฉติ, ภาวญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉติ, อาพนฺธนลกฺขณาว โหติฯ ตตฺริทํ อญฺญถตฺตนฺติ เอตฺถ ปน คติอญฺญถตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตญฺหิ อริยสาวกสฺส นตฺถิฯ ปสาทญฺญถตฺตมฺปิ นตฺถิเยว, อิธ ปน ปสาทผลํ ปกาเสตุํ คติอญฺญถตฺตเมว ทสฺสิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ราชการามวคฺโค ทุติโยฯ

3. สรณานิวคฺโค

1-2. ปฐมมหานามสุตฺตาทิวณฺณนา

[1017-18] ตติยสฺส ปฐเม อิทฺธนฺติ เตลมธุผาณิตาทีหิ สมิทฺธํฯ ผีตนฺติ หตฺถูปคสีสูปคคีวูปคาทิอลงฺการวเสน สุปุปฺผิตํฯ อากิณฺณมนุสฺสนฺติ นิรนฺตรมนุสฺสํฯ สมฺพาธพฺยูหนฺติ พฺยูหา วุจฺจนฺติ อวินิพฺพิทฺธรจฺฉาโย, ยา ปวิฏฺฐมคฺเคเนว นิคฺคจฺฉนฺติ, ตา สมฺพาธา พฺยูหา พหุกา เอตฺถาติ สมฺพาธพฺยูหํฯ อิมินาปิ นครสฺส ฆนวาสเมว ทีเปติฯ ภนฺเตนาติ อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺเตน อุทฺธตจารินาฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

3. โคธสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1019] ตติเย ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วาติ อิทํ โส สกฺโก ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปนฺนภาวํ, จตูหิ วา ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส โสตาปนฺนภาวํ ภควาว ชานาตีติ อธิปฺปาเยน อาหฯ

โกจิเทว ธมฺมสมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺยาติ กิญฺจิเทว การณํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ

เอกโต อสฺส ภควา, เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆติ ยสฺมิํ การเณ อุปฺปนฺเน ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน นานาลทฺธิโก หุตฺวา เอกํ วาทํ วทนฺโต เอกโต อสฺส, ภิกฺขุสงฺโฆปิ เอกํ วทนฺโต เอกโตติ อตฺโถฯ เตเนวาหนฺติ ยํ วาทํ ตุมฺเห วเทถ, ตเมวาหํ คณฺเหยฺยนฺติฯ นนุ จ อริยสาวกสฺส รตนตฺตเย ปสาทนานตฺตํ นตฺถิ, อถ กสฺมา เอส เอวมาหาติ? ภควโต สพฺพญฺญุตายฯ เอวญฺหิสฺส โหติ ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อตฺตโน อสพฺพญฺญุตาย อชานิตฺวาปิ กเถยฺย, สตฺถุ ปน อญฺญาณํ นาม นตฺถี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ อญฺญตฺร กลฺยาณา อญฺญตฺร กุสลาติ กลฺยาณเมว กุสลเมว วทามิ, น กลฺยาณกุสลวิมุตฺตนฺติฯ อปิจสฺส อนวชฺชนโทโส เอโสติฯ

4. ปฐมสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1020] จตุตฺเถ อิธ มหานาม เอกจฺโจ ปุคฺคโลติ อิทํ น เกวลํ สรณานิ เอว อปายโต มุตฺโต, อิเมปิ ปุคฺคลา มุตฺตาติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ปมาเณน จ โอโลกนํ ขมนฺติฯ อิมินา ธมฺมานุสาริมคฺคฏฺฐปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ อคนฺตา นิรยนฺติ มคฺคฏฺฐปุคฺคโล หิ อปายโต ปริมุตฺโตติ วา ปริมุจฺจิสฺสตีติ วา วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ปริมุจฺจตีติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ยสฺมา จ ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คนฺตา นาม น โหตีติ, ‘‘อคนฺตา’’ติ วุตฺโต, น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ สทฺธามตฺตํ เปมมตฺตนฺติ อิมินา สทฺธานุสาริมคฺคฏฺฐปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ มหาสาลาติ สมีเป ฐิเตว จตฺตาโร มหาสารรุกฺเข ทสฺเสนฺโต อาหฯ มรณกาเล สิกฺขํ สมาทิยีติ มรณสมเย ตีสุ สิกฺขาสุ ปริปูรการี อโหสีติ ทสฺเสติฯ

5. ทุติยสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1021] ปญฺจเม ทุกฺเขตฺตนฺติ วิสมเขตฺตํฯ ทุพฺภูมนฺติ อูสรภูมิํ โลณูปหตํฯ ขณฺฑานีติ ปริภินฺนานิฯ ปูตีนีติ อุทเกน เตเมตฺวา ปูติภาวํ อาปนฺนานิฯ วาตาตปหตานีติ วาตาตเปน หตตฺตา นิโรชภาวํ คตานิฯ อสาราทานีติ อนาทินฺนสารานิ อคหิตสารานิฯ อสุขสยิตานีติ น โกฏฺฐาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา สุฏฺฐุ ฐปิตานิฯ สุขสยิตานีติ ฐปิตฏฺฐานโต จตฺตาโร มาเส อจลิตานิฯ

6. ปฐมอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[1022] ฉฏฺเฐ ฐานโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ ขเณน เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยฯ มิจฺฉาญาเณนาติ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณน มิจฺฉาวิมุตฺติยาติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติยาฯ ตสฺมา สทฺธญฺจ สีลญฺจาติ คาถา วุตฺตตฺถา เอวฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ

7. ทุติยอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[1023] สตฺตเม สมฺปรายิกํ มรณภยนฺติ สมฺปรายเหตุกํ มรณภยํ คิหิสามีจิกานีติ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สรณานิวคฺโค ตติโยฯ

4. ปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค

1. ปฐมปุญฺญาภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1027] จตุตฺถสฺส ปฐเม ปุญฺญาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทาติ ปุญฺญนทิโย กุสลนทิโยฯ สุขสฺสาหาราติ สุขสฺส ปจฺจยาฯ

4. ปฐมเทวปทสุตฺตวณฺณนา

[1030] จตุตฺเถ เทวปทานีติ เทวานํ ญาเณน, เทวสฺส วา ญาเณน อกฺกนฺตปทานิฯ วิสุทฺธิยาติ วิสุชฺฌนตฺถายฯ ปริโยทปนายาติ ปุริโยทปนตฺถาย โชตนตฺถายฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาโรปิ ผลฏฺฐปุคฺคลา วิสุทฺธฏฺเฐน เทวา นาม ชาตาฯ

8. วสฺสสุตฺตวณฺณนา

[1034] อฏฺฐเม ปารํคนฺตฺวาติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ปตฺวาติ อตฺโถฯ อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตีติ น ปฐมํ นิพฺพานํ คนฺตฺวา ปจฺฉา สํวตฺตนฺติ, คจฺฉมานา เอว สํวตฺตนฺติฯ เทสนา ปน เอวํ กตาฯ

10. นนฺทิยสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1036] ทสเม ทิวา ปวิเวกาย รตฺติํ ปฏิสลฺลานายาติ ทิวา ปวิเวกตฺถาย รตฺติํ ปฏิสลฺลานตฺถาย ฯ ธมฺมา น ปาตุภวนฺตีติ สมถวิปสฺสนา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สคาถกปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค

1. ปฐมอภิอสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1037] ปญฺจมสฺส ปฐเม อสงฺเขฺยยฺโยติ อาฬฺหกคณนาย อสงฺเขฺยยฺโย, โยชนวเสน ปนสฺส สงฺขฺยา อตฺถิฯ พหุเภรวนฺติ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกานํ เภรวารมฺมณานํ วเสน พหุเภรวํฯ ปุถูติ พหุฯ สวนฺตีติ สนฺทมานาฯ อุปยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ

2. ทุติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1038] ทุติเย ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ ยสฺมิํ สํภชฺเช เอตา มหานทิโย เอกีภวนฺติ, นิรนฺตรา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

3. ตติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1039] ตติเย ปุญฺญกาโมติ ปุญฺญตฺถิโกฯ กุสเล ปติฏฺฐิโตติ มคฺคกุสเล ปติฏฺฐิโตฯ ภาเวติ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยาติ นิพฺพานสฺส ปาปุณนตฺถํ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวติฯ ธมฺมสาราธิคโมติ ธมฺมสาโร วุจฺจติ อริยผลํ ธมฺมสาโร, อธิคโม อสฺสาติ ธมฺมสาราธิคโม, อธิคตผโลติ อตฺโถฯ ขเย รโตติ กิเลสกฺขเย รโตฯ

4. ปฐมมหทฺธนสุตฺตวณฺณนา

[1040] จตุตฺเถ อฑฺโฒ มหทฺธโนติ สตฺตวิเธน อริยธเนน อฑฺโฒ เจว มหทฺธโน จฯ เตเนว โภเคน มหาโภโคฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สคาถกปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. สปฺปญฺญวคฺโค

2. วสฺสํวุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[1048] ฉฏฺฐสฺส ทุติเย อยมธิปฺปาโย – โสตาปนฺโน ภิกฺขุ เอตฺตเกน โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ตาเนว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกทาคามิมคฺคํ ปาปุณิสฺสติ, สกทาคามี อนาคามิมคฺคํ, อนาคามี อรหตฺตมคฺคนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ภควตา อิมสฺมิํ สุตฺเต สาสเน ตนฺติ ปเวณี กถิตาติฯ

3. ธมฺมทินฺนสุตฺตวณฺณนา

[1049] ตติเย ธมฺมทินฺโนติ สตฺตสุ ชเนสุ เอโกฯ พุทฺธกาลสฺมิญฺหิ ธมฺมทินฺโน อุปาสโก, วิสาโข อุปาสโก, อุคฺโค คหปติ, จิตฺโต คหปติ, หตฺถโก อาฬวโก, จูฬอนาถปิณฺฑิโก, มหาอนาถปิณฺฑิโกติ อิเม สตฺต ชนา ปญฺจสตอุปาสกปริวารา อเหสุํฯ เอเตสุ เอส อญฺญตโรฯ

คมฺภีราติ ธมฺมคมฺภีรา สลฺลสุตฺตาทโยฯ คมฺภีรตฺถาติ อตฺถคมฺภีรา เจตนาสุตฺตนฺตาทโยฯ โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรตฺถทีปกา อสงฺขตสํยุตฺตาทโยฯ สุญฺญตปฺปฏิสํยุตฺตาติ สตฺตสุญฺญตาทีปกา ขชฺชนิกสุตฺตนฺตาทโยฯ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามาติ ปฏิลภิตฺวา วิหริสฺสามฯ เอวญฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ ตุมฺเหหิ จนฺโทปมปฏิปทํ รถวินีตปฏิปทํ โมเนยฺยปฏิปทํ มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรนฺเตหิ สิกฺขิตพฺพํฯ อิติ สตฺถา อิเมสํ อุปาสกานํ อสยฺหภารํ อาโรเปสิฯ

กสฺมา ? เอเต กิร น อตฺตโน ภูมิยํ ฐตฺวา โอวาทํ ยาจิํสุ, อวิเสเสน ปน สพฺพภารํ อุกฺขิปิตุํ สมตฺถา วิย ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา’’ติ ยาจิํสุฯ เตน เตสํ สตฺถา อสยฺหภารํ อาโรเปนฺโต เอวมาหฯ น โข เนตนฺติ น โข เอตํฯ นกาโร ปเนตฺถ พฺยญฺชนสนฺธิมตฺตเมวาติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิทานิ อตฺตโน ภูมิยํ ฐตฺวา โอวาทํ ยาจถ, ตสฺมาฯ

4. คิลานสุตฺตวณฺณนา

[1050] จตุตฺเถ น โข ปเนตนฺติ น โข อมฺเหหิ เอตํฯ สปฺปญฺโญ อุปาสโกติ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโตฯ อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหีติ อสฺสาสกเรหิ ธมฺเมหิฯ อสฺสาสตายสฺมาติ อสฺสาสตุ อายสฺมาฯ มาริโสติ มรณปฏิพทฺโธฯ มรณธมฺโมติ มรณสภาโวฯ อธิโมเจหีติ ฐเปหิฯ อธิโมจิตนฺติ ฐปิตํฯ เอวํ วิมุตฺตจิตฺตสฺสาติ เอวํ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตจิตฺตสฺสฯ ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตนฺติ ยํ อิทํ วิมุตฺติํ อารพฺภ วิมุตฺติยา นานากรณํ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตํ วทามิฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส หิ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺเตสุ เจว อสีติกฺขนฺธกวตฺเตสุ จาติ อาคมนียคุเณสุ ปมาณํ นาม นตฺถิ, ปฏิวิทฺเธ ปน มคฺเค วา ผเล วา อุปาสกานญฺจ ภิกฺขูนญฺจ นานากรณํ นตฺถิฯ

9. ปญฺญาปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา

[1055] นวเม ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ เอตฺถ สตฺต เสกฺขา ปญฺญํ ปฏิลภนฺติ นาม, ขีณาสโว ปฏิลทฺธปญฺโญ นามาติ เวทิตพฺโพฯ ปรโต ปญฺญาพุทฺธิยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สปฺปญฺญวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. มหาปญฺญวคฺโค

1. มหาปญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[1058] สตฺตเม มหาปญฺญตาย สํวตฺตนฺตีติอาทีสุ ‘‘มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. 2.4) วุตฺตนเยเนว สพฺพตฺถ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

โสตาปตฺติสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. สจฺจสํยุตฺตํ

1. สมาธิวคฺโค

1. สมาธิสุตฺตวณฺณนา

[1071] สจฺจสํยุตฺตสฺส ปฐเม สมาธิํ, ภิกฺขเวติ เต กิร ภิกฺขู จิตฺเตกคฺคตาย ปริหายนฺติ, อถ เนสํ สตฺถา – ‘‘เอวเมเต จิตฺเตกคฺคตํ ลภิตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ วฑฺเฒตฺวา, วิเสสํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อิมํ เทสนํ อารภิฯ ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโยติ เอตฺถ ยถาภูตาทิวเสน การณจฺเฉโท เวทิตพฺโพฯ อิทญฺหิ วุตฺตํ โหติ – ภิกฺขเว, ยสฺมา สมาหิโต ภิกฺขุ จตฺตาริ สจฺจานิ ยถาภูตํ ปชานาติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ จ สมาหิเตหิ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยถาภูตํ ปชานนตฺถาย ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโยฯ ตถา ยสฺมา จตฺตาริ สจฺจานิ ตถาคตสฺเสว ปาตุภาวา ปากฏานิ โหนฺติ, ยสฺมา จ ตถาคเตน สุวิภตฺตานิ, ยสฺมา จ เตสุ อปริมาณา วณฺณา อปริมาณานิ ปทพฺยญฺชนานิ, ยสฺมา จ เตสํ อปฺปฏิวิทฺธตฺตา วฏฺฏํ วฑฺฒติ, เตสํ ปฏิวิทฺธกาลโต ปฏฺฐาย น วฑฺฒติ, ตสฺมา ‘‘เอวํ โน วฏฺฏํ น วฑฺฒิสฺสตี’’ติ ตุมฺเหหิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ โยโค กรณีโยฯ

2. ปฏิสลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[1072] ทุติยํ กายวิเวกวิกลานํ กายวิเวกปฏิลาภตฺถาย วุตฺตํฯ

3. ปฐมกุลปุตฺตสุตฺตาทิวณฺณนา

[1073-75] ตติเย อภิสมยายาติ อภิสมยตฺถายฯ สมณพฺราหฺมณาติ เจตฺถ สาสนาวจรา อธิปฺเปตาฯ ตถา จตุตฺถปญฺจเมสุ, เตน เตน อภิลาเปน พุชฺฌนกานํ ปน อชฺฌาสเยเนตานิ วุตฺตานิฯ

6. ทุติยสมณพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[1076] ฉฏฺเฐ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาเสสุนฺติ อภิสมฺพุทฺโธ อหนฺติ เอวํ อตฺตานํ อภิสมฺพุทฺธํ ปกาสยิํสุฯ อิมสฺมิญฺหิ สุตฺเต สพฺพญฺญุพุทฺธา จ สมณคหเณน คหิตาฯ

10. ติรจฺฉานกถาสุตฺตวณฺณนา

[1080] ทสเม อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํฯ ติรจฺฉานกถนฺติ อนิยฺยานิกตฺตา สคฺคโมกฺขมคฺคานํ ติรจฺฉานภูตํ กถํฯ ราชกถนฺติอาทีสุ ราชานํ อารพฺภ ‘‘มหาสมฺมโต มนฺธาตา ธมฺมาโสโก เอวํ มหานุภาโว’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตกถา ราชกถาฯ เอส นโย โจรกถาทีสุฯ เตสุ ‘‘อสุโก ราชา อภิรูโป ทสฺสนีโย’’ติอาทินา นเยน เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถา โหติฯ ‘‘โสปิ นาม เอวํ มหานุภาโว ขยํ คโต’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน กมฺมฏฺฐานภาเว ติฏฺฐติฯ โจเรสุปิ ‘‘มูลเทโว เอวํ มหานุภาโว เมฆมาโล เอวํ มหานุภาโว’’ติ เตสํ กมฺมํ ปฏิจฺจ ‘‘อโห สูรา’’ติ เคหสิตกถาว ติรจฺฉานกถาฯ ยุทฺเธปิ ภารตยุทฺธาทีสุ ‘‘อสุเกน อสุโก เอวํ มาริโต เอวํ วิทฺโธ’’ติ กามสฺสาทวเสเนว กถา ติรจฺฉานกถา, ‘‘เตปิ นาม ขยํ คตา’’ติ เอวํ ปวตฺตา ปน สพฺพตฺถ กมฺมฏฺฐานเมว โหติฯ อปิจ อนฺนาทีสุ ‘‘เอวํ วณฺณวนฺตํ คนฺธวนฺตํ รสวนฺตํ ผสฺสสมฺปนฺนํ ขาทิมฺห ภุญฺชิมฺห ปิวิมฺห ปริภุญฺชิมฺหา’’ติ กามสฺสาทวเสน กเถตุํ น วฏฺฏติฯ สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘ปุพฺเพ เอวํ วณฺณาทิสมฺปนฺนํ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ สยนํ มาลํ คนฺธํ วิเลปนํ สีลวนฺตานํ อทมฺห, เจติเย ปูชํ อกริมฺหา’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติฯ

ญาติกถาทีสุปิ ‘‘อมฺหากํ ญาตกา สูรา สมตฺถา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวํ วิจิตฺเรหิ ยาเนหิ วิจริมฺหา’’ติ วา อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติฯ สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘เตปิ โน ญาตกา ขยํ คตา’’ติ วา, ‘‘ปุพฺเพ มยํ เอวรูปา อุปาหนา สงฺฆสฺส อทมฺหา’’ติ วา กเถตพฺพาฯ คามกถาทีสุปิ สุนิวิฏฺฐทุนฺนิวิฏฺฐสุภิกฺขทุพฺภิกฺขาทิวเสน วา ‘‘อสุกคามวาสิโน สูรา สมตฺถา’’ติ วา เอวํ อสฺสาทวเสน วตฺตุํ น วฏฺฏติ, สาตฺถกํ ปน กตฺวา ‘‘สทฺธา ปสนฺนา’’ติ วา, ‘‘ขยํ คตา’’ติ วา วตฺตุํ วฏฺฏติฯ นิคมนครชนปทกถาสุปิ เอเสว นโยฯ