3-15. ธมฺมวาทีปญฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[316-328] เต โลเก สุคตาติ เต ราคาทโย ปหาย คตตฺตา สุฏฺฐุ คตาติ สุคตาฯ ทุกฺขสฺส โข อาวุโส ปริญฺญตฺถนฺติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริชานนตฺถํฯ ทุกฺขตาติ ทุกฺขสภาโวฯ ทุกฺขทุกฺขตาติอาทีสุ ทุกฺขสงฺขาโต ทุกฺขสภาโว ทุกฺขทุกฺขตาฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

16. ทุกฺกรปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[329] อภิรตีติ ปพฺพชฺชาย อนุกฺกณฺฐนตาฯ นจิรํ อาวุโสติ อาวุโส ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘ปาโต อนุสิฏฺโฐ สายํ วิเสสมธิคมิสฺสติ, สายํ อนุสิฏฺโฐ ปาโต วิเสสมธิคมิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. 2.345) วุตฺตตฺตา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต นจิรสฺสํ ลหุเยว อรหํ อสฺส, อรหตฺเต ปติฏฺฐเหยฺยาติ ทสฺเสติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ชมฺพุขาทกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สามณฺฑกสํยุตฺตวณฺณนา

[330-331] สามณฺฑกสํยุตฺเตปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สามณฺฑกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. โมคฺคลฺลานสํยุตฺตํ

1-8. ปฐมฌานปญฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[332-339] โมคฺคลฺลานสํยุตฺเต กามสหคตาติ ปญฺจนีวรณสหคตาฯ ตสฺส หิ ปฐมชฺฌานวุฏฺฐิตสฺส ปญฺจ นีวรณานิ สนฺตโต อุปฏฺฐหิํสุฯ เตนสฺส ตํ ปฐมชฺฌานํ หานภาคิยํ นาม อโหสิฯ ตํ ปมาทํ ญตฺวา สตฺถา ‘‘มา ปมาโท’’ติ โอวาทํ อทาสิฯ ทุติยชฺฌานาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อารมฺมณสหคตเมว เหตฺถ ‘‘สหคต’’นฺติ วุตฺตํฯ

9. อนิมิตฺตปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[340] อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ นิจฺจนิมิตฺตาทีนิ ปหาย ปวตฺตํ วิปสฺสนาสมาธิํเยว สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติฯ นิมิตฺตานุสาริ วิญฺญาณํ โหตีติ เอวํ อิมินา วิปสฺสนาสมาธิวิหาเรน วิหรโต วิปสฺสนาญาเณ ติกฺเข สูเร วหมาเนฯ ยถา นาม ปุริสสฺส ติขิเณน ผรสุนา รุกฺขํ ฉินฺทนฺตสฺส ‘‘สุฏฺฐุ วต เม ผรสุ วหตี’’ติ ขเณ ขเณ ผรสุธารํ โอโลเกนฺตสฺส เฉชฺชกิจฺจํ น นิปฺผชฺชติ, เอวํ เถรสฺสาปิ ‘‘สูรํ วต เม หุตฺวา ญาณํ วหตี’’ติ วิปสฺสนํ อารพฺภ นิกนฺติ อุปฺปชฺชติฯ อถ วิปสฺสนากิจฺจํ สาเธตุํ นาสกฺขิฯ ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตานุสาริ วิญฺญาณํ โหตี’’ติฯ สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิการา อนิมิตฺตํ เจโตสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหาสินฺติ สพฺเพสํ นิจฺจสุขอตฺตนิมิตฺตานํ อมนสิกาเรน อนิมิตฺตํ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ เจโตสมาธิํ นิพฺพานารมฺมณํ อุปริมคฺคผลสมาธิํ อุปสมฺปชฺช วิหาสิํฯ

10-11. สกฺกสุตฺตาทิวณฺณนา

[341-342] อเวจฺจปฺปสาเทนาติ อจลปฺปสาเทนฯ ทสหิ ฐาเนหีติ ทสหิ การเณหิฯ อธิคณฺหนฺตีติ อภิภวนฺติ, อติกฺกมิตฺวา ติฏฺฐนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

โมคฺคลฺลานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. จิตฺตสํยุตฺตํ

1. สํโยชนสุตฺตวณฺณนา

[343] จิตฺตสํยุตฺตสฺส ปฐเม มจฺฉิกาสณฺเฑติ เอวํนามเก วนสณฺเฑฯ อยมนฺตรากถา อุทปาทีติ โปราณกตฺเถรา อติรจฺฉานกถา โหนฺติ, นิสินฺนนิสินฺนฏฺฐาเน ปญฺหํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อชานนฺตา ปุจฺฉนฺติ, ชานนฺตา วิสฺสชฺเชนฺติ, เตน เนสํ อยํ กถา อุทปาทิฯ มิคปถกนฺติ เอวํนามกํ อตฺตโน โภคคามํฯ โส กิร อมฺพาฏการามสฺส ปิฏฺฐิภาเค โหติฯ เตนุปสงฺกมีติ ‘‘เถรานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิฯ คมฺภีเร พุทฺธวจเนติ อตฺถคมฺภีเร เจว ธมฺมคมฺภีเร จ พุทฺธวจเนฯ ปญฺญาจกฺขุ กมตีติ ญาณจกฺขุ วหติ ปวตฺตติฯ

2. ปฐมอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[344] ทุติเย อายสฺมนฺตํ เถรนฺติ เตสุ เถเรสุ เชฏฺฐกํ มหาเถรํฯ ตุณฺหี อโหสีติ ชานนฺโตปิ อวิสารทตฺตา น กิญฺจิ พฺยาหริฯ พฺยากโรมหํ ภนฺเตติ ‘‘อยํ เถโร เนว อตฺตนา พฺยากโรติ, น อญฺเญ อชฺเฌสติ, อุปาสโกปิ ภิกฺขุสงฺฆํ วิเหเสติ, อหเมตํ พฺยากริตฺวา ผาสุวิหารํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา อาสนโต วุฏฺฐาย เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ โอกาสมกาสิ, กตาวกาโส ปน อตฺตโน อาสเน นิสีทิตฺวา พฺยากาสิฯ

สหตฺถาติ สหตฺเถนฯ สนฺตปฺเปสีติ ยาวทิจฺฉกํ เทนฺโต สุฏฺฐุ ตปฺเปสิฯ สมฺปวาเรสีติ ‘‘อลํ อล’’นฺติ หตฺถสญฺญาย เจว วาจาย จ ปฏิกฺขิปาเปสิฯ โอนีตปตฺตปาณิโนติ ปาณิโต อปนีตปตฺตา โธวิตฺวา ถวิกาย โอสาเปตฺวา อํเส ลคฺคิตปตฺตาติ อตฺโถฯ

3. ทุติยอิสิทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[345] ตติเย อวนฺติยาติ ทกฺขิณาปเถ อวนฺติรฏฺเฐฯ กลฺยาณํ วุจฺจตีติ ‘‘จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ วจนํ นิทฺโทสํ อนวชฺชํ วุจฺจติ ตยา อุปาสกาติ อธิปฺปาเยน วทติฯ

4. มหกปาฏิหาริยสุตฺตวณฺณนา

[346] จตุตฺเถ เสสกํ วิสฺสชฺเชถาติ ตสฺส กิร เถเรหิ สทฺธิํเยว กํสถาลํ ปมชฺชิตฺวา ปายาสํ วฑฺเฒตฺวา อทํสุฯ โส ภุตฺตปายาโส เถเรหิเยว สทฺธิํ คนฺตุกาโม จินฺเตสิ ‘‘ฆเร ตาว อุปาสิกา เสสกํ วิจาเรติ, อิธ ปนิเม ทาสกมฺมการา มยา อวุตฺตา น วิจาเรสฺสนฺติ, เอวายํ ปณีตปายาโส นสฺสิสฺสตี’’ติ เตสํ อนุชานนฺโต เอวมาหฯ กุถิตนฺติ กุธิตํ, เหฏฺฐา สนฺตตฺตาย วาลิกาย อุปริ อาตเปน จ อติติขิณนฺติ อตฺโถฯ อิทํ ปน เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ ปเวลิยมาเนนาติ ปฏิลิยมาเนน สาธุ ขฺวสฺส ภนฺเตติ ‘‘ผาสุวิหารํ กริสฺสามิ เนส’’นฺติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ

อิทฺธาภิสงฺขารํ อภิสงฺขรีติ อธิฏฺฐานิทฺธิํ อกาสิฯ เอตฺถ จ ‘‘มนฺทมนฺโท สีตกวาโต วายตุ, อพฺภมณฺฑปํ กตฺวา เทโว เอกเมกํ ผุสายตู’’ติ เอวํ นานาปริกมฺมํ – ‘‘สวาโต เทโว วสฺสตู’’ติ เอวํ อธิฏฺฐานํ เอกโตปิ โหติฯ ‘‘สวาโต เทโว วสฺสตูติ เอกโตปริกมฺมํ, มนฺทมนฺโท สีตกวาโต วายตุ, อพฺภมณฺฑปํ กตฺวา เทโว เอกเมกํ ผุสายตู’’ติ เอวํ นานาอธิฏฺฐานํ โหติฯ วุตฺตนเยเนว นานาปริกมฺมํ นานาธิฏฺฐานํ, เอกโต ปริกมฺมํ เอกโต อธิฏฺฐานมฺปิ โหติเยวฯ ยถา ตถา กโรนฺตสฺส ปน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย กตปริกมฺมสฺส ปริกมฺมานนฺตเรน มหคฺคตอธิฏฺฐานจิตฺเตเนว ตํ อิชฺฌติฯ โอกาเสสีติ วิปฺปกิริฯ

5. ปฐมกามภูสุตฺตวณฺณนา

[347] ปญฺจเม เนลงฺโคติ นิทฺโทโสฯ เสตปจฺฉาโทติ เสตปฏิจฺฉาทโนฯ อนีฆนฺติ นิทฺทุกฺขํฯ มุหุตฺตํ ตุณฺหี หุตฺวาติ ตสฺส อตฺถเปกฺขนตฺถํ ตีณิ ปิฏกานิ กณฺเณ กุณฺฑลํ วิย สญฺจาเลนฺโต ‘‘อยํ อิมสฺส อตฺโถ, อยํ อิมสฺส อตฺโถ’’ติ อุปปริกฺขณตฺถํ มุหุตฺตํ ตุณฺหี หุตฺวาฯ วิมุตฺติยาติ อรหตฺตผลวิมุตฺติยาฯ อิมํ ปน ปญฺหํ กเถนฺโต อุปาสโก ทุกฺกรํ อกาสิฯ สมฺมาสมฺพุทฺโธ หิ ‘‘ปสฺสถ โน ตุมฺเห, ภิกฺขเว, เอตํ ภิกฺขุํ อาคจฺฉนฺตํ โอทาตกํ ตนุกํ ตุงฺคนาสิก’’นฺติ (สํ. นิ. 2.245) อตฺตโน ทิฏฺเฐน กเถสิฯ อยํ ปน นยคฺคาเหน ‘‘อรหโต เอตํ อธิวจน’’นฺติ อาหฯ

6. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา

[348] ฉฏฺเฐ กติ นุ โข ภนฺเต สงฺขาราติ อยํ กิร, คหปติ, นิโรธํ วลญฺเชติ, ตสฺมา ‘‘นิโรธปาทเก สงฺขาเร ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ เถโรปิสฺส อธิปฺปายํ ญตฺวา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ อเนเกสุ สงฺขาเรสุ วิชฺชมาเนสุปิ กายสงฺขาราทโยว อาจิกฺขนฺโต ตโย โข คหปตีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กายปฺปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ กายสงฺขาโรฯ วาจาย สงฺขโรติ นิพฺพตฺเตตีติ วจีสงฺขาโรฯ จิตฺตปฺปฏิพทฺธตฺตา จิตฺเตน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ จิตฺตสงฺขาโรฯ

กตโม ปน ภนฺเตติ อิธ กิํ ปุจฺฉติ? ‘‘อิเม สงฺขารา อญฺญมญฺญํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนาฯ ตถา หิ กายทฺวาเร อาทานคฺคหณมุญฺจนโจปนานิ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ เอวํ กุสลากุสลา วีสติ เจตนาปิ, อสฺสาสปสฺสาสาปิ กายสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติฯ วจีทฺวาเร หนุสญฺโจปนํ วจีเภทํ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา วุตฺตปฺปการาว วีสติ เจตนาปิ วิตกฺกวิจาราปิ วจีสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติฯ กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ อปตฺวา รโห นิสินฺนสฺส จินฺตยโต อุปฺปนฺนา กุสลากุสลา เอกูนติํสเจตนาปิ, สญฺญา จ เวทนา จาติ อิเม ทฺเว ธมฺมาปิ จิตฺตสงฺขาโรตฺเวว วุจฺจนฺติฯ เอวํ อิเม สงฺขารา อญฺญมญฺญํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา, เต ปากเฏ วิภูเต กตฺวา กถาเปสฺสามี’’ติ ปุจฺฉิฯ

กสฺมา ปน ภนฺเตติ อิธ กายสงฺขาราทินามสฺส ปทตฺถํ ปุจฺฉติฯ ตสฺส วิสฺสชฺชเน กายปฺปฏิพทฺธาติ กายนิสฺสิตาฯ กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติฯ จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ จิตฺตนิสฺสิตาฯ จิตฺเต สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติฯ