อญฺญํ อาณิํ โอทหิํสูติ อญฺญํ สุวณฺณรชตาทิมยํ อาณิํ ฆฏยิํสุฯ อาณิสงฺฆาโฏว อวสิสฺสีติ สุวณฺณาทิมยานํ อาณีนํ สงฺฆาฏมตฺตเมว อวเสสํ อโหสิฯ อถสฺส ทฺวาทสโยชนปฺปมาโณ สทฺโท อนฺโตสาลายมฺปิ ทุกฺเขน สุยฺยิตฺถฯ

คมฺภีราติ ปาฬิวเสน คมฺภีรา สลฺลสุตฺตสทิสาฯ คมฺภีรตฺถาติ อตฺถวเสน คมฺภีรา มหาเวทลฺลสุตฺตสทิสา (ม. นิ. 1.449 อาทโย)ฯ โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรอตฺถทีปกาฯ สุญฺญตปฺปฏิสํยุตฺตาติ สตฺตสุญฺญตธมฺมมตฺตเมว ปกาสกา สํขิตฺตสํยุตฺตสทิสาฯ อุคฺคเหตพฺพํ ปริยาปุณิตพฺพนฺติ อุคฺคเหตพฺเพ จ ปริยาปุณิตพฺเพ จฯ กวิกตาติ กวีหิ กตาฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ จิตฺตกฺขราติ วิจิตฺรอกฺขราฯ อิตรํ ตสฺเสว เววจนํฯ พาหิรกาติ สาสนโต พหิภูตาฯ สาวกภาสิตาติ เตสํ เตสํ สาวเกหิ ภาสิตาฯ สุสฺสูสิสฺสนฺตีติ อกฺขรจิตฺตตาย เจว สวนสมฺปตฺติยา จ อตฺตมนา หุตฺวา สามเณรทหรภิกฺขุมาตุคามมหาคหปติกาทโย ‘‘เอส ธมฺมกถิโก’’ติ สนฺนิปติตฺวา โสตุกามา ภวิสฺสนฺติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา ตถาคตภาสิตา สุตฺตนฺตา อนุคฺคยฺหมานา อนฺตรธายนฺติ, ตสฺมาฯ สตฺตมํฯ

8. กลิงฺครสุตฺตวณฺณนา

[230] อฏฺฐเม กลิงฺครูปธานาติ กลิงฺครฆฏิกํ สีสูปธานญฺเจว ปาทูปธานญฺจ กตฺวาฯ อปฺปมตฺตาติ สิปฺปุคฺคหเณ อปฺปมตฺตาฯ อาตาปิโนติ อุฏฺฐานวีริยาตาเปน ยุตฺตาฯ อุปาสนสฺมินฺติ สิปฺปานํ อภิโยเค อาจริยานญฺจ ปยิรุปาสเนฯ เต กิร ตทา ปาโตว อุฏฺฐาย สิปฺปสาลํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ สิปฺปํ อุคฺคเหตฺวา สชฺฌายาทีหิ อภิโยคํ กตฺวา มุขํ โธวิตฺวา ยาคุปานาย คจฺฉนฺติฯ ยาคุํ ปิวิตฺวา ปุน สิปฺปสาลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ คณฺหิตฺวา สชฺฌายํ กโรนฺตา ปาตราสาย คจฺฉนฺติฯ กตปาตราสา สมานา ‘‘มา ปมาเทน จิรํ นิทฺโทกฺกมนํ อโหสี’’ติ ขทิรฆฏิกาสุ สีเส จ ปาเท จ อุปทหิตฺวา โถกํ นิปชฺชิตฺวา ปุน สิปฺปสาลํ คนฺตฺวา สิปฺปํ คเหตฺวา สชฺฌายนฺติฯ สายํ สชฺฌายํ กโรนฺตา จ เคหํ คนฺตฺวา ภุตฺตสายมาสา ปฐมยามํ สชฺฌายํ กตฺวา สยนกาเล ตเถว กลิงฺครํ อุปธานํ กตฺวา สยนฺติฯ เอวํ เต อกฺขณเวธิโน วาลเวธิโน จ อเหสุํฯ อิทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

โอตารนฺติ วิวรํฯ อารมฺมณนฺติ ปจฺจยํฯ ปธานสฺมินฺติ ปธานภูมิยํ วีริยํ กุรุมานาฯ ปฐมโพธิยํ กิร ภิกฺขู ภตฺตกิจฺจํ กตฺวาว กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรนฺติฯ เตสํ มนสิกโรนฺตานํเยว สูริโย อตฺถํ คจฺฉติฯ เต นฺหายิตฺวา ปุน จงฺกมํ โอตริตฺวา ปฐมยามํ จงฺกมนฺติฯ ตโต ‘‘มา จิรํ นิทฺทายิมฺหา’’ติ สรีรทรถวิโนทนตฺถํ นิปชฺชนฺตา กฏฺฐขณฺฑํ อุปทหิตฺวา นิปชฺชนฺติ, เต ปุน ปจฺฉิมยาเม วุฏฺฐาย จงฺกมํ โอตรนฺติฯ เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํฯ อยมฺปิ ทีโป ติณฺณํ ราชูนํ กาเล เอกฆณฺฑินิคฺโฆโส เอกปธานภูมิ อโหสิฯ นานามุเข ปหฏฆณฺฑิ ปิลิจฺฉิโกฬิยํ โอสรติ, กลฺยาณิยํ ปหฏฆณฺฑิ นาคทีเป โอสรติ ฯ ‘‘อยํ ภิกฺขุ ปุถุชฺชโน, อยํ ปุถุชฺชโน’’ติ องฺคุลิํ ปสาเรตฺวา ทสฺเสตพฺโพ อโหสิฯ เอกทิวสํ สพฺเพ อรหนฺโตว อเหสุํฯ ตสฺมาติ ยสฺมา กลิงฺครูปธานานํ มาโร อารมฺมณํ น ลภติ, ตสฺมาฯ อฏฺฐมํฯ

9. นาคสุตฺตวณฺณนา

[231] นวเม อติเวลนฺติ อติกฺกนฺตเวลํ กาลํ อติกฺกนฺตปฺปมาณํ กาลํฯ กิมงฺคํ ปนาหนฺติ อหํ ปน กิํการณา น อุปสงฺกมิสฺสามิ? ภิสมุฬาลนฺติ ภิสญฺเจว มุฬาลญฺจฯ อพฺพุเหตฺวาติ อุทฺธริตฺวาฯ ภิงฺกจฺฉาปาติ หตฺถิโปตกาฯ เต กิร อภิณฺหํ ภิงฺการสทฺทํ กโรนฺติ, ตสฺมา ภิงฺกจฺฉาปาติ วุจฺจนฺติฯ ปสนฺนาการํ กโรนฺตีติ ปสนฺเนหิ กตฺตพฺพาการํ กโรนฺติ, จตฺตาโร ปจฺจเย เทนฺติฯ ธมฺมํ ภาสนฺตีติ เอกํ ทฺเว ชาตกานิ วา สุตฺตนฺเต วา อุคฺคณฺหิตฺวา อสมฺภินฺเนน สเรน ธมฺมํ เทเสนฺติฯ ปสนฺนาการํ กโรนฺตีติ เตสํ ตาย เทสนาย ปสนฺนา คิหี ปจฺจเย เทนฺติฯ เนว วณฺณาย โหติ น พลายาติ เนว คุณวณฺณาย, น ญาณพลาย โหติ, คุณวณฺเณ ปน ปริหายนฺเต สรีรวณฺโณปิ สรีรพลมฺปิ ปริหายติ, ตสฺมา สรีรสฺส เนว วณฺณาย น พลาย โหติฯ นวมํฯ

10. พิฬารสุตฺตวณฺณนา

[232] ทสเม สนฺธิสมลสํกฏีเรติ เอตฺถ สนฺธีติ ภินฺนฆรานํ สนฺธิ, สมโลติ คามโต คูถนิกฺขมนมคฺโค, สํกฏีรนฺติ สงฺการฏฺฐานํฯ มุทุมูสินฺติ มุทุกํ มูสิกํฯ วุฏฺฐานํ ปญฺญายตีติ เทสนา ปญฺญายติฯ ทสมํฯ

11. สิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา

[233] เอกาทสเม เยน เยน อิจฺฉตีติ โส ชรสิงฺคาโล อิจฺฉิติจฺฉิตฏฺฐาเน อิริยาปถกปฺปเนน สีตวาตูปวายเนน จ อนฺตรนฺตรา จิตฺตสฺสาทมฺปิ ลภตีติ ทสฺเสติฯ สกฺยปุตฺติยปฏิญฺโญติ อิทํ เทวทตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ โส หิ เอตฺตกมฺปิ จิตฺตสฺสาทํ อนาคเต อตฺตภาเว น ลภิสฺสตีติฯ เอกาทสมํฯ

12. ทุติยสิงฺคาลสุตฺตวณฺณนา

[234] ทฺวาทสเม กตญฺญุตาติ กตชานนํฯ กตเวทิตาติ กตวิเสสชานนํฯ ตตฺริทํ ชรสิงฺคาลสฺส กตญฺญุตาย วตฺถุ – สตฺต กิร ภาตโร เขตฺตํ กสนฺติฯ เตสํ สพฺพกนิฏฺโฐ เขตฺตปริยนฺเต ฐตฺวา คาโว รกฺขติฯ อเถกํ ชรสิงฺคาลํ อชคโร คณฺหิ, โส ตํ ทิสฺวา ยฏฺฐิยา โปเถตฺวา วิสฺสชฺชาเปสิฯ อชคโร สิงฺคาลํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตเมว คณฺหิฯ สิงฺคาโล จินฺเตสิ – ‘‘มยฺหํ อิมินา ชีวิตํ ทินฺนํ, อหมฺปิ อิมสฺส ทสฺสามี’’ติ ยาคุฆฏสฺส อุปริ ฐปิตํ วาสิํ มุเขน ฑํสิตฺวา ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิฯ อิตเร ภาตโร ทิสฺวา, ‘‘สิงฺคาโล วาสิํ หรตี’’ติ อนุพนฺธิํสุฯ โส เตหิ ทิฏฺฐภาวํ ญตฺวา วาสิํ ตสฺส สนฺติเก ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิฯ อิตเร อาคนฺตฺวา กนิฏฺฐํ อชคเรน คหิตํ ทิสฺวา วาสิยา อชครํ ฉินฺทิตฺวา ตํ คเหตฺวา อคมํสุฯ เอวํ ชรสิงฺคาเล สิยา ยา กาจิ กตญฺญุตา กตเวทิตาฯ สกฺยปุตฺติยปฏิญฺเญติ อิทมฺปิ เทวทตฺตสฺส อาจารเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ ทฺวาทสมํฯ

โอปมฺมสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ภิกฺขุสํยุตฺตํ

1. โกลิตสุตฺตวณฺณนา

[235] ภิกฺขุสํยุตฺตสฺส ปฐเม, อาวุโสติ สาวกานํ อาลาโปฯ พุทฺธา หิ ภควนฺโต สาวเก อาลปนฺตา, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อาลปนฺติ, สาวกา ปน ‘‘พุทฺเธหิ สทิสา มา โหมา’’ติ, ‘‘อาวุโส’’ติ ปฐมํ วตฺวา ปจฺฉา, ‘‘ภิกฺขเว’’ติ ภณนฺติฯ พุทฺเธหิ จ อาลปิเต ภิกฺขุสงฺโฆ, ‘‘ภนฺเต’’ติ ปฏิวจนํ เทติ สาวเกหิ, ‘‘อาวุโส’’ติฯ อยํ วุจฺจตีติ ยสฺมา ทุติยชฺฌาเน วิตกฺกวิจารา นิรุชฺฌนฺติ, เยสํ นิโรธา สทฺทายตนํ อปฺปวตฺติํ คจฺฉติ, ตสฺมา ยเทตํ ทุติยํ ฌานํ นาม, อยํ วุจฺจติ ‘‘อริยานํ ตุณฺหีภาโว’’ติฯ อยเมตฺถ โยชนาฯ ‘‘ธมฺมี วา กถา อริโย วา ตุณฺหีภาโว’’ติ เอตฺถ ปน กมฺมฏฺฐานมนสิกาโรปิ ปฐมชฺฌานาทีนิปิ อริโย ตุณฺหีภาโวตฺเวว สงฺขํ คตานิฯ

วิตกฺกสหคตาติ วิตกฺการมฺมณาฯ สญฺญามนสิการาติ สญฺญา จ มนสิกาโร จฯ สมุทาจรนฺตีติ ปวตฺตนฺติฯ เถรสฺส กิร ทุติยชฺฌานํ น ปคุณํฯ อถสฺส ตโต วุฏฺฐิตสฺส วิตกฺกวิจารา น สนฺตโต อุปฏฺฐหิํสุฯ อิจฺจสฺส ทุติยชฺฌานมฺปิ สญฺญามนสิการาปิ หานภาคิยาว อเหสุํ, ตํ ทสฺเสนฺโต เอวมาหฯ สณฺฐเปหีติ สมฺมา ฐเปหิฯ เอโกทิภาวํ กโรหีติ เอกคฺคํ กโรหิฯ สมาทหาติ สมฺมา อาทห อาโรเปหิฯ มหาภิญฺญตนฺติ ฉฬภิญฺญตํฯ สตฺถา กิร อิมินา อุปาเยน สตฺต ทิวเส เถรสฺส หานภาคิยํ สมาธิํ วฑฺเฒตฺวา เถรํ ฉฬภิญฺญตํ ปาเปสิฯ ปฐมํฯ

2. อุปติสฺสสุตฺตวณฺณนา

[236] ทุติเย อตฺถิ นุ โข ตํ กิญฺจิ โลกสฺมินฺติ อิทํ อติอุฬารมฺปิ สตฺตํ วา สงฺขารํ วา สนฺธาย วุตฺตํฯ สตฺถุปิ โขติ อิทํ ยสฺมา อานนฺทตฺเถรสฺส สตฺถริ อธิมตฺโต ฉนฺโท จ เปมญฺจ, ตสฺมา ‘‘กิํ นุ โข อิมสฺส เถรสฺส สตฺถุ วิปริณาเมนปิ โสกาทโย นุปฺปชฺเชยฺยุ’’นฺติ ชานนตฺถํ ปุจฺฉติ? ทีฆรตฺตนฺติ สูกรขตเลณทฺวาเร ทีฆนขปริพฺพาชกสฺส เวทนาปริคฺคหสุตฺตนฺตํ เทสิตทิวสโต ปฏฺฐาย อติกฺกนฺตกาลํ สนฺธายาหฯ ตสฺมิญฺหิ ทิวเส เถรสฺส อิเม วฏฺฏานุคตกิเลสา สมูหตาติฯ ทุติยํฯ

3. ฆฏสุตฺตวณฺณนา

[237] ตติเย เอกวิหาเรติ เอกสฺมิํ คพฺเภฯ ตทา กิร พหู อาคนฺตุกา ภิกฺขู สนฺนิปติํสุฯ ตสฺมิํ ปริเวณคฺเคน วา วิหารคฺเคน วา เสนาสเนสุ อปาปุณนฺเตสุ ทฺวินฺนํ เถรานํ เอโก คพฺโภ สมฺปตฺโตฯ เต ทิวา ปาฏิเยกฺเกสุ ฐาเนสุ นิสีทนฺติ, รตฺติํ ปน เนสํ อนฺตเร จีวรสาณิํ ปสาเรนฺติฯ เต อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตปตฺตฏฺฐาเนเยว นิสีทนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอกวิหาเร’’ติฯ โอฬาริเกนาติ อิทํ โอฬาริการมฺมณตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ทิพฺพจกฺขุทิพฺพโสตธาตุวิหาเรน หิ โส วิหาสิ, เตสญฺจ รูปายตนสทฺทายตนสงฺขาตํ โอฬาริกํ อารมฺมณํฯ อิติ ทิพฺพจกฺขุนา รูปสฺส ทิฏฺฐตฺตา ทิพฺพาย จ โสตธาตุยา สทฺทสฺส สุตตฺตา โส วิหาโร โอฬาริโก นาม ชาโตฯ ทิพฺพจกฺขุ วิสุชฺฌีติ ภควโต รูปทสฺสนตฺถาย วิสุทฺธํ อโหสิฯ ทิพฺพา จ โสตธาตูติ สาปิ ภควโต สทฺทสุณนตฺถํ วิสุชฺฌิ ฯ ภควโตปิ เถรสฺส รูปทสฺสนตฺถญฺเจว สทฺทสุณนตฺถญฺจ ตทุภยํ วิสุชฺฌิฯ ตทา กิร เถโร ‘‘กถํ นุ โข เอตรหิ สตฺถา วิหรตี’’ติ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺเพน จกฺขุนา สตฺถารํ เชตวเน วิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ตสฺส ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณิฯ สตฺถาปิ ตเถว อกาสิฯ เอวํ เต อญฺญมญฺญํ ปสฺสิํสุ เจว, สทฺทญฺจ อสฺโสสุํฯ

อารทฺธวีริโยติ ปริปุณฺณวีริโย ปคฺคหิตวีริโยฯ ยาวเทว อุปนิกฺเขปนมตฺตายาติ ติโยชนสหสฺสวิตฺถารสฺส หิมวโต สนฺติเก ฐปิตา สาสปมตฺตา ปาสาณสกฺขรา ‘‘หิมวา นุ โข มหา, อยํ นุ โข ปาสาณสกฺขรา’’ติ เอวํ ยาว อุปนิกฺเขปนมตฺตสฺเสว อตฺถาย ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติฯ ปรโตปิ เอเสว นโยฯ กปฺปนฺติ อายุกปฺปํฯ โลณฆฏายาติ จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยา อาธารกํ กตฺวา มุขวฏฺฏิยา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ ฐิตาย โลณจาฏิยาติ ทสฺเสติฯ

อิเม ปน เถรา อุปมํ อาหรนฺตา สริกฺขเกเนว จ วิชฺชมานคุเณน จ อาหริํสุฯ กถํ? อยญฺหิ อิทฺธิ นาม อจฺจุคฺคตฏฺเฐน เจว วิปุลฏฺเฐน จ หิมวนฺตสทิสา, ปญฺญา จตุภูมกธมฺเม อนุปวิสิตฺวา ฐิตฏฺเฐน สพฺพพฺยญฺชเนสุ อนุปวิฏฺฐโลณรสสทิสาฯ เอวํ ตาว สริกฺขกฏฺเฐน อาหริํสุฯ สมาธิลกฺขณํ ปน มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส วิภูตํ ปากฏํฯ กิญฺจาปิ สาริปุตฺตตฺเถรสฺส อวิชฺชมานอิทฺธิ นาม นตฺถิ, ภควตา ปน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ อิทฺธิมนฺตานํ ยทิทํ มหาโมคฺคลฺลาโน’’ติ อยเมว เอตทคฺเค ฐปิโตฯ วิปสฺสนาลกฺขณํ ปน สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วิภูตํ ปากฏํฯ กิญฺจาปิ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺสาปิ ปญฺญา อตฺถิ, ภควตา ปน ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ มหาปญฺญานํ ยทิทํ สาริปุตฺโต’’ติ (อ. นิ. 1.189) อยเมว เอตทคฺเค ฐปิโตฯ ตสฺมา ยถา เอเต อญฺญมญฺญสฺส ธุรํ น ปาปุณนฺติ, เอวํ วิชฺชมานคุเณน อาหริํสุฯ สมาธิลกฺขณสฺมิญฺหิ มหาโมคฺคลฺลาโน นิปฺผตฺติํ คโต, วิปสฺสนาลกฺขเณ สาริปุตฺตตฺเถโร, ทฺวีสุปิ เอเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺโธติฯ ตติยํฯ

4. นวสุตฺตวณฺณนา

[238] จตุตฺเถ อปฺโปสฺสุกฺโกติ นิรุสฺสุกฺโกฯ สงฺกสายตีติ วิหรติฯ เวยฺยาวจฺจนฺติ จีวเร กตฺตพฺพกิจฺจํฯ อาภิเจตสิกานนฺติ อภิจิตฺตํ อุตฺตมจิตฺตํ นิสฺสิตานํฯ นิกามลาภีติ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชนสมตฺถตาย นิกามลาภีฯ อกิจฺฉลาภีติ ฌานปาริปนฺถิเก สุเขน วิกฺขมฺเภตฺวา สมาปชฺชนสมตฺถตาย อทุกฺขลาภีฯ อกสิรลาภีติ ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐานสมตฺถตาย วิปุลลาภี, ปคุณชฺฌาโนติ อตฺโถฯ สิถิลมารพฺภาติ สิถิลวีริยํ ปวตฺเตตฺวาฯ จตุตฺถํฯ

5. สุชาตสุตฺตวณฺณนา

[239] ปญฺจเม อภิรูโปติ อญฺญานิ รูปานิ อติกฺกนฺตรูโปฯ ทสฺสนีโยติ ทฏฺฐพฺพยุตฺโตฯ ปาสาทิโกติ ทสฺสเนน จิตฺตํ ปสาเทตุํ สมตฺโถฯ วณฺณโปกฺขรตายาติ ฉวิวณฺณสุนฺทรตายฯ ปญฺจมํฯ

6. ลกุณฺฑกภทฺทิยสุตฺตวณฺณนา

[240] ฉฏฺเฐ ทุพฺพณฺณนฺติ วิรูปสรีรวณฺณํฯ โอโกฏิมกนฺติ รสฺสํฯ ปริภูตรูปนฺติ ปมาณวเสน ปริภูตชาติกํฯ ตํ กิร ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู, ‘‘อาวุโส ภทฺทิย, อาวุโส, ภทฺทิยา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ ปรามสิตฺวา นานปฺปการํ กีฬนฺติ อากฑฺฒนฺติ ปริกฑฺฒนฺติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปริภูตรูป’’นฺติฯ กสฺมา ปเนส เอวรูโป ชาโต? อยํ กิร อตีเต เอโก มหาราชา อโหสิ, ตสฺส มหลฺลกา จ มหลฺลกิตฺถิโย จ ปฏิกูลา โหนฺติฯ โส สเจ มหลฺลเก ปสฺสติ, เตสํ จูฬํ ฐปาเปตฺวา กจฺฉํ พนฺธาเปตฺวา ยถารุจิ กีฬาเปติฯ มหลฺลกิตฺถิโยปิ ทิสฺวา ตาสมฺปิ อิจฺฉิติจฺฉิตํ วิปฺปการํ กตฺวา ยถารุจิ กีฬาเปติฯ เตสํ ปุตฺตธีตาทีนํ สนฺติเก มหาสารชฺชํ อุปฺปชฺชติฯ ตสฺส ปาปกิริยา ปถวิโต ปฏฺฐาย ฉเทวโลเก เอกโกลาหลํ อกาสิฯ

อถ สกฺโก จินฺเตสิ – ‘‘อยํ อนฺธพาโล มหาชนํ วิเหเฐติ, กริสฺสามิสฺส นิคฺคห’’นฺติฯ โส มหลฺลกคามิยวณฺณํ กตฺวา ยานเก เอกํ ตกฺกจาฏิํ อาโรเปตฺวา ยานํ เปเสนฺโต นครํ ปวิสติฯ ราชาปิ หตฺถิํ อารุยฺห นครโต นิกฺขนฺโต ตํ ทิสฺวา – ‘‘อยํ มหลฺลโก ตกฺกยานเกน อมฺหากํ อภิมุโข อาคจฺฉติ, วาเรถ วาเรถา’’ติ อาหฯ มนุสฺสา อิโต จิโต จ ปกฺขนฺทนฺตาปิ น ปสฺสนฺติฯ สกฺโก หิ ‘‘ราชาว มํ ปสฺสตุ, มา อญฺเญ’’ติ เอวํ อธิฏฺฐหิฯ อถ เตสุ มนุสฺเสสุ ‘‘กหํ, เทว, กหํ เทวา’’ติ วทนฺเตสุ เอว ราชา สห หตฺถินา วจฺโฉ วิย เธนุยา ยานสฺส เหฏฺฐา ปาวิสิฯ สกฺโก ตกฺกจาฏิํ ภินฺทิฯ

ราชา สีสโต ปฏฺฐาย ตกฺเกน กิลินฺนสรีโร อโหสิฯ โส สรีรํ อุพฺพฏฺฏาเปตฺวา อุยฺยานโปกฺขรณิยํ นฺหตฺวา อลงฺกตสรีโร นครํ ปวิสนฺโต ปุน ตํ อทฺทสฯ ทิสฺวา ‘‘อยํ โส อมฺเหหิ ทิฏฺฐมหลฺลโก ปุน ทิสฺสติฯ วาเรถ วาเรถ น’’นฺติ อาหฯ มนุสฺสา ‘‘กหํ, เทว, กหํ, เทวา’’ติ อิโต จิโต จ วิธาวิํสุฯ โส ปฐมวิปฺปการเมว ปุน ปาปุณิฯ