8-9. ปฐมคิญฺชกาวสถสุตฺตาทิวณฺณนา

[1004-5] อฏฺฐเม ญาติเกติ เอกํ ตฬากํ นิสฺสาย ทฺวินฺนํ จูฬปิติมหาปิติปุตฺตานํ ทฺเว คามา, เตสุ เอกสฺมิํ คามเกฯ คิญฺชกาวสเถติ อิฏฺฐกามเย อาวสเถฯ โอรมฺภาคิยานนฺติ เหฏฺฐาภาคิยานํ, กามภเวเยว ปฏิสนฺธิคฺคาหาปกานนฺติ อตฺโถฯ โอรนฺติ ลทฺธนาเมหิ วา ตีหิ มคฺเคหิ ปหาตพฺพานีติปิ โอรมฺภาคิยานิฯ ตตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ อิมานิ ทฺเว สมาปตฺติยา วา อวิกฺขมฺภิตานิ มคฺเคน วา อสมุจฺฉินฺนานิ นิพฺพตฺติวเสน อุทฺธํ ภาคํ รูปภวํ อรูปภวํ วา คนฺตุํ น เทนฺติฯ สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนิ ตีณิ ตตฺถ นิพฺพตฺตมฺปิ อาเนตฺวา ปุน อิเธว นิพฺพตฺตาเปนฺตีติ สพฺพานิปิ โอรมฺภาคิยาเนวฯ อนาวตฺติธมฺโมติ ปฏิสนฺธิวเสน อนาคมนสภาโวฯ

ราคโทสโมหานํ ตนุตฺตาติ เอตฺถ กทาจิ อุปฺปตฺติยา จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จาติ ทฺเวธาปิ ตนุภาโว เวทิตพฺโพฯ สกทาคามิสฺส หิ ปุถุชฺชนานํ วิย อภิณฺหํ ราคาทโย น อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติฯ อุปฺปชฺชมานา จ น ปุถุชฺชนานํ วิย พหลพหลา อุปฺปชฺชนฺติ, มกฺขิปตฺตํ วิย ตนุกา อุปฺปชฺชนฺติฯ ทีฆภาณกติปิฏกมหาสีวตฺเถโร ปนาห – ‘‘ยสฺมา สกทาคามิสฺส ปุตฺตธีตโร โหนฺติ, โอโรธา จ โหนฺติ, ตสฺมา พหลา กิเลสาฯ อิทํ ปน ภวตนุกวเสน กถิต’’นฺติฯ ตํ อฏฺฐกถายํ ‘‘โสตาปนฺนสฺส สตฺต ภเว ฐเปตฺวา อฏฺฐเม ภเว ภวตนุกํ นตฺถิ, สกทาคามิสฺส ทฺเว ภเว ฐเปตฺวา ปญฺจสุ ภเวสุ ภวตนุกํ นตฺถิ, อนาคามิสฺส รูปารูปภวํ ฐเปตฺวา กามภเว ภวตนุกํ นตฺถิ, ขีณาสวสฺส กิสฺมิญฺจิ ภเว ภวตนุกํ นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

อิมํ โลกนฺติ อิมํ กามาวจรโลกํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อยญฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ หิ มนุสฺเสสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโต เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา สจฺฉิกโรติฯ เทเวสุ สกทาคามิผลํ ปตฺโตปิ สเจ มนุสฺเสสุ นิพฺพตฺติตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉิกโรติ, อิจฺเจตํ กุสลํฯ อสกฺโกนฺโต ปน อวสฺสํ เทวโลกํ คนฺตฺวา สจฺฉิกโรตีติฯ

วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม, จตูสุ อปาเยสุ อวินิปาตนสภาโวติ อตฺโถฯ นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน นิยโตฯ สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ ปรํ อยนํ อสฺส คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพาติ สมฺโพธิปรายโณฯ วิเหสาเวสาติ เตสํ เตสํ ญาณคติํ ญาณูปปตฺติํ ญาณาภิสมฺปรายํ โอโลเกนฺตสฺส กายกิลมโถว เอส, อานนฺท, ตถาคตสฺสาติ ทีเปติฯ จิตฺตวิเหสา ปน พุทฺธานํ นตฺถิฯ

ธมฺมาทาสนฺติ ธมฺมมยํ อาทาสํฯ เยนาติ เยน ธมฺมาทาเสน สมนฺนาคโตฯ ขีณาปายทุคฺคติวินิปาโตติ อิทํ นิรยาทีนํเยว เววจนวเสเนว วุตฺตํฯ นิรยาทโย หิ วฑฺฒิสงฺขาตโต อยโต อเปตตฺตา อปาโย, ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติฯ ทุคฺคติ, ทุกฺกฏการิโน เอตฺถ วิวสา นิปตนฺตีติ วินิปาโตฯ นวมํ อุตฺตานเมวฯ

10. ตติยคิญฺชกาวสถสุตฺตวณฺณนา

[1006] ทสเม ปโรปญฺญาสาติ อติเรกปญฺญาสฯ สาธิกนวุตีติ อติเรกนวุติฯ ฉาติเรกานีติ ฉหิ อธิกานิฯ โส กิร คาโม กิญฺจาปิ นาติมหา อโหสิ, อริยสาวกา ปเนตฺถ พหูฯ ตตฺถ ตตฺถ อหิวาตโรเคน เอกปฺปหาเรเนว จตุวีสติ ปาณสตสหสฺสานิ กาลมกํสุ, เตสุ อริยสาวกา เอตฺตกา นาม อเหสุํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

เวฬุทฺวารวคฺโค ปฐโมฯ

2. ราชการามวคฺโค

1. สหสฺสภิกฺขุนิสงฺฆสุตฺตวณฺณนา

[1007] ทุติยสฺส ปฐเม ราชการาเมติ รญฺญา การิตตฺตา เอวํ ลทฺธนาเม อาราเม, ตํ รญฺญา ปเสนทิโกสเลน กตํฯ ปฐมโพธิยํ กิร ลาภคฺคยสคฺคปตฺตํ สตฺถารํ ทิสฺวา ติตฺถิยา จินฺตยิํสุ – ‘‘สมโณ โคตโม ลาภคฺคยสคฺคปตฺโต, น โข ปเนส อญฺญํ กิญฺจิ สีลํ วา สมาธิํ วา นิสฺสาย เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปตฺโตฯ ภูมิสีสํ ปน เตน คหิตํ, สเจ มยมฺปิ เชตวนสมีเป อารามํ การาเปตุํ สกฺกุเณยฺยาม, ลาภคฺคยสคฺคปตฺตา ภเวยฺยามา’’ติฯ เต อตฺตโน อตฺตโน อุปฏฺฐาเก สมาทเปตฺวา สตสหสฺสมตฺเต กหาปเณ ลภิตฺวา เต อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุฯ ราชา ‘‘กิํ เอต’’นฺติ? ปุจฺฉิฯ มยํ เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรม, สเจ สมโณ โคตโม วา สมณสฺส โคตมสฺส สาวกา วา อาคนฺตฺวา วาเรสฺสนฺติ, วาเรตุํ มา อทตฺถาติ ลญฺชํ อทํสุฯ ราชา ลญฺชํ คเหตฺวา ‘‘คจฺฉถ กาเรถา’’ติ อาหฯ

เต คนฺตฺวา, อตฺตโน อุปฏฺฐาเกหิ ทพฺพสมฺภาเร อาหราเปตฺวา, ถมฺภุสฺสาปนาทีนิ กโรนฺตา, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เอกโกลาหลํ อกํสุฯ สตฺถา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมฺม ปมุเข ฐตฺวา ‘‘เก ปน เต, อานนฺท, อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา เกวฏฺฏา มญฺเญ มจฺฉวิโลเป’’ติ?, ปุจฺฉิฯ ติตฺถิยา, ภนฺเต , เชตวนสมีเป ติตฺถิยารามํ กโรนฺตีติฯ อานนฺท, อิเม สาสเนน ปฏิวิรุทฺธา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อผาสุวิหารํ กริสฺสนฺติ, รญฺโญ อาโรเจตฺวา วาราเปหีติฯ

เถโร ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธิํ คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ รญฺโญ ‘‘เถรา, เทว, อาคตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ลญฺชสฺส คหิตตฺตา น นิกฺขมิฯ เถรา คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน เปเสสิฯ ราชา เตสมฺปิ ทสฺสนํ น อทาสิฯ เต อาคนฺตฺวา สตฺถุ อาโรจยิํสุ ‘‘น, ภนฺเต, ราชา นิกฺขนฺโต’’ติฯ สตฺถา ตงฺขณํเยว พฺยากาสิ – ‘‘อตฺตโน รชฺเช ฐตฺวา กาลํ กาตุํ น ลภิสฺสตี’’ติฯ

ทุติยทิวเส จ สามํเยว ภิกฺขุสงฺฆปริวาโร คนฺตฺวา ราชทฺวาเร อฏฺฐาสิฯ ราชา ‘‘สตฺถา อาคโต’’ติ สุตฺวา นิกฺขมิตฺวา, นิเวสนํ ปเวเสตฺวา, สารปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา, ยาคุขชฺชกํ อทาสิฯ สตฺถา ปริภุตฺตยาคุขาทนีโย ‘‘ยาว ภตฺตํ นิฏฺฐาติ, ตาว สตฺถุ สนฺติเก นิสีทิสฺสามี’’ติ อาคนฺตฺวา นิสินฺนํ ราชานํ ‘‘ตยา, มหาราช, อิทํ นาม กต’’นฺติ อวตฺวา, ‘‘การเณเนว นํ สญฺญาเปสฺสามี’’ติ อิทํ อตีตการณํ อาหริ – มหาราช, ปพฺพชิเต นาม อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาเปตุํ น วฏฺฏติฯ อตีเตปิ อิสโย อญฺญมญฺญํ ยุชฺฌาเปตฺวา สห รฏฺเฐน ราชา สมุทฺทํ ปวิฏฺโฐติฯ กทา ภควาติ?

อตีเต, มหาราช, ภรุรฏฺเฐ ภรุราชา นาม รชฺชํ กาเรติฯ ปญฺจสตา ปญฺจสตา ทฺเว อิสิคณา ปพฺพตปาทโต โลณมฺพิลเสวนตฺถาย ภรุนครํ คนฺตฺวา นครสฺส อวิทูเร ทฺเว รุกฺขา อตฺถิ, ปฐมํ อาคโต อิสิคโณ เอกสฺส รุกฺขสฺส มูเล นิสีทิ, ปจฺฉาคโตปิ เอกสฺสาติฯ เต ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา ปพฺพตปาทํ เอว อคมํสุฯ เต ปุน อาคจฺฉนฺตาปิ อตฺตโน รุกฺขมูเลเยว นิสีทนฺติฯ

อทฺธาเน คจฺฉนฺเต เอโก รุกฺโข สุกฺขิ, ตสฺมิํ สุกฺเข อาคตา ตาปสา ‘‘อยํ รุกฺโข มหา, อมฺหากมฺปิ เตสมฺปิ ปโหสฺสตี’’ติ อิตเรสํ รุกฺขมูลสฺส เอกปเทเส นิสีทิํสุฯ เต ปจฺฉา อาคจฺฉนฺตา รุกฺขมูลํ อปวิสิตฺวา พหิ ฐิตาว ‘‘กสฺมา ตุมฺเห เอตฺถ นิสีทถา’’ติ อาหํสุฯ อาจริยา อมฺหากํ รุกฺโข สุกฺโข, อยํ รุกฺโข มหา, ตุมฺเหปิ ปวิสถ, ตุมฺหากมฺปิ อมฺหากมฺปิ ปโหสฺสตีติฯ เต ‘‘น มยํ ปวิสาม, นิกฺขมถ ตุมฺเห’’ติ กถํ วฑฺเฒตฺวา ‘‘น ตุมฺเห อตฺตโนว มเนน นิกฺขมิสฺสถา’’ติ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา นิกฺกฑฺฒิํสุฯ เต ‘‘โหตุ สิกฺขาเปสฺสาม เน’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยานิ ทฺเว จกฺกานิ รชตมยญฺจ อกฺขํ มาเปตฺวา ปวฏฺเฏนฺตา ราชทฺวารํ อคมิํสุฯ รญฺโญ ‘‘เอวรูปํ, เทว, ตาปสา ปณฺณาการํ คเหตฺวา ฐิตา’’ติ นิเวทยิํสุฯ ราชา ตุฏฺโฐ ‘‘ปกฺโกสถา’’ติ เต ปกฺโกสาเปตฺวา ‘‘มหากมฺมํ ตุมฺเหหิ กตํ, อตฺถิ โว กิญฺจิ มยา กตฺตพฺพ’’นฺติ อาหฯ อาม, มหาราช, อมฺหากํ นิสินฺนฏฺฐานํ เอกรุกฺขมูลํ อตฺถิ, ตํ อญฺเญหิ อิสีหิ คหิตํ, ตํ โน ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา ตาปเส นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ

เต พหิ ฐิตา ‘‘กิํ นุ โข ทตฺวา ลภิํสู’’ติ โอโลกยมานา ‘‘อิทํ นามา’’ติ ทิสฺวา ‘‘มยมฺปิ ลญฺชํ ทตฺวา ปุน คณฺหิสฺสามา’’ติ อิทฺธิยา โสวณฺณมยํ รถปญฺชรํ มาเปตฺวา อาทาย อคมํสุฯ ราชา ทิสฺวา ตุฏฺโฐ – ‘‘กิํ, ภนฺเต, กาตพฺพ’’นฺติ?, อาหฯ มหาราช อมฺหากํ รุกฺขมูเล อญฺโญ อิสิคโณ นิสินฺโน, ตํ โน รุกฺขมูลํ ทาเปหีติฯ ราชา ปุริเส เปเสตฺวา เต นิกฺกฑฺฒาเปสิฯ ตาปสา อญฺญมญฺญํ กลหํ กตฺวา, ‘‘อนนุจฺฉวิกํ อมฺเหหิ กต’’นฺติ วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา ปพฺพตปาทเมว อคมํสุฯ ตโต เทวตา ‘‘อยํ ราชา ทฺวินฺนํ อิสิคณานํ หตฺถโต ลญฺชํ คเหตฺวา อญฺญมญฺญํ กลหํ การาเปสี’’ติ กุชฺฌิตฺวา มหาสมุทฺทํ อุพฺพฏฺเฏตฺวา ตสฺส รญฺโญ วิชิตํ โยชนสหสฺสมตฺตฏฺฐานํ สมุทฺทเมว อกํสูติฯ

‘‘อิสีนมนฺตรํ กตฺวา, ภรุราชาติ เม สุตํ;

อุจฺฉินฺโน สห รฏฺเฐหิ, ส ราชา วิภวงฺคโต’’ติฯ (ชา. 1.2.125) –

เอวํ ภควตา อิมสฺมิํ อตีเต ทสฺสิเต ยสฺมา พุทฺธานํ นาม กถา โอกปฺปนิยา โหติ, ‘‘ตสฺมา ราชา อตฺตโน กิริยํ สลฺลกฺเขตฺวา อนุปธาเรตฺวา มยา อกตฺตพฺพํ กมฺมํ กต’’นฺติ ‘‘คจฺฉถ, ภเณ, ติตฺถิเย นิกฺกฑฺฒถา’’ติ นิกฺกฑฺฒาเปตฺวา จินฺเตสิ – ‘‘มยา การิโต วิหาโร นาม นตฺถิ, ตสฺมิํเยว ฐาเน วิหารํ กาเรสฺสามี’’ติ เตสํ ทพฺพสมฺภาเรปิ อทตฺวา วิหารํ กาเรสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

2-3. พฺราหฺมณสุตฺตาทิวณฺณนา

[1008-9] ทุติเย อุทยคามินินฺติ อตฺตโน สมเย วฑฺฒิคามินิํฯ มรณํ อาคเมยฺยาสีติ มรณํ อิจฺเฉยฺยาสิ, ปตฺเถยฺยาสิ วาฯ ตติยํ อุตฺตานเมวฯ

4. ทุคฺคติภยสุตฺตวณฺณนา

[1010] จตุตฺเถ สพฺพทุคฺคติภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺคํ ปฏิกฺขิตฺตํฯ

5. ทุคฺคติวินิปาตภยสุตฺตวณฺณนา

[1011] ปญฺจเม สพฺพทุคฺคติวินิปาตภยํ สมติกฺกนฺโตติ มนุสฺสโทภคฺเคน สทฺธิํ จตฺตาโร อปายา ปฏิกฺขิตฺตาฯ

6. ปฐมมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1012] ฉฏฺเฐ มิตฺตาติ อญฺญมญฺญสฺส เคเห อามิสปริโภควเสน โวหารมิตฺตาฯ อมจฺจาติ อามนฺตนปฏิมนฺตนอิริยาปถาทีสุ เอกโต ปวตฺตกิจฺจาฯ ญาตีติ สสฺสุสสุรปกฺขิกาฯ สาโลหิตาติ สมานโลหิตา ภาติภคินิมาตุลาทโยฯ

7. ทุติยมิตฺตามจฺจสุตฺตวณฺณนา

[1013] สตฺตเม อญฺญถตฺตํ นาม ปสาทญฺญถตฺตํ ภาวญฺญถตฺตํ คติอญฺญถตฺตํ ลกฺขณญฺญถตฺตํ วิปริณามญฺญถตฺตนฺติ อเนกวิธํฯ ตตฺถ มหาภูเตสุ ภาวญฺญถตฺตํ อธิปฺเปตํฯ สุวณฺณาทิภาเวน หิ ฆนสณฺฐิตาย ปถวิธาตุยา วิลียิตฺวา อุทกภาวํ อาปชฺชมานาย ปุริมภาโว วิคจฺฉติ, ภาวญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉติ, กกฺขฬลกฺขณาว โหติฯ อุจฺฉุรสาทิภาเวน จ ยูสาการสณฺฐิตาย อาโปธาตุยา สุสฺสิตฺวา ฆนปถวิภาวํ อาปชฺชมานาย ปุริมภาโว วิคจฺฉติ, ภาวญฺญถตฺตํ ปญฺญายติฯ ลกฺขณํ ปน น วิคจฺฉติ, อาพนฺธนลกฺขณาว โหติฯ ตตฺริทํ อญฺญถตฺตนฺติ เอตฺถ ปน คติอญฺญถตฺตํ อธิปฺเปตํ, ตญฺหิ อริยสาวกสฺส นตฺถิฯ ปสาทญฺญถตฺตมฺปิ นตฺถิเยว, อิธ ปน ปสาทผลํ ปกาเสตุํ คติอญฺญถตฺตเมว ทสฺสิตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ราชการามวคฺโค ทุติโยฯ

3. สรณานิวคฺโค

1-2. ปฐมมหานามสุตฺตาทิวณฺณนา

[1017-18] ตติยสฺส ปฐเม อิทฺธนฺติ เตลมธุผาณิตาทีหิ สมิทฺธํฯ ผีตนฺติ หตฺถูปคสีสูปคคีวูปคาทิอลงฺการวเสน สุปุปฺผิตํฯ อากิณฺณมนุสฺสนฺติ นิรนฺตรมนุสฺสํฯ สมฺพาธพฺยูหนฺติ พฺยูหา วุจฺจนฺติ อวินิพฺพิทฺธรจฺฉาโย, ยา ปวิฏฺฐมคฺเคเนว นิคฺคจฺฉนฺติ, ตา สมฺพาธา พฺยูหา พหุกา เอตฺถาติ สมฺพาธพฺยูหํฯ อิมินาปิ นครสฺส ฆนวาสเมว ทีเปติฯ ภนฺเตนาติ อิโต จิโต จ ปริพฺภมนฺเตน อุทฺธตจารินาฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

3. โคธสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1019] ตติเย ภควาว เอตํ ชาเนยฺย เอเตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ วา อสมนฺนาคตํ วาติ อิทํ โส สกฺโก ตีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส โสตาปนฺนภาวํ, จตูหิ วา ธมฺเมหิ สมนฺนาคตสฺส โสตาปนฺนภาวํ ภควาว ชานาตีติ อธิปฺปาเยน อาหฯ

โกจิเทว ธมฺมสมุปฺปาโท อุปฺปชฺเชยฺยาติ กิญฺจิเทว การณํ อุปฺปชฺเชยฺยฯ

เอกโต อสฺส ภควา, เอกโต ภิกฺขุสงฺโฆติ ยสฺมิํ การเณ อุปฺปนฺเน ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน นานาลทฺธิโก หุตฺวา เอกํ วาทํ วทนฺโต เอกโต อสฺส, ภิกฺขุสงฺโฆปิ เอกํ วทนฺโต เอกโตติ อตฺโถฯ เตเนวาหนฺติ ยํ วาทํ ตุมฺเห วเทถ, ตเมวาหํ คณฺเหยฺยนฺติฯ นนุ จ อริยสาวกสฺส รตนตฺตเย ปสาทนานตฺตํ นตฺถิ, อถ กสฺมา เอส เอวมาหาติ? ภควโต สพฺพญฺญุตายฯ เอวญฺหิสฺส โหติ ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ อตฺตโน อสพฺพญฺญุตาย อชานิตฺวาปิ กเถยฺย, สตฺถุ ปน อญฺญาณํ นาม นตฺถี’’ติฯ ตสฺมา เอวมาหฯ อญฺญตฺร กลฺยาณา อญฺญตฺร กุสลาติ กลฺยาณเมว กุสลเมว วทามิ, น กลฺยาณกุสลวิมุตฺตนฺติฯ อปิจสฺส อนวชฺชนโทโส เอโสติฯ

4. ปฐมสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1020] จตุตฺเถ อิธ มหานาม เอกจฺโจ ปุคฺคโลติ อิทํ น เกวลํ สรณานิ เอว อปายโต มุตฺโต, อิเมปิ ปุคฺคลา มุตฺตาติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํฯ มตฺตโส นิชฺฌานํ ขมนฺตีติ ปมาเณน จ โอโลกนํ ขมนฺติฯ อิมินา ธมฺมานุสาริมคฺคฏฺฐปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ อคนฺตา นิรยนฺติ มคฺคฏฺฐปุคฺคโล หิ อปายโต ปริมุตฺโตติ วา ปริมุจฺจิสฺสตีติ วา วตฺตุํ น วฏฺฏติ, ปริมุจฺจตีติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติฯ ยสฺมา จ ปริมุจฺจติ, ตสฺมา คนฺตา นาม น โหตีติ, ‘‘อคนฺตา’’ติ วุตฺโต, น คจฺฉตีติ อตฺโถฯ สทฺธามตฺตํ เปมมตฺตนฺติ อิมินา สทฺธานุสาริมคฺคฏฺฐปุคฺคลํ ทสฺเสติฯ มหาสาลาติ สมีเป ฐิเตว จตฺตาโร มหาสารรุกฺเข ทสฺเสนฺโต อาหฯ มรณกาเล สิกฺขํ สมาทิยีติ มรณสมเย ตีสุ สิกฺขาสุ ปริปูรการี อโหสีติ ทสฺเสติฯ

5. ทุติยสรณานิสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1021] ปญฺจเม ทุกฺเขตฺตนฺติ วิสมเขตฺตํฯ ทุพฺภูมนฺติ อูสรภูมิํ โลณูปหตํฯ ขณฺฑานีติ ปริภินฺนานิฯ ปูตีนีติ อุทเกน เตเมตฺวา ปูติภาวํ อาปนฺนานิฯ วาตาตปหตานีติ วาตาตเปน หตตฺตา นิโรชภาวํ คตานิฯ อสาราทานีติ อนาทินฺนสารานิ อคหิตสารานิฯ อสุขสยิตานีติ น โกฏฺฐาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา สุฏฺฐุ ฐปิตานิฯ สุขสยิตานีติ ฐปิตฏฺฐานโต จตฺตาโร มาเส อจลิตานิฯ

6. ปฐมอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[1022] ฉฏฺเฐ ฐานโส เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยาติ ขเณน เวทนา ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยฯ มิจฺฉาญาเณนาติ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณน มิจฺฉาวิมุตฺติยาติ อนิยฺยานิกวิมุตฺติยาฯ ตสฺมา สทฺธญฺจ สีลญฺจาติ คาถา วุตฺตตฺถา เอวฯ ยตฺร หิ นามาติ โย นามฯ

7. ทุติยอนาถปิณฺฑิกสุตฺตวณฺณนา

[1023] สตฺตเม สมฺปรายิกํ มรณภยนฺติ สมฺปรายเหตุกํ มรณภยํ คิหิสามีจิกานีติ คิหีนํ อนุจฺฉวิกานิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สรณานิวคฺโค ตติโยฯ

4. ปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค

1. ปฐมปุญฺญาภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1027] จตุตฺถสฺส ปฐเม ปุญฺญาภิสนฺทา กุสลาภิสนฺทาติ ปุญฺญนทิโย กุสลนทิโยฯ สุขสฺสาหาราติ สุขสฺส ปจฺจยาฯ

4. ปฐมเทวปทสุตฺตวณฺณนา

[1030] จตุตฺเถ เทวปทานีติ เทวานํ ญาเณน, เทวสฺส วา ญาเณน อกฺกนฺตปทานิฯ วิสุทฺธิยาติ วิสุชฺฌนตฺถายฯ ปริโยทปนายาติ ปุริโยทปนตฺถาย โชตนตฺถายฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาโรปิ ผลฏฺฐปุคฺคลา วิสุทฺธฏฺเฐน เทวา นาม ชาตาฯ

8. วสฺสสุตฺตวณฺณนา

[1034] อฏฺฐเม ปารํคนฺตฺวาติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ปตฺวาติ อตฺโถฯ อาสวานํ ขยาย สํวตฺตนฺตีติ น ปฐมํ นิพฺพานํ คนฺตฺวา ปจฺฉา สํวตฺตนฺติ, คจฺฉมานา เอว สํวตฺตนฺติฯ เทสนา ปน เอวํ กตาฯ

10. นนฺทิยสกฺกสุตฺตวณฺณนา

[1036] ทสเม ทิวา ปวิเวกาย รตฺติํ ปฏิสลฺลานายาติ ทิวา ปวิเวกตฺถาย รตฺติํ ปฏิสลฺลานตฺถาย ฯ ธมฺมา น ปาตุภวนฺตีติ สมถวิปสฺสนา ธมฺมา น อุปฺปชฺชนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สคาถกปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค

1. ปฐมอภิอสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1037] ปญฺจมสฺส ปฐเม อสงฺเขฺยยฺโยติ อาฬฺหกคณนาย อสงฺเขฺยยฺโย, โยชนวเสน ปนสฺส สงฺขฺยา อตฺถิฯ พหุเภรวนฺติ สวิญฺญาณกอวิญฺญาณกานํ เภรวารมฺมณานํ วเสน พหุเภรวํฯ ปุถูติ พหุฯ สวนฺตีติ สนฺทมานาฯ อุปยนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ

2. ทุติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1038] ทุติเย ยตฺถิมา มหานทิโย สํสนฺทนฺติ สเมนฺตีติ ยสฺมิํ สํภชฺเช เอตา มหานทิโย เอกีภวนฺติ, นิรนฺตรา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

3. ตติยอภิสนฺทสุตฺตวณฺณนา

[1039] ตติเย ปุญฺญกาโมติ ปุญฺญตฺถิโกฯ กุสเล ปติฏฺฐิโตติ มคฺคกุสเล ปติฏฺฐิโตฯ ภาเวติ มคฺคํ อมตสฺส ปตฺติยาติ นิพฺพานสฺส ปาปุณนตฺถํ อรหตฺตมคฺคํ ภาเวติฯ ธมฺมสาราธิคโมติ ธมฺมสาโร วุจฺจติ อริยผลํ ธมฺมสาโร, อธิคโม อสฺสาติ ธมฺมสาราธิคโม, อธิคตผโลติ อตฺโถฯ ขเย รโตติ กิเลสกฺขเย รโตฯ

4. ปฐมมหทฺธนสุตฺตวณฺณนา

[1040] จตุตฺเถ อฑฺโฒ มหทฺธโนติ สตฺตวิเธน อริยธเนน อฑฺโฒ เจว มหทฺธโน จฯ เตเนว โภเคน มหาโภโคฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สคาถกปุญฺญาภิสนฺทวคฺโค ปญฺจโมฯ

6. สปฺปญฺญวคฺโค

2. วสฺสํวุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[1048] ฉฏฺฐสฺส ทุติเย อยมธิปฺปาโย – โสตาปนฺโน ภิกฺขุ เอตฺตเกน โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ตาเนว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกทาคามิมคฺคํ ปาปุณิสฺสติ, สกทาคามี อนาคามิมคฺคํ, อนาคามี อรหตฺตมคฺคนฺติ อิมมตฺถํ สนฺธาย ภควตา อิมสฺมิํ สุตฺเต สาสเน ตนฺติ ปเวณี กถิตาติฯ

3. ธมฺมทินฺนสุตฺตวณฺณนา

[1049] ตติเย ธมฺมทินฺโนติ สตฺตสุ ชเนสุ เอโกฯ พุทฺธกาลสฺมิญฺหิ ธมฺมทินฺโน อุปาสโก, วิสาโข อุปาสโก, อุคฺโค คหปติ, จิตฺโต คหปติ, หตฺถโก อาฬวโก, จูฬอนาถปิณฺฑิโก, มหาอนาถปิณฺฑิโกติ อิเม สตฺต ชนา ปญฺจสตอุปาสกปริวารา อเหสุํฯ เอเตสุ เอส อญฺญตโรฯ

คมฺภีราติ ธมฺมคมฺภีรา สลฺลสุตฺตาทโยฯ คมฺภีรตฺถาติ อตฺถคมฺภีรา เจตนาสุตฺตนฺตาทโยฯ โลกุตฺตราติ โลกุตฺตรตฺถทีปกา อสงฺขตสํยุตฺตาทโยฯ สุญฺญตปฺปฏิสํยุตฺตาติ สตฺตสุญฺญตาทีปกา ขชฺชนิกสุตฺตนฺตาทโยฯ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามาติ ปฏิลภิตฺวา วิหริสฺสามฯ เอวญฺหิ โว, ธมฺมทินฺน, สิกฺขิตพฺพนฺติ เอวํ ตุมฺเหหิ จนฺโทปมปฏิปทํ รถวินีตปฏิปทํ โมเนยฺยปฏิปทํ มหาอริยวํสปฏิปทํ ปูเรนฺเตหิ สิกฺขิตพฺพํฯ อิติ สตฺถา อิเมสํ อุปาสกานํ อสยฺหภารํ อาโรเปสิฯ

กสฺมา ? เอเต กิร น อตฺตโน ภูมิยํ ฐตฺวา โอวาทํ ยาจิํสุ, อวิเสเสน ปน สพฺพภารํ อุกฺขิปิตุํ สมตฺถา วิย ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา’’ติ ยาจิํสุฯ เตน เตสํ สตฺถา อสยฺหภารํ อาโรเปนฺโต เอวมาหฯ น โข เนตนฺติ น โข เอตํฯ นกาโร ปเนตฺถ พฺยญฺชนสนฺธิมตฺตเมวาติ เวทิตพฺโพฯ ตสฺมาติ ยสฺมา อิทานิ อตฺตโน ภูมิยํ ฐตฺวา โอวาทํ ยาจถ, ตสฺมาฯ

4. คิลานสุตฺตวณฺณนา

[1050] จตุตฺเถ น โข ปเนตนฺติ น โข อมฺเหหิ เอตํฯ สปฺปญฺโญ อุปาสโกติ โสตาปนฺโน อธิปฺเปโตฯ อสฺสาสนีเยหิ ธมฺเมหีติ อสฺสาสกเรหิ ธมฺเมหิฯ อสฺสาสตายสฺมาติ อสฺสาสตุ อายสฺมาฯ มาริโสติ มรณปฏิพทฺโธฯ มรณธมฺโมติ มรณสภาโวฯ อธิโมเจหีติ ฐเปหิฯ อธิโมจิตนฺติ ฐปิตํฯ เอวํ วิมุตฺตจิตฺตสฺสาติ เอวํ อรหตฺตผลวิมุตฺติยา วิมุตฺตจิตฺตสฺสฯ ยทิทํ วิมุตฺติยา วิมุตฺตนฺติ ยํ อิทํ วิมุตฺติํ อารพฺภ วิมุตฺติยา นานากรณํ วตฺตพฺพํ สิยา, น ตํ วทามิฯ ภิกฺขุสงฺฆสฺส หิ เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺเตสุ เจว อสีติกฺขนฺธกวตฺเตสุ จาติ อาคมนียคุเณสุ ปมาณํ นาม นตฺถิ, ปฏิวิทฺเธ ปน มคฺเค วา ผเล วา อุปาสกานญฺจ ภิกฺขูนญฺจ นานากรณํ นตฺถิฯ

9. ปญฺญาปฏิลาภสุตฺตวณฺณนา

[1055] นวเม ปญฺญาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ เอตฺถ สตฺต เสกฺขา ปญฺญํ ปฏิลภนฺติ นาม, ขีณาสโว ปฏิลทฺธปญฺโญ นามาติ เวทิตพฺโพฯ ปรโต ปญฺญาพุทฺธิยาติอาทีสุปิ เอเสว นโยฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

สปฺปญฺญวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. มหาปญฺญวคฺโค