9. ปฐมสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[31] นวเม สมุคฺฆาตสปฺปายาติ สมุคฺฆาตสฺส อุปการภูตาฯ ตโต ตํ โหติ อญฺญถาติ ตโต ตํ อญฺเญนากาเรน โหติฯ อญฺญถาภาวี ภวสตฺโต โลโก ภวเมวาภินนฺทตีติ อญฺญถาภาวํ วิปริณามํ อุปคมเนน อญฺญถาภาวี หุตฺวาปิ ภเวสุ สตฺโต ลคฺโค ลคิโต ปลิพุทฺโธ อยํ โลโก ภวํเยว อภินนฺทติฯ ยาวตา, ภิกฺขเว, ขนฺธธาตุอายตนนฺติ, ภิกฺขเว, ยตฺตกํ อิทํ ขนฺธา จ ธาตุโย จ อายตนานิ จาติ ขนฺธธาตุอายตนํฯ ตมฺปิ น มญฺญตีติ สพฺพมฺปิ น มญฺญตีติ เหฏฺฐา คหิตเมว สํกฑฺฒิตฺวา ปุน ทสฺเสติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต อฏฺฐจตฺตาลีสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ

10. ทุติยสมุคฺฆาตสปฺปายสุตฺตวณฺณนา

[32] ทสเม เอตํ มมาติอาทีหิ ตีหิ ตีหิ ปเทหิ ตณฺหามานทิฏฺฐิคาเห ทสฺเสตฺวา ติปริวฏฺฏนเยน เทสนา กตาฯ ปฏิปาฏิยา ปน ตีสุปิ อิเมสุ สุตฺเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโรปิ มคฺคา กถิตาติฯ

สพฺพวคฺโค ตติโยฯ

4. ชาติธมฺมวคฺควณฺณนา

[33-42] ชาติธมฺมวคฺเค ชาติธมฺมนฺติ ชายนธมฺมํ นิพฺพตฺตนสภาวํฯ ชราธมฺมนฺติ ชีรณสภาวํฯ พฺยาธิธมฺมนฺติ พฺยาธิโน อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน พฺยาธิสภาวํฯ มรณธมฺมนฺติ มรณสภาวํ ฯ โสกธมฺมนฺติ โสกสฺส อุปฺปตฺติปจฺจยภาเวน โสกสภาวํฯ สํกิเลสิกธมฺมนฺติ สํกิเลสิกสภาวํฯ ขยธมฺมนฺติ ขยคมนสภาวํฯ วยธมฺมาทีสุปิ เอเสว นโยติฯ

ชาติธมฺมวคฺโค จตุตฺโถฯ

5. สพฺพอนิจฺจวคฺควณฺณนา

[43-52] อนิจฺจวคฺเค อภิญฺเญยฺยนฺติ ปเท ญาตปริญฺญา อาคตา, อิตรา ปน ทฺเว คหิตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพปเทสุปิ ตีรณปหานปริญฺญาว อาคตา, อิตราปิ ปน ทฺเว คหิตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ ปจฺจกฺขํ กาตพฺพํฯ อภิญฺญาปริญฺเญยฺยนฺติ อิธาปิ ปหานปริญฺญา อวุตฺตาปิ คหิตาเยวาติ เวทิตพฺพาฯ อุปทฺทุตนฺติ อเนกคฺคฏฺเฐนฯ อุปสฺสฏฺฐนฺติ อุปหตฏฺเฐนฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

สพฺพอนิจฺจวคฺโค ปญฺจโมฯ

ปฐโม ปณฺณาสโกฯ

6. อวิชฺชาวคฺควณฺณนา

[53-62] อวิชฺชาวคฺเค อวิชฺชาติ จตูสุ สจฺเจสุ อญฺญาณํฯ วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺควิชฺชาฯ อนิจฺจโต ชานโต ปสฺสโตติ ทุกฺขานตฺตวเสนาปิ ชานโต ปสฺสโต ปหียติเยว, อิทํ ปน อนิจฺจวเสน กถิเต พุชฺฌนกปุคฺคลสฺส อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ อปิ เจตฺถ สํโยชนาติ ทส สํโยชนานิฯ อาสวาติ จตฺตาโร อาสวาฯ อนุสยาติ สตฺต อนุสยาฯ สพฺพุปาทานปริญฺญายาติ สพฺเพสํ จตุนฺนมฺปิ อุปาทานานํ ตีหิ ปริญฺญาหิ ปริชานนตฺถายฯ ปริยาทานายาติ เขปนตฺถายฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

อวิชฺชาวคฺโค ฉฏฺโฐฯ

7. มิคชาลวคฺโค

1. ปฐมมิคชาลสุตฺตวณฺณนา

[63] มิคชาลวคฺคสฺส ปฐเม จกฺขุวิญฺเญยฺยาติ จกฺขุวิญฺญาเณน ปสฺสิตพฺพาฯ โสตวิญฺเญยฺยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิฏฺฐาติ ปริยิฏฺฐา วา โหนฺตุ มา วา, อิฏฺฐารมฺมณภูตาติ อตฺโถฯ กนฺตาติ กมนียาฯ มนาปาติ มนวฑฺฒนกาฯ ปิยรูปาติ ปิยชาติกาฯ กามูปสํหิตาติ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฺปชฺชมาเนน กาเมน อุปสํหิตา รชนียาติ รญฺชนียา, ราคุปฺปตฺติการณภูตาติ อตฺโถฯ นนฺทีติ ตณฺหานนฺทีฯ สํโยโคติ สํโยชนํฯ นนฺทิสํโยชนสํยุตฺโตติ นนฺทีพนฺธเนน พทฺโธฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ อภิธมฺเม นิปฺปริยาเยน ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรญฺญ’’นฺติ (วิภ. 529) วุตฺตํ, ตถาปิ ยํ ตํ ‘‘ปญฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. 654) อรญฺญกงฺคนิปฺผาทกํ เสนาสนํ วุตฺตํ, ตเทว อธิปฺเปตนฺติ เวทิตพฺพํฯ วนปตฺถนฺติ คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานํ, ยตฺถ น กสียติ น วปียติฯ วุตฺตมฺปิ เจตํ –

‘‘วนปตฺถนฺติ ทูรานเมตํ เสนาสนานํ อธิวจนํฯ วนปตฺถนฺติ วนสณฺฑานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ภิํสนกานเมตํ, วนปตฺถนฺติ สโลมหํสานเมตํ, วนปตฺถนฺติ ปริยนฺตานเมตํ, วนปตฺถนฺติ อมนุสฺสูปจารานํ เสนาสนานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (วิภ. 531)ฯ

เอตฺถ จ ปริยนฺตานนฺติ อิมํ เอกํ ปริยายํ ฐเปตฺวา เสสปริยาเยหิ วนปตฺถานิ เวทิตพฺพานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ อปฺปสทฺทานีติ อุทุกฺขลมุสลทารกสทฺทาทีนํ อภาเวน อปฺปสทฺทานิฯ อปฺปนิคฺโฆสานีติ เตสํ เตสํ นินฺนาทมหานิคฺโฆสสฺส อภาเวน อปฺปนิคฺโฆสานิฯ วิชนวาตานีติ สญฺจรณชนสฺส สรีรวาตวิรหิตานิฯ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รโหกมฺมสฺส อนุจฺฉวิกานิฯ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ นิลียนสารุปฺปานิฯ

2. ทุติยมิคชาลสุตฺตวณฺณนา

[64] ทุติเย นนฺทินิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ ตณฺหานนฺทิยา นิโรเธน วฏฺฏทุกฺขสฺส นิโรโธฯ

3-5. ปฐมสมิทฺธิมารปญฺหาสุตฺตาทิวณฺณนา

[65-67] ตติเย สมิทฺธีติ อตฺตภาวสฺส สมิทฺธตาย เอวํ ลทฺธนาโมฯ ตสฺส กิร เถรสฺส อตฺตภาโว อภิรูโป อโหสิ ปาสาทิโก, อุกฺขิตฺตมาลาปุโฏ วิย อลงฺกตมาลาคพฺโภ วิย จ สพฺพาการปาริปูริยา สมิทฺโธฯ ตสฺมา สมิทฺธิตฺเวว สงฺขํ คโตฯ มาโรติ มรณํ ปุจฺฉติฯ มารปญฺญตฺตีติ มาโรติ ปญฺญตฺติ นามํ นามเธยฺยํฯ อตฺถิ ตตฺถ มาโร วา มารปญฺญตฺติ วาติ ตตฺถ มรณํ วา มรณนฺติ อิทํ นามํ วา อตฺถีติ ทสฺเสติฯ จตุตฺถํ อุตฺตานเมว, ตถา ปญฺจมํฯ

6. สมิทฺธิโลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[68] ฉฏฺเฐ โลโกติ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโกฯ อิติ มิคชาลตฺเถรสฺส อายาจนสุตฺตโต ปฏฺฐาย ปญฺจสุปิ สุตฺเตสุ วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิตํฯ

7. อุปเสนอาสีวิสสุตฺตวณฺณนา

[69] สตฺตเม สีตวเนติ เอวํนามเก สุสานวเนฯ สปฺปโสณฺฑิกปพฺภาเรติ สปฺปผณสทิสตาย เอวํลทฺธนาเม ปพฺภาเรฯ อุปเสนสฺสาติ ธมฺมเสนาปติโน กนิฏฺฐภาติกอุปเสนตฺเถรสฺสฯ อาสีวิโส ปติโต โหตีติ เถโร กิร กตภตฺตกิจฺโจ มหาจีวรํ คเหตฺวา เลณจฺฉายาย มนฺทมนฺเทน วาตปานวาเตน พีชิยมาโน นิสีทิตฺวา ทุปฏฺฏนิวาสเน สูจิกมฺมํ กโรติฯ ตสฺมิํ ขเณ เลณจฺฉทเน ทฺเว อาสีวิสโปตกา กีฬนฺติฯ เตสุ เอโก ปติตฺวา เถรสฺส อํสกูเฏ อวตฺถาสิฯ โส จ ผุฏฺฐวิโส โหติฯ ตสฺมา ปติตฏฺฐานโต ปฏฺฐาย เถรสฺส กาเย ทีปสิขา วิย วฏฺฏิํ ปริยาทิยมานเมวสฺส วิสํ โอติณฺณํฯ เถโร วิสสฺส ตถาคมนํ ทิสฺวา กิญฺจาปิ ตํ ปติตมตฺตเมว ยถาปริจฺเฉเทน คตํ, อตฺตโน ปน อิทฺธิพเลน ‘‘อยํ อตฺตภาโว เลเณ มา วินสฺสตู’’ติ อธิฏฺฐหิตฺวา ภิกฺขู อามนฺเตสิฯ ปุรายํ กาโย อิเธว วิกิรตีติ ยาว น วิกิรติ, ตาว นํ พหิทฺธา นีหรถาติ อตฺโถฯ อญฺญถตฺตนฺติ อญฺญถาภาวํฯ อินฺทฺริยานํ วา วิปริณามนฺติ จกฺขุโสตาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปกติวิชหนภาวํฯ ตตฺเถว วิกิรีติ พหิ นีหริตฺวา ฐปิตฏฺฐาเน มญฺจกสฺมิํเยว วิกิริฯ

8. อุปวาณสนฺทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[70] อฏฺฐเม รูปปฺปฏิสํเวทีติ นีลปีตาทิเภทํ อารมฺมณํ ววตฺถาเปนฺโต รูปํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ, ตสฺมา รูปปฺปฏิสํเวที นาม โหติฯ รูปราคปฺปฏิสํเวทีติ กิเลสสฺส อตฺถิภาเวเนว ปน รูปราคํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ นาม, ตสฺมา รูปราคปฺปฏิสํเวทีติ วุจฺจติฯ สนฺทิฏฺฐิโกติอาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตตฺถาเนวฯ โน จ รูปราคปฺปฏิสํเวทีติ กิเลสสฺส นตฺถิภาเวเนว น รูปราคํ ปฏิสํวิทิตํ กโรติ นาม, ตสฺมา ‘‘โน จ รูปราคปฺปฏิสํเวที’’ติ วุจฺจติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต เสขาเสขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ

9. ปฐมฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา

[71] นวเม ผสฺสายตนานนฺติ ผสฺสากรานํฯ อวุสิตนฺติ อวุฏฺฐํฯ อารกาติ ทูเรฯ เอตฺถาหํ, ภนฺเต, อนสฺสสนฺติ, ภนฺเต, อหํ เอตฺถ อนสฺสสิํ, นฏฺโฐ นาม อหนฺติ วทติฯ ภควา – ‘‘อยํ ภิกฺขุ ‘อหํ นาม อิมสฺมิํ สาสเน นฏฺโฐ’ติ วทติ, กินฺนุ ขฺวสฺส อญฺเญสุ ธาตุกมฺมฏฺฐาน-กสิณกมฺมฏฺฐานาทีสุ อภิโยโค อตฺถี’’ติ จินฺเตตฺวา, ตมฺปิ อปสฺสนฺโต – ‘‘กตรํ นุ โข กมฺมฏฺฐานํ อิมสฺส สปฺปายํ ภวิสฺสตี’’ติ จินฺเตสิฯ ตโต ‘‘อายตนกมฺมฏฺฐานเมว สปฺปาย’’นฺติ ทิสฺวา ตํ กเถนฺโต ตํ กิํ มญฺญสิ ภิกฺขูติอาทิมาหฯ สาธูติ ตสฺส พฺยากรเณ สมฺปหํสนํฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อยเมว วฏฺฏทุกฺขสฺสนฺโต ปริจฺเฉโท, นิพฺพานนฺติ อตฺโถฯ

10. ทุติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา

[72] ทสเม อนสฺสสนฺติ นสฺสสิํ, นฏฺโฐ นามมฺหิ อิจฺเจว อตฺโถฯ อายติํ อปุนพฺภวายาติ เอตฺถ อายติํ อปุนพฺภโว นาม นิพฺพานํ, นิพฺพานตฺถาย ปหีนํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

11. ตติยฉผสฺสายตนสุตฺตวณฺณนา

[73] เอกาทสเม อนสฺสสนฺติ นฏฺโฐ, ปนสฺสสนฺติ อตินฏฺโฐฯ เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติฯ

มิคชาลวคฺโค สตฺตโมฯ

8. คิลานวคฺโค

1-5. ปฐมคิลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[74-78] คิลานวคฺคสฺส ปฐเม อมุกสฺมินฺติ อสุกสฺมิํฯ อยเมว วา ปาโฐฯ อปฺปญฺญาโตติ อญฺญาโต อปากโฏฯ นโวปิ หิ โกจิ ปญฺญาโต โหติ ราหุลตฺเถโร วิย สุมนสามเณโร วิย จ, อยํ ปน นโว เจว อปญฺญาโต จฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติฯ ตถา อิโต ปเรสุ จตูสุฯ

6. ปฐมอวิชฺชาปหานสุตฺตวณฺณนา

[79] ฉฏฺเฐ อนิจฺจโต ชานโตติ ทุกฺขานตฺตวเสน ชานโตปิ ปหียติเยว, อิทํ ปน อนิจฺจลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา วุตฺเต พุชฺฌนกสฺส อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ

7. ทุติยอวิชฺชาปหานสุตฺตวณฺณนา

[80] สตฺตเม สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺเพ เตภูมกธมฺมาฯ นาลํ อภินิเวสายาติ อภินิเวสปรามาสคฺคาเหน คณฺหิตุํ น ยุตฺตาฯ สพฺพนิมิตฺตานีติ สพฺพานิ สงฺขารนิมิตฺตานิฯ อญฺญโต ปสฺสตีติ ยถา อปริญฺญาตาภินิเวโส ชโน ปสฺสติ, ตโต อญฺญโต ปสฺสติฯ อปริญฺญาตาภินิเวโส หิ ชโน สพฺพนิมิตฺตานิปิ อตฺตโต ปสฺสติฯ ปริญฺญาตาภินิเวโส ปน อนตฺตโต ปสฺสติ, โน อตฺตโตติ เอวํ อิมสฺมิํ สุตฺเต อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํฯ

8. สมฺพหุลภิกฺขุสุตฺตวณฺณนา

[81] อฏฺฐเม อิธ โนติ เอตฺถ โน-กาโร นิปาตมตฺตเมวฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวฯ เกวลํ อิธ ทุกฺขลกฺขณํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

9. โลกปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[82] นวเม ลุชฺชตีติ ปลุชฺชติ ภิชฺชติฯ อิธ อนิจฺจลกฺขณํ กถิตํฯ

10. ผคฺคุนปญฺหาสุตฺตวณฺณนา

[83] ทสเม ฉินฺนปปญฺเจติ ตณฺหาปปญฺจสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนปปญฺเจฯ ฉินฺนวฏุเมติ ตณฺหาวฏุมสฺเสว ฉินฺนตฺตา ฉินฺนวฏุเมฯ กิํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติ? อติกฺกนฺตพุทฺเธหิ ปริหริตานิ จกฺขุโสตาทีนิ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉติฯ อถ วา สเจ มคฺเค ภาวิเตปิ อนาคเต จกฺขุโสตาทิวฏฺฏํ วฑฺเฒยฺย, ตํ ปุจฺฉามีติ ปุจฺฉตีติฯ

คิลานวคฺโค อฏฺฐโมฯ

9. ฉนฺนวคฺโค

1. ปโลกธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[84] ฉนฺนวคฺคสฺส ปฐเม ปโลกธมฺมนฺติ ภิชฺชนกสภาวํฯ เอวเมตฺถ อนิจฺจลกฺขณเมว กถิตํฯ

2. สุญฺญตโลกสุตฺตวณฺณนา

[85] ทุติเย อตฺตนิเยนาติ อตฺตโน สนฺตเกน ปริกฺขาเรนฯ เอวเมตฺถ อนตฺตลกฺขณเมว กถิตํฯ

3. สํขิตฺตธมฺมสุตฺตวณฺณนา

[86] ตติยํ ขนฺธิยวคฺเค อานนฺโทวาเท (สํ. นิ. 3.83) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ

4. ฉนฺนสุตฺตวณฺณนา

[87] จตุตฺเถ ฉนฺโนติ เอวํนามโก เถโร, น อภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺตเถโรฯ ปฏิสลฺลานาติ ผลสมาปตฺติโตฯ คิลานปุจฺฉกาติ คิลานุปฏฺฐากาฯ คิลานุปฏฺฐานํ นาม พุทฺธปสตฺถํ พุทฺธวณฺณิตํ, ตสฺมา เอวมาหฯ สีสเวฐํ ทเทยฺยาติ สีเส เวฐนํ สีสเวฐํ, ตญฺจ ทเทยฺยฯ สตฺถนฺติ ชีวิตหารกสตฺถํฯ นาวกงฺขามีติ น อิจฺฉามิฯ ปริจิณฺโณติ ปริจริโตฯ มนาเปนาติ มนวฑฺฒนเกน กายกมฺมาทินาฯ เอตฺถ จ สตฺต เสขา ปริจรนฺติ นาม, อรหา ปริจารี นาม, ภควา ปริจิณฺโณ นามฯ

เอตญฺหิ, อาวุโส, สาวกสฺส ปติรูปนฺติ, อาวุโส, สาวกสฺส นาม เอตํ อนุจฺฉวิกํฯ อนุปวชฺชนฺติ อปฺปวตฺติกํ อปฺปฏิสนฺธิกํฯ ปุจฺฉาวุโส สาริปุตฺต, สุตฺวา เวทิสฺสามาติ อยํ สาวกปวารณา นามฯ เอตํ มมาติอาทีนิ ตณฺหามานทิฏฺฐิคฺคาหวเสน วุตฺตานิฯ นิโรธํ ทิสฺวาติ ขยวยํ ญตฺวาฯ เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตาติ สมนุปสฺสามีติ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตาติ สมนุปสฺสามิฯ เอตฺตเกสุ ฐาเนสุ ฉนฺนตฺเถโร สาริปุตฺตตฺเถเรน ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา กเถสิฯ สาริปุตฺตตฺเถโร ปน ตสฺส ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวาปิ ตํ ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ วา ‘‘ขีณาสโว’’ติ วา อวตฺวา ตุณฺหีเยว อโหสิฯ จุนฺทตฺเถโร ปนสฺส ปุถุชฺชนภาวํ สญฺญาเปสฺสามีติ จินฺเตตฺวา โอวาทํ อทาสิฯ

ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา มารณนฺติกํ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต สตฺถํ อาหรามีติ วทติ, ตสฺมา ปุถุชฺชโน อายสฺมา, เตน อิทมฺปิ มนสิกโรหีติ ทีเปติฯ ยสฺมา วา ฉนฺนํ อายตนานํ นิโรธํ ทิสฺวา จกฺขาทีนิ ติณฺณํ คาหานํ วเสน น สมนุปสฺสามีติ วทสิฯ ตสฺมา อิทมฺปิ ตสฺส ภควโต สาสนํ อายสฺมตา มนสิกาตพฺพนฺติปิ ปุถุชฺชนภาวเมว ทีเปนฺโต วทติฯ นิจฺจกปฺปนฺติ นิจฺจกาลํฯ นิสฺสิตสฺสาติ ตณฺหามานทิฏฺฐีหิ นิสฺสิตสฺสฯ จลิตนฺติ วิปฺผนฺทิตํ โหติฯ ยถยิทํ อายสฺมโต อุปฺปนฺนํ เวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อหํ เวทยามิ, มม เวทนา’’ติ อปฺปหีนคฺคาหสฺส อิทานิ วิปฺผนฺทิตํ โหติ, อิมินาปิ นํ ‘‘ปุถุชฺชโนว ตฺว’’นฺติ วทติฯ

ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิ, กิเลสปสฺสทฺธิ นาม โหตีติ อตฺโถฯ นติยาติ ตณฺหานติยาฯ อสตีติ ภวตฺถาย อาลยนิกนฺติปริยุฏฺฐาเน อสติฯ อาคติคติ น โหตีติ ปฏิสนฺธิวเสน อาคติ นาม, จุติวเสน คมนํ นาม น โหติฯ จุตูปปาโตติ จวนวเสน จุติ, อุปปชฺชนวเสน อุปปาโตฯ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรนาติ น อิธโลเก น ปรโลเก น อุภยตฺถ โหติฯ เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขกิเลสทุกฺขสฺส อยเมว อนฺโต อยํ ปริจฺเฉโท ปริวฏุมภาโว โหติฯ อยเมว หิ เอตฺถ อตฺโถฯ เย ปน ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ วจนํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ วจนํ นิรตฺถกํฯ อนฺตราภวสฺส หิ ภาโว อภิธมฺเม ปฏิกฺขิตฺโตเยวฯ ‘‘อนฺตเรนา’’ติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตรทีปนํฯ ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – เนว อิธ น หุรํ, อปโร วิกปฺโป น อุภยนฺติฯ

สตฺถํ อาหเรสีติ ชีวิตหารกสตฺถํ อาหริ, อาหริตฺวา กณฺฐนาฬํ ฉินฺทิฯ อถสฺส ตสฺมิํ ขเณ มรณภยํ โอกฺกมิ, คตินิมิตฺตํ อุปฏฺฐาสิฯ โส อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ญตฺวา, สํวิคฺคจิตฺโต วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา, สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา, สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพุโตฯ สมฺมุขาเยว อนุปวชฺชตา พฺยากตาติ กิญฺจาปิ อิทํ เถรสฺส ปุถุชฺชนกาเล พฺยากรณํ โหติ; เอเตน ปน พฺยากรเณน อนนฺตรายมสฺส ปรินิพฺพานํ อโหสิฯ ตสฺมา ภควา ตเทว พฺยากรณํ คเหตฺวา กเถสิฯ

อุปวชฺชกุลานีติ อุปสงฺกมิตพฺพกุลานิฯ อิมินา เถโร, ‘‘ภนฺเต, เอวํ อุปฏฺฐาเกสุ จ อุปฏฺฐายิกาสุ จ วิชฺชมานาสุ โส ภิกฺขุ ตุมฺหากํ สาสเน ปรินิพฺพายิสฺสตี’’ติ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยํ กุลสํสคฺคโทสํ ทสฺเสนฺโต ปุจฺฉติฯ อถสฺส ภควา กุเลสุ สํสคฺคาภาวํ ทีเปนฺโต โหนฺติ เหเต สาริปุตฺตาติอาทิมาหฯ อิมสฺมิํ กิร ฐาเน เถรสฺส กุเลสุ อสํสฏฺฐภาโว ปากโฏ อโหสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

5-6. ปุณฺณสุตฺตาทิวณฺณนา

[88-89] ปญฺจเม ตญฺเจติ ตํ จกฺขุญฺเจว รูปญฺจฯ นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโยติ ตณฺหาย สโมธาเนน ปญฺจกฺขนฺธทุกฺขสฺส สโมธานํ โหติฯ อิติ ฉสุ ทฺวาเรสุ ‘‘นนฺทิสมุทยา ทุกฺขสมุทโย’’ติ อิมินา ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ ทุติยนเย นิโรโธ มคฺโคติ ทฺวินฺนํ สจฺจานํ วเสน วิวฏฺฏํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสสิฯ อิมินา ตฺวํ ปุณฺณาติ ปาฏิเยกฺโก อนุสนฺธิฯ เอวํ ตาว วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน เทสนํ อรหตฺเต ปกฺขิปิตฺวา อิทานิ ปุณฺณตฺเถรํ สตฺตสุ ฐาเนสุ สีหนาทํ นทาเปตุํ อิมินา ตฺวนฺติอาทิมาหฯ

จณฺฑาติ ทุฏฺฐา กิพฺพิสาฯ ผรุสาติ กกฺขฬา อกฺโกสิสฺสนฺตีติ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสิสฺสนฺติฯ ปริภาสิสฺสนฺตีติ ‘‘กิํ สมโณ นาม ตฺวํ, อิทญฺจิทญฺจ เต กริสฺสามา’’ติ ตชฺเชสฺสนฺติฯ เอวเมตฺถาติ เอวํ มยฺหํ เอตฺถ ภวิสฺสติฯ ทณฺเฑนาติ จตุหตฺถทณฺเฑน วา ขทิรทณฺเฑน วา ฆฏิกมุคฺคเรน วาฯ สตฺเถนาติ เอกโตธาราทินา สตฺเถนฯ สตฺถหารกํ ปริเยสนฺตีติ ชีวิตหารกสตฺถํ ปริเยสนฺติฯ อิทํ เถโร ตติยปาราชิกวตฺถุสฺมิํ อสุภกถํ สุตฺวา อตฺตภาเวน ชิคุจฺฉนฺตานํ ภิกฺขูนํ สตฺถหารกปริเยสนํ สนฺธายาหฯ ทมูปสเมนาติ เอตฺถ ทโมติ อินฺทฺริยสํวราทีนํ เอตํ นามํฯ

‘‘สจฺเจน ทนฺโต ทมสา อุเปโต,

เวทนฺตคู วุสิตพฺรหฺมจริโย’’ติฯ (สํ. นิ. 1.195; สุ. นิ. 467) –

เอตฺถ หิ อินฺทฺริยสํวโร ทโมติ วุตฺโตฯ ‘‘ยทิ สจฺจา ทมา จาคา, ขนฺตฺยา ภิยฺโยธ วิชฺชตี’’ติ (สุ. นิ. 191; สํ. นิ. 1.246) เอตฺถ ปญฺญา ทโมติ วุตฺตาฯ ‘‘ทาเนน ทเมน สํยเมน สจฺจวชฺเชนา’’ติ (ที. นิ. 1.165; ม. นิ. 2.226) เอตฺถ อุโปสถกมฺมํ ทโมติ วุตฺตํฯ อิมสฺมิํ ปน สุตฺเต ขนฺติ ทโมติ เวทิตพฺโพฯ อุปสโมติ ตสฺเสว เววจนํฯ

อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณติ โก ปเนส ปุณฺโณ, กสฺมา จ ปเนตฺถ คนฺตุกาโม อโหสีติ? สุนาปรนฺตวาสิโก เอว เอส, สาวตฺถิยํ ปน อสปฺปายวิหารํ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ คนฺตุกาโม อโหสิฯ

ตตฺรายํ อนุปฺปุพฺพิกถา – สุนาปรนฺตรฏฺเฐ กิร เอกสฺมิํ วาณิชคาเม เอเต ทฺเว ภาตโรฯ เตสุ กทาจิ เชฏฺโฐ ปญฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา ชนปทํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ อาหรติ, กทาจิ กนิฏฺโฐฯ อิมสฺมิํ ปน สมเย กนิฏฺฐํ ฆเร ฐเปตฺวา, เชฏฺฐภาติโก ปญฺจ สกฏสตานิ คเหตฺวา, ชนปทจาริกํ จรนฺโต อนุปุพฺเพน สาวตฺถิํ ปตฺวา, เชตวนสฺส นาติทูเร สกฏสตฺถํ นิเวเสตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปริชนปริวุโต ผาสุกฏฺฐาเน นิสีทิฯ

เตน จ สมเยน สาวตฺถิวาสิโน ภุตฺตปาตราสา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย สุทฺธุตฺตราสงฺคา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม, เยน สงฺโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา, ทกฺขิณทฺวาเรน นิกฺขมิตฺวา เชตวนํ คจฺฉนฺติฯ โส เต ทิสฺวา ‘‘กหํ อิเม คจฺฉนฺตี’’ติ เอกํ มนุสฺสํ ปุจฺฉิฯ กิํ ตฺวํ, อยฺโย, น ชานาสิ? โลเก พุทฺธธมฺมสงฺฆรตนานิ นาม อุปฺปนฺนานิ, อิจฺเจโส มหาชโน สตฺถุ สนฺติกํ ธมฺมกถํ โสตุํ คจฺฉตีติฯ ตสฺส ‘‘พุทฺโธ’’ติ วจนํ ฉวิจมฺมาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ อฏฺฐาสิฯ โส อตฺตโน ปริชนปริวุโต ตาย ปริสาย สทฺธิํ วิหารํ คนฺตฺวา, สตฺถุ มธุรสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปริสปริยนฺเต ฐิโต, ธมฺมํ สุตฺวา ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ อถ ตถาคเตน กาลํ วิทิตฺวา ปริสาย อุยฺโยชิตาย สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา, วนฺทิตฺวา, สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา, ทุติยทิวเส มณฺฑปํ กาเรตฺวา, อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา, ภุตฺตปาตราโส อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย ภณฺฑาคาริกํ ปกฺโกสาเปตฺวา, ‘‘เอตฺตกํ ธนํ วิสฺสชฺชิตํ, เอตฺตกํ ธนํ น วิสฺสชฺชิต’’นฺติ สพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา, ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ มยฺหํ กนิฏฺฐสฺส เทหี’’ติ สพฺพํ นิยฺยาเตตฺวา, สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา, กมฺมฏฺฐานปรายโณ อโหสิฯ

อถสฺส กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ น อุปฏฺฐาติฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘อยํ ชนปโท มยฺหํ อสปฺปาโย, ยํนูนาหํ สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา สกรฏฺฐเมว คจฺเฉยฺย’’นฺติฯ อถ ปุพฺพณฺหสมเย ปิณฺฑาย จริตฺวา, สายนฺเห ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐหิตฺวา, ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา, กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา, สตฺต สีหนาเท นทิตฺวา, ปกฺกามิฯ เตน วุตฺตํ, ‘‘อถ โข อายสฺมา ปุณฺโณ…เป.… วิหรตี’’ติฯ