5. อุปฺปาทสํยุตฺตวณฺณนา

[312-321] อุปฺปาทสํยุตฺเต สพฺพํ ปากฏเมวฯ

อุปฺปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กิเลสสํยุตฺตวณฺณนา

[322-331] กิเลสสํยุตฺเต จิตฺตสฺเสโส อุปกฺกิเลโสติ กตรจิตฺตสฺส? จตุภูมกจิตฺตสฺสฯ เตภูมกจิตฺตสฺส ตาว โหตุ, โลกุตฺตรสฺส กถํ อุปกฺกิเลโส โหตีติ? อุปฺปตฺตินิวารณโตฯ โส หิ ตสฺส อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทาเนน อุปกฺกิเลโสติ เวทิตพฺโพฯ เนกฺขมฺมนินฺนนฺติ นวโลกุตฺตรธมฺมนินฺนํฯ จิตฺตนฺติ สมถวิปสฺสนาจิตฺตํฯ อภิญฺญา สจฺฉิกรณีเยสุ ธมฺเมสูติ ปจฺจเวกฺขณญาเณน อภิชานิตฺวา สจฺฉิกาตพฺเพสุ ฉฬภิญฺญาธมฺเมสุ, เอกํ ธมฺมํ วา คณฺหนฺเตน เนกฺขมฺมนฺติ คเหตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

กิเลสสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สาริปุตฺตสํยุตฺตํ

1-9. วิเวกชสุตฺตาทิวณฺณนา

[332-340] สาริปุตฺตสํยุตฺตสฺส ปฐเม น เอวํ โหตีติ อหงฺการมมงฺการานํ ปหีนตฺตา เอวํ น โหติฯ ทุติยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปฐมาทีนิฯ

10. สุจิมุขีสุตฺตวณฺณนา

[341] ทสเม สุจิมุขีติ เอวํนามิกาฯ อุปสงฺกมีติ เถรํ อภิรูปํ ทสฺสนียํ สุวณฺณวณฺณํ สมนฺตปาสาทิกํ ทิสฺวา ‘‘อิมินา สทฺธิํ ปริหาสํ กริสฺสามี’’ติ อุปสงฺกมิฯ อถ เถเรน ตสฺมิํ วจเน ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘อิทานิสฺส วาทํ อาโรเปสฺสามี’’ติ มญฺญมานา เตน หิ, สมณ, อุพฺภมุโข ภุญฺชสีติ อาหฯ ทิสามุโขติ จตุทฺทิสามุโข, จตสฺโส ทิสา โอโลเกนฺโตติ อตฺโถฯ วิทิสามุโขติ จตสฺโส วิทิสา โอโลเกนฺโตฯ

วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชายาติ วตฺถุวิชฺชาสงฺขาตาย ติรจฺฉานวิชฺชายฯ วตฺถุวิชฺชา นาม ลาพุวตฺถุ-กุมฺภณฺฑวตฺถุ-มูลกวตฺถุ-อาทีนํ วตฺถูนํ ผลสมฺปตฺติการณกาลชานนุปาโยฯ มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺตีติ เตเนว วตฺถุวิชฺชาติรจฺฉานวิชฺชาสงฺขาเตน มิจฺฉาชีเวน ชีวิกํ กปฺเปนฺติ, เตสํ วตฺถูนํ สมฺปาทเนน ปสนฺเนหิ มนุสฺเสหิ ทินฺเน ปจฺจเย ปริภุญฺชนฺตา ชีวนฺตีติ อตฺโถฯ อโธมุขาติ วตฺถุํ โอโลเกตฺวา ภุญฺชมานวเสน อโธมุขา ภุญฺชนฺติ นามฯ เอวํ สพฺพตฺถ โยชนา กาตพฺพาฯ อปิ เจตฺถ นกฺขตฺตวิชฺชาติ ‘‘อชฺช อิมํ นกฺขตฺตํ อิมินา นกฺขตฺเตน คนฺตพฺพํ, อิมินา อิทญฺจิทญฺจ กาตพฺพ’’นฺติ เอวํ ชานนวิชฺชาฯ ทูเตยฺยนฺติ ทูตกมฺมํ, เตสํ เตสํ สาสนํ คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํฯ ปหิณคมนนฺติ เอกคามสฺมิํเยว เอกกุลสฺส สาสเนน อญฺญกุลํ อุปสงฺกมนํฯ องฺควิชฺชาติ อิตฺถิลกฺขณปุริสลกฺขณวเสน องฺคสมฺปตฺติํ ญตฺวา ‘‘ตาย องฺคสมฺปตฺติยา อิทํ นาม ลพฺภตี’’ติ เอวํ ชานนวิชฺชาฯ วิทิสามุขาติ องฺควิชฺชา หิ ตํ ตํ สรีรโกฏฺฐาสํ อารพฺภ ปวตฺตตฺตา วิทิสาย ปวตฺตา นาม, ตสฺมา ตาย วิชฺชาย ชีวิกํ กปฺเปตฺวา ภุญฺชนฺตา วิทิสามุขา ภุญฺชนฺติ นามฯ เอวมาโรเจสีติ ‘‘ธมฺมิกํ สมณา’’ติอาทีนิ วทมานา สาสนสฺส นิยฺยานิกํ คุณํ กเถสิฯ ตญฺจ ปริพฺพาชิกาย กถํ สุตฺวา ปญฺจมตฺตานิ กุลสตานิ สาสเน โอตริํสูติฯ

สาริปุตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นาคสํยุตฺตํ

1. สุทฺธิกสุตฺตวณฺณนา

[342] นาคสํยุตฺเต อณฺฑชาติ อณฺเฑ ชาตาฯ ชลาพุชาติ วตฺถิโกเส ชาตาฯ สํเสทชาติ สํเสเท ชาตาฯ โอปปาติกาติ อุปปติตฺวา วิย ชาตาฯ อิทญฺจ ปน สุตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติยา วุตฺตํฯ ภิกฺขูนญฺหิ ‘‘กติ นุ โข นาคโยนิโย’’ติ กถา อุทปาทิฯ อถ ภควา ปุคฺคลานํ นาคโยนีหิ อุทฺธรณตฺถํ นาคโยนิโย อาวิกโรนฺโต อิมํ สุตฺตมาหฯ

2-50. ปณีตตรสุตฺตาทิวณฺณนา

[343-391] ทุติยาทีสุ โวสฺสฏฺฐกายาติ อหิตุณฺฑิกปริพุทฺธํ อคเณตฺวา วิสฺสฏฺฐกายาฯ ทฺวยการิโนติ ทุวิธการิโน, กุสลากุสลการิโนติ อตฺโถฯ สจชฺช มยนฺติ สเจ อชฺช มยํฯ สหพฺยตํ อุปปชฺชตีติ สหภาวํ อาปชฺชติฯ ตตฺรสฺส อกุสลํ อุปปตฺติยา ปจฺจโย โหติ, กุสลํ อุปปนฺนานํ สมฺปตฺติยาฯ อนฺนนฺติ ขาทนียโภชนียํฯ ปานนฺติ ยํกิญฺจิ ปานกํฯ วตฺถนฺติ นิวาสนปารุปนํฯ ยานนฺติ ฉตฺตุปาหนํ อาทิํ กตฺวา ยํกิญฺจิ คมนปจฺจยํฯ มาลนฺติ ยํกิญฺจิ สุมนมาลาทิปุปฺผํฯ คนฺธนฺติ ยํกิญฺจิ จนฺทนาทิคนฺธํฯ วิเลปนนฺติ ยํกิญฺจิ ฉวิราคกรณํฯ เสยฺยาวสถปทีเปยฺยนฺติ มญฺจปีฐาทิเสยฺยํ เอกภูมิกาทิอาวสถํ วฏฺฏิเตลาทิปทีปูปกรณญฺจ เทตีติ อตฺโถฯ เตสญฺหิ ทีฆายุกตาย จ วณฺณวนฺตตาย จ สุขพหุลตาย จ ปตฺถนํ กตฺวา อิมํ ทสวิธํ ทานวตฺถุํ ทตฺวา ตํ สมฺปตฺติํ อนุภวิตุํ ตตฺถ นิพฺพตฺตนฺติฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

นาคสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. สุปณฺณสํยุตฺตวณฺณนา

[392-437] สุปณฺณสํยุตฺเต ปตฺตานํ วณฺณวนฺตตาย ครุฬา สุปณฺณาติ วุตฺตาฯ อิธาปิ ปฐมสุตฺตํ ปุริมนเยเนว อฏฺฐุปฺปตฺติยํ วุตฺตํฯ หรนฺตีติ อุทฺธรนฺติฯ อุทฺธรมานา จ ปน เต อตฺตนา หีเน วา สเม วา อุทฺธริตุํ สกฺโกนฺติ, น อตฺตนา ปณีตตเรฯ สตฺตวิธา หิ อนุทฺธรณียนาคา นาม ปณีตตรา กมฺพลสฺสตรา ธตรฏฺฐา สตฺตสีทนฺตรวาสิโน ปถวิฏฺฐกา ปพฺพตฏฺฐกา วิมานฏฺฐกาติฯ ตตฺร อณฺฑชาทีนํ ชลาพุชาทโย ปณีตตรา , เต เตหิ อนุทฺธรณียาฯ กมฺพลสฺสตรา ปน นาคเสนาปติโน, เต ยตฺถ กตฺถจิ ทิสฺวา โย โกจิ สุปณฺโณ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติฯ ธตรฏฺฐา ปน นาคราชาโน, เตปิ โกจิ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติฯ เย ปน สตฺตสีทนฺตเร มหาสมุทฺเท วสนฺติ, เต ยสฺมา กตฺถจิ วิกมฺปนํ กาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา โกจิ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติฯ ปถวิฏฺฐกาทีนํ นิลียโนกาโส อตฺถิ, ตสฺมา เตปิ อุทฺธริตุํ น สกฺโกติฯ เย ปน มหาสมุทฺเท อูมิปิฏฺเฐ วสนฺติ, เต โย โกจิ สโม วา ปณีตตโร วา สุปณฺโณ อุทฺธริตุํ สกฺโกติฯ เสสํ นาคสํยุตฺเต วุตฺตนยเมวาติฯ

สุปณฺณสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. คนฺธพฺพกายสํยุตฺตวณฺณนา

[438-549] คนฺธพฺพกายสํยุตฺเต มูลคนฺเธ อธิวตฺถาติ ยสฺส รุกฺขสฺส มูเล คนฺโธ อตฺถิ, ตํ นิสฺสาย นิพฺพตฺตาฯ โส หิ สกโลปิ รุกฺโข เตสํ อุปกปฺปติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ คนฺธคนฺเธติ มูลาทิคนฺธานํ คนฺเธฯ ยสฺส หิ รุกฺขสฺส สพฺเพสมฺปิ มูลาทีนํ คนฺโธ อตฺถิ, โส อิธ คนฺโธ นามฯ ตสฺส คนฺธสฺส คนฺเธ, ตสฺมิํ อธิวตฺถาฯ อิธ มูลาทีนิ สพฺพานิ เตสํเยว อุปกปฺปนฺติฯ โส ทาตา โหติ มูลคนฺธานนฺติ โส กาฬานุสาริกาทีนํ มูลคนฺธานํ ทาตา โหติฯ เอวํ สพฺพปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอวญฺหิ สริกฺขทานมฺปิ ทตฺวา ปตฺถนํ ฐเปนฺติ, อสริกฺขทานมฺปิฯ ตํ ทสฺเสตุํ โส อนฺนํ เทตีติอาทิ ทสวิธํ ทานวตฺถุ วุตฺตํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

คนฺธพฺพกายสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. วลาหกสํยุตฺตวณฺณนา

[550-606] วลาหกสํยุตฺเต วลาหกกายิกาติ วลาหกนามเก เทวกาเย อุปฺปนฺนา อากาสจาริกเทวาฯ สีตวลาหกาติ สีตกรณวลาหกาฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ เจโตปณิธิมนฺวายาติ จิตฺตฏฺฐปนํ อาคมฺมฯ สีตํ โหตีติ ยํ วสฺสาเน วา เหมนฺเต วา สีตํ โหติ, ตํ อุตุสมุฏฺฐานเมวฯ ยํ ปน สีเตปิ อติสีตํ, คิมฺเห จ อุปฺปนฺนํ สีตํ, ตํ เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺตํ สีตํ นามฯ อุณฺหํ โหตีติ ยํ คิมฺหาเน อุณฺหํ, ตํ อุตุสมุฏฺฐานิกํ ปากติกเมวฯ ยํ ปน อุณฺเหปิ อติอุณฺหํ, สีตกาเล จ อุปฺปนฺนํ อุณฺหํ, ตํ เทวตานุภาเวน นิพฺพตฺตํ อุณฺหํ นามฯ อพฺภํ โหตีติ อพฺภมณฺฑโป โหติฯ อิธาปิ ยํ วสฺสาเน จ สิสิเร จ อพฺภํ อุปฺปชฺชติ, ตํ อุตุสมุฏฺฐานิกํ ปากติกเมวฯ ยํ ปน อพฺเภเยว อติอพฺภํ, สตฺตสตฺตาหมฺปิ จนฺทสูริเย ฉาเทตฺวา เอกนฺธการํ กโรติ, ยญฺจ จิตฺตเวสาขมาเสสุ อพฺภํ, ตํ เทวตานุภาเวน อุปฺปนฺนํ อพฺภํ นามฯ วาโต โหตีติ โย ตสฺมิํ ตสฺมิํ อุตุมฺหิ อุตฺตรทกฺขิณาทิปกติวาโต โหติ, อยํ อุตุสมุฏฺฐาโนวฯ โยปิ ปน รุกฺขกฺขนฺธาทิปทาลโน อติวาโต นาม อตฺถิ, อยญฺเจว, โย จ อญฺโญปิ อกาลวาโต, อยํ เทวตานุภาวนิพฺพตฺโต นามฯ เทโว วสฺสตีติ ยํ วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส วสฺสํ, ตํ อุตุสมุฏฺฐานเมวฯ ยํ ปน วสฺเสเยว อติวสฺสํ, ยญฺจ จิตฺตเวสาขมาเสสุ วสฺสํ, ตํ เทวตานุภาวนิพฺพตฺตํ นามฯ

ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร วสฺสวลาหกเทวปุตฺโต ตลกูฏกวาสิ ขีณาสวตฺเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐาสิฯ เถโร ‘‘โกสิ ตฺว’’นฺติ ปุจฺฉิฯ ‘‘อหํ, ภนฺเต, วสฺสวลาหกเทวปุตฺโต’’ติฯ ‘‘ตุมฺหากํ กิร จิตฺเตน เทโว วสฺสตี’’ติ? ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘ปสฺสิตุกามา มย’’นฺติ ฯ ‘‘เตมิสฺสถ, ภนฺเต’’ติฯ ‘‘เมฆสีสํ วา คชฺชิตํ วา น ปญฺญายติ, กถํ เตมิสฺสามา’’ติ? ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํจิตฺเตน เทโว วสฺสติ, ตุมฺเห ปณฺณสาลํ ปวิสถา’’ติ ฯ ‘‘สาธุ เทวปุตฺตา’’ติ โส ปาเท โธวิตฺวา ปณฺณสาลํ ปาวิสิฯ เทวปุตฺโต ตสฺมิํ ปวิสนฺเตเยว เอกํ คีตํ คายิตฺวา หตฺถํ อุกฺขิปิฯ สมนฺตา ติโยชนฏฺฐานํ เอกเมฆํ อโหสิฯ เถโร อทฺธตินฺโต ปณฺณสาลํ ปวิฏฺโฐติฯ อปิจ เทโว นาเมส อฏฺฐหิ การเณหิ วสฺสติ นาคานุภาเวน สุปณฺณานุภาเวน เทวตานุภาเวน สจฺจกิริยาย อุตุสมุฏฺฐาเนน มาราวฏฺฏเนน อิทฺธิพเลน วินาสเมเฆนาติฯ

วลาหกสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. วจฺฉโคตฺตสํยุตฺตวณฺณนา

[607-661] วจฺฉโคตฺตสํยุตฺเต อญฺญาณาติ อญฺญาเณนฯ เอวํ สพฺพปเทสุ กรณวเสเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สพฺพานิ เจตานิ อญฺญมญฺญเววจนาเนวาติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน สํยุตฺเต เอกาทส สุตฺตานิ ปญฺจปญฺญาส เวยฺยากรณานีติ เวทิตพฺพานิฯ

วจฺฉโคตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

13. ฌานสํยุตฺตํ

1. สมาธิมูลกสมาปตฺติสุตฺตวณฺณนา

[662] ฌานสํยุตฺตสฺส ปฐเม สมาธิกุสโลติ ปฐมํ ฌานํ ปญฺจงฺคิกํ ทุติยํ ติวงฺคิกนฺติ เอวํ องฺคววตฺถานกุสโลฯ น สมาธิสฺมิํ สมาปตฺติกุสโลติ จิตฺตํ หาเสตฺวา กลฺลํ กตฺวา ฌานํ สมาปชฺชิตุํ น สกฺโกติฯ อิมินา นเยน เสสปทานิปิ เวทิตพฺพานิฯ

2-55. สมาธิมูลกฐิติสุตฺตาทิวณฺณนา

[663-716] ทุติยาทีสุ น สมาธิสฺมิํ ฐิติกุสโลติ ฌานํ ฐเปตุํ อกุสโล, สตฺตฏฺฐอจฺฉรามตฺตํ ฌานํ ฐเปตุํ น สกฺโกติฯ น สมาธิสฺมิํ วุฏฺฐานกุสโลติ ฌานโต วุฏฺฐาตุํ อกุสโล, ยถาปริจฺเฉเทน วุฏฺฐาตุํ น สกฺโกติฯ น สมาธิสฺมิํ กลฺลิตกุสโลติ จิตฺตํ หาเสตฺวา กลฺลํ กาตุํ อกุสโลฯ น สมาธิสฺมิํ อารมฺมณกุสโลติ กสิณารมฺมเณสุ อกุสโลฯ น สมาธิสฺมิํ โคจรกุสโลติ กมฺมฏฺฐานโคจเร เจว ภิกฺขาจารโคจเร จ อกุสโลฯ น สมาธิสฺมิํ อภินีหารกุสโลติ กมฺมฏฺฐานํ อภินีหริตุํ อกุสโลฯ น สมาธิสฺมิํ สกฺกจฺจการีติ ฌานํ อปฺเปตุํ สกฺกจฺจการี น โหติฯ น สมาธิสฺมิํ สาตจฺจการีติ ฌานปฺปนาย สตตการี น โหติ, กทาจิเทว กโรติฯ น สมาธิสฺมิํ สปฺปายการีติ สมาธิสฺส สปฺปาเย อุปการกธมฺเม ปูเรตุํ น สกฺโกติฯ ตโต ปรํ สมาปตฺติอาทีหิ ปเทหิ โยเชตฺวา จตุกฺกา วุตฺตาฯ เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ สกลํ ปเนตฺถ ฌานสํยุตฺตํ โลกิยชฺฌานวเสเนว กถิตนฺติฯ

ฌานสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อิติ สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

ขนฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย ทุติโย ภาโคฯ