อนิจฺจุจฺฉาทนปริมทฺทนเภทนวิทฺธํสนธมฺมสฺสาติ เอตฺถ อยํ กาโย หุตฺวา อภาวฏฺเฐน อนิจฺจธมฺโม , ทุคฺคนฺธวิฆาตตฺถาย ตนุวิเลปเนน อุจฺฉาทนธมฺโม, องฺคปจฺจงฺคาพาธวิโนทนตฺถาย ขุทฺทกสมฺพาหเนน ปริมทฺทนธมฺโม, ทหรกาเล วา อูรูสุ สยาเปตฺวา คพฺภวาเสน ทุสฺสณฺฐิตานํ เตสํ เตสํ องฺคานํ สณฺฐานสมฺปาทนตฺถํ อญฺฉนปีฬนาทีนํ วเสน ปริมทฺทนธมฺโม, เอวํ ปริหริโตปิ จ เภทนวิทฺธํสนธมฺโม ภิชฺชติ เจว วิกิรติ จ, เอวํ สภาโวติ อตฺโถฯ

ตตฺถ มาตาเปตฺติกสมฺภวโอทนกุมฺมาสูปจยปริมทฺทนปเทหิ วฑฺฒิ กถิตา, อนิจฺจเภทนวิทฺธํสนปเทหิ ปริหานิฯ ปุริเมหิ วา ตีหิ สมุทโย, ปจฺฉิเมหิ อตฺถงฺคโมติฯ เอวํ จาตุมหาภูติกสฺส กายสฺส วฑฺฒิปริหานินิพฺพตฺติเภทา ทสฺสิตาฯ เสสํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

สฬวคฺโค ทสโมฯ

ทุติโย ปณฺณาสโกฯ

11. โยคกฺเขมิวคฺโค

1. โยคกฺเขมิสุตฺตวณฺณนา

[104] โยคกฺเขมิวคฺคสฺส ปฐเม โยคกฺเขมิปริยายนฺติ จตูหิ โยเคหิ เขมิโน การณภูตํฯ ธมฺมปริยายนฺติ ธมฺมการณํฯ อกฺขาสิ โยคนฺติ ยุตฺติํ กเถสิฯ ตสฺมาติ กสฺมา? กิํ อกฺขาตตฺตา, อุทาหุ ปหีนตฺตาติ? ปหีนตฺตาฯ น หิ อกฺขาเนน โยคกฺเขมิ นาม โหติฯ

2-10. อุปาทายสุตฺตาทิวณฺณนา

[105-113] ทุติเย เวทนาสุขทุกฺขํ กถิตํ, ตํ ปน วิปากสุขทุกฺขํ วฏฺฏติฯ ตติเย ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺสฯ จตุตฺเถ โลกสฺสาติ สงฺขารโลกสฺสฯ ปญฺจมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ ขนฺธิยวคฺเค วุตฺตนยเมวฯ

โยคกฺเขมิวคฺโค เอกาทสโมฯ

12. โลกกามคุณวคฺโค

1-2. ปฐมมารปาสสุตฺตาทิวณฺณนา

[114-115] โลกกามคุณวคฺคสฺส ปฐเม อาวาสคโตติ วสนฏฺฐานํ คโตฯ มารสฺส วสํ คโตติ ติวิธสฺสาปิ มารสฺส วสํ คโตฯ ปฏิมุกฺก’สฺส มารปาโสติ อสฺส คีวาย มารปาโส ปฏิมุกฺโก ปเวสิโตฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

3. โลกนฺตคมนสุตฺตวณฺณนา

[116] ตติเย โลกสฺสาติ จกฺกวาฬโลกสฺสฯ โลกสฺส อนฺตนฺติ สงฺขารโลกสฺส อนฺตํฯ วิหารํ ปาวิสีติ ‘‘มยิ วิหารํ ปวิฏฺเฐ อิเม ภิกฺขู, อิมํ อุทฺเทสํ อานนฺทํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ, โส จ เตสํ มม สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทิตฺวา กเถสฺสติฯ ตโต นํ โถเมสฺสามิ, มม โถมนํ สุตฺวา ภิกฺขู อานนฺทํ อุปสงฺกมิตพฺพํ, วจนญฺจสฺส โสตพฺพํ สทฺธาตพฺพํ มญฺญิสฺสนฺติ, ตํ เนสํ ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ จินฺเตตฺวา สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ อวิภชิตฺวาว นิสินฺนาสเน อนฺตรหิโต คนฺธกุฏิยํ ปาตุรโหสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อุฏฺฐายาสนา วิหารํ ปาวิสี’’ติฯ

สตฺถุ เจว สํวณฺณิโตติ สตฺถารา จ ปสตฺโถฯ วิญฺญูนนฺติ อิทมฺปิ กรณตฺเถ สามิวจนํ, ปณฺฑิเตหิ สพฺรหฺมจารีหิ จ สมฺภาวิโตติ อตฺโถฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ อติกฺกมฺเมว มูลํ อติกฺกมฺเมว ขนฺธนฺติ สาโร นาม มูเล วา ขนฺเธ วา ภเวยฺย, ตมฺปิ อติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถฯ เอวํสมฺปทมิทนฺติ เอวํสมฺปตฺติกํ, อีทิสนฺติ อตฺโถฯ อติสิตฺวาติ อติกฺกมิตฺวาฯ ชานํ ชานาตีติ ชานิตพฺพเมว ชานาติฯ ปสฺสํ ปสฺสตีติ ปสฺสิตพฺพเมว ปสฺสติฯ ยถา วา เอกจฺโจ วิปรีตํ คณฺหนฺโต ชานนฺโตปิ น ชานาติ, ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, น เอวํ ภควาฯ ภควา ปน ชานนฺโต ชานาติ, ปสฺสนฺโต ปสฺสติเยวฯ สฺวายํ ทสฺสนปริณายกฏฺเฐน จกฺขุภูโตฯ วิทิตกรณฏฺเฐน ญาณภูโต ฯ อวิปรีตสภาวฏฺเฐน ปริยตฺติธมฺมปวตฺตนโต วา หทเยน จินฺเตตฺวา วาจาย นิจฺฉาริตธมฺมมโยติ ธมฺมภูโตฯ เสฏฺฐฏฺเฐน พฺรหฺมภูโตฯ อถ วา จกฺขุ วิย ภูโตติ จกฺขุภูโตฯ เอวเมเตสุ ปเทสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สฺวายํ ธมฺมสฺส วตฺตนโต วตฺตาฯ ปวตฺตนโต ปวตฺตาฯ อตฺถํ นีหริตฺวา นีหริตฺวา ทสฺสนสมตฺถตาย อตฺถสฺส นินฺเนตาฯ อมตาธิคมาย ปฏิปตฺติํ เทเสตีติ อมตสฺส ทาตาฯ

อครุํ กริตฺวาติ ปุนปฺปุนํ ยาจาเปนฺโตปิ หิ ครุํ กโรติ นามฯ อตฺตโน เสกฺขปฏิสมฺภิทาญาเณ ฐตฺวา สิเนรุปาทโต วาลิกํ อุทฺธรมาโน วิย ทุพฺพิญฺเญยฺยํ กตฺวา กเถนฺโตปิ ครุํ กโรติเยว นามฯ เอวํ อกตฺวา อมฺเห ปุนปฺปุนํ อยาจาเปตฺวา สุวิญฺเญยฺยมฺปิ โน กตฺวา กเถหีติ วุตฺตํ โหติฯ

ยํ โข โวติ ยํ โข ตุมฺหากํฯ จกฺขุนา โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานีติ จกฺขุญฺหิ โลเก อปฺปหีนทิฏฺฐิ ปุถุชฺชโน สตฺตโลกวเสน โลโกติ สญฺชานาติ เจว มญฺญติ จ, ตถา จกฺกวาฬโลกวเสนฯ น หิ อญฺญตฺร จกฺขาทีหิ ทฺวาทสายตเนหิ ตสฺส สา สญฺญา วา มาโน วา อุปฺปชฺชติฯ เตน วุตฺตํ, ‘‘จกฺขุนา โข, อาวุโส, โลกสฺมิํ โลกสญฺญี โหติ โลกมานี’’ติฯ อิมสฺส จ โลกสฺส คมเนน อนฺโต นาม ญาตุํ วา ทฏฺฐุํ วา ปตฺตุํ วา น สกฺกาฯ ลุชฺชนฏฺเฐน ปน ตสฺเสว จกฺขาทิเภทสฺส โลกสฺส นิพฺพานสงฺขาตํ อนฺตํ อปฺปตฺวา วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตกิริยา นาม นตฺถีติ เวทิตพฺพาฯ

เอวํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘สาวเกน ปญฺโห กถิโตติ มา นิกฺกงฺขา อหุวตฺถ, อยํ ภควา สพฺพญฺญุตญฺญาณตุลํ คเหตฺวา นิสินฺโนฯ อิจฺฉมานา ตเมว อุปสงฺกมิตฺวา นิกฺกงฺขา โหถา’’ติ อุยฺโยเชนฺโต อากงฺขมานา ปนาติอาทิมาหฯ

อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ การเณหิ จกฺกวาฬโลกสฺส อนฺตาภาวการเณหิ เจว สงฺขารโลกสฺส อนฺตาปตฺติการเณหิ จฯ อิเมหิ ปเทหีติ อิเมหิ อกฺขรสมฺปิณฺฑเนหิฯ พฺยญฺชเนหีติ ปาฏิเยกฺกอกฺขเรหิฯ

ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ จตูหิ การเณหิ ปณฺฑิโต ธาตุกุสโล อายตนกุสโล ปจฺจยาการกุสโล การณาการณกุสโลติฯ

มหาปญฺโญติ มหนฺเต อตฺเถ มหนฺเต ธมฺเม มหนฺตา นิรุตฺติโย มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปฏิคฺคณฺหนสมตฺถตาย มหาปญฺญาย สมนฺนาคโตฯ ยถา ตํ อานนฺเทนาติ ยถา อานนฺเทน พฺยากตํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ยถา อานนฺเทน ตํ พฺยากตํ, อหมฺปิ ตํ เอวเมว พฺยากเรยฺยนฺติ อตฺโถฯ

4. กามคุณสุตฺตวณฺณนา

[117] จตุตฺเถ เย เมติ เย มมฯ เจตโส สมฺผุฏฺฐปุพฺพาติ จิตฺเตน อนุภูตปุพฺพาฯ ตตฺร เม จิตฺตํ พหุลํ คจฺฉมานํ คจฺเฉยฺยาติ เตสุ ปาสาทตฺตยติวิธนาฏกาทิเภทสมฺปตฺติวเสน อนุภูตปุพฺเพสุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ พหูสุ วาเรสุ อุปฺปชฺชมานํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ทีเปติฯ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วาติ อิธ ปธานจริยกาเล ฉพฺพสฺสานิ สุปุปฺผิตวนสณฺฑชาตานํ ทิชคณาทีนํ วเสน ทิฏฺฐสุตาทิเภทํ มโนรมารมฺมณํ กามคุณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวรูเปสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา พหุลํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ทสฺเสติฯ อปฺปํ วา อนาคเตสูติ อนาคเต ‘‘เมตฺเตยฺโย นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ, สงฺโข นาม ราชา, เกตุมตี นาม ราชธานี’’ติอาทิวเสน (ที. นิ. 3.106) ปริตฺตกเมว อนาคเตสุ กามคุเณสุ อุปฺปชฺเชยฺยาติ ทสฺเสติฯ ตตฺร เม อตฺตรูเปนาติ ตตฺร มยา อตฺตโน หิตกามชาติเกนฯ อปฺปมาโทติ สาตจฺจกิริยา ปญฺจสุ กามคุเณสุ จิตฺตสฺส อโวสฺสคฺโคฯ สตีติ อารมฺมณปริคฺคหิตสติฯ อารกฺโขติ อยํ อปฺปมาโท จ สติ จ เจตโส อารกฺโข กรณีโย, เอวํ เม อโหสีติ ทสฺเสติ, อารกฺขตฺถาย อิเม ทฺเว ธมฺมา กาตพฺพาติ วุตฺตํ โหติฯ

ตสฺมาติห, ภิกฺขเว, เส อายตเน เวทิตพฺเพติ ยสฺมา เจตโส อารกฺขตฺถาย อปฺปมาโท จ สติ จ กาตพฺพา, ยสฺมา ตสฺมิํ อายตเน วิทิเต อปฺปมาเทน วา สติยา วา กาตพฺพํ นตฺถิ, ตสฺมา เส อายตเน เวทิตพฺเพ, ตํ การณํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถฯ สฬายตนนิโรธนฺติ สฬายตนนิโรโธ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ สนฺธาย ภาสิตนฺติ อตฺโถฯ นิพฺพานสฺมิญฺหิ จกฺขุอาทีนิ เจว นิรุชฺฌนฺติ รูปสญฺญาทโย จ นิรุชฺฌนฺตีติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

5-6. สกฺกปญฺหสุตฺตาทิวณฺณนา

[118-119] ปญฺจเม ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ ปรินิพฺพายนฺตีติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนฺติฯ ตนฺนิสฺสิตํ วิญฺญาณํ โหตีติ ตณฺหานิสฺสิตํ กมฺมวิญฺญาณํ โหติ ฯ ตทุปาทานนฺติ ตํคหณํ, ตณฺหาคหเณน สหคตํ วิญฺญาณํ โหตีติ อตฺโถฯ ฉฏฺฐํ อุตฺตานเมวฯ

7. สาริปุตฺตสทฺธิวิหาริกสุตฺตวณฺณนา

[120] สตฺตเม สนฺตาเนสฺสตีติ ฆเฏสฺสติ, โยควิจฺเฉทมสฺส ปาปุณิตุํ น ทสฺสติฯ

8. ราหุโลวาทสุตฺตวณฺณนา

[121] อฏฺฐเม วิมุตฺติปริปาจนิยาติ วิมุตฺติํ ปริปาเจนฺตีติ วิมุตฺติปริปาจนิยาฯ ธมฺมาติ ปนฺนรส ธมฺมา, เต สทฺธินฺทฺริยาทีนํ วิสุทฺธิกรณวเสน เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ –

‘‘อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต, อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต, อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ มุฏฺฐสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺฐิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต , สติปฏฺฐาเน ปจฺจเวกฺขโต, อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต, อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ ทุปฺปญฺเญ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺญวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีรญาณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต, อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปญฺญินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติฯ

อิติ อิเม ปญฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปญฺจ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต , ปญฺจ สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต, อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (ปฏิ. ม. 1.184)ฯ

อปเรปิ ปนฺนรส ธมฺมา วิมุตฺติปริปาจนิยา – สทฺธาปญฺจมานิ อินฺทฺริยานิ, อนิจฺจสญฺญา, อนิจฺเจ ทุกฺขสญฺญา, ทุกฺเข อนตฺตสญฺญา, ปหานสญฺญา, วิราคสญฺญาติ อิมา ปญฺจ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา, เมฆิยตฺเถรสฺส กถิตา กลฺยาณมิตฺตตาทโย ปญฺจ ธมฺมาติ (อุทา. 31)ฯ กาย ปน เวลาย ภควโต เอตทโหสีติ? ปจฺจูสสมเย โลกํ โวโลเกนฺตสฺสฯ

อเนกานิ เทวตาสหสฺสานีติ อายสฺมตา ราหุเลน ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต ปาทมูเล ปาลิตนาคราชกาเล ปตฺถนํ ปฏฺฐเปนฺเตน สทฺธิํ ปตฺถนํ ปฏฺฐปิตเทวตาสุ ปน กาจิ ภูมฏฺฐกา เทวตา, กาจิ อนฺตลิกฺขฏฺฐกา, กาจิ จาตุมหาราชิกา, กาจิ เทวโลเก, กาจิ พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตาฯ อิมสฺมิํ ปน ทิวเส สพฺพาปิ ตา เอกฏฺฐาเน อนฺธวนสฺมิํเยว สนฺนิปติตา, ตา สนฺธายาห – ‘‘อเนกานิ เทวตาสหสฺสานี’’ติฯ ธมฺมจกฺขุนฺติ อิมสฺมิํ สุตฺเต จตฺตาโร จ มคฺคา จตฺตาริ จ ผลานิ ธมฺมจกฺขุนฺติ เวทิตพฺพานิฯ ตตฺถ หิ กาจิ เทวตา โสตาปนฺนา อเหสุํ, กาจิ สกทาคามี, อนาคามี, ขีณาสวาฯ ตาสญฺจ ปน เทวตานํ เอตฺตกาติ คณนวเสน ปริจฺเฉโท นตฺถิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวฯ

9-10. สํโยชนิยธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[122-123] นวมทสมานิ อิฏฺฐารมฺมณวเสน กถิยมาเน พุชฺฌนกานํ วเสน วุตฺตานีติฯ

โลกกามคุณวคฺโค ทฺวาทสโมฯ

13. คหปติวคฺโค

1-3. เวสาลีสุตฺตาทิวณฺณนา

[124-126] คหปติวคฺคสฺส ปฐเม อุคฺโคติ ปณีตทายกานํ อคฺคอุคฺโค, โส ภควตา ‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ปณีตทายกานํ ยทิทํ อุคฺโค คหปตี’’ติ เอวํ เอตทคฺเค ฐปิโตฯ เสสเมเตสุ เจว ทฺวีสุ, ตติเย จ วุตฺตตฺถเมวฯ

4-5. ภารทฺวาชสุตฺตาทิวณฺณนา

[127-128] จตุตฺเถ ปิณฺฑํ อุลมาโน ปริเยสมาโน ปพฺพชิโตติ ปิณฺโฑโลฯ โส กิร ปริชิณฺณโภโค พฺราหฺมโณ อโหสิฯ อถ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ลาภสกฺการํ ทิสฺวา ปิณฺฑตฺถาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิโตฯ โส มหนฺตํ กปลฺลปตฺตํ คเหตฺวา จรติ, เตน กปลฺลปูรํ ยาคุํ ปิวติ, กปลฺลปูเร ปูเว ขาทติ, กปลฺลปูรํ ภตฺตํ ภุญฺชติฯ อถสฺส มหคฺฆสภาวํ สตฺถุ อาโรจยิํสุฯ สตฺถา ตสฺส ปตฺตตฺถวิกํ นานุชานิฯ เหฏฺฐามญฺเจ ปตฺตํ นิกฺกุชฺชิตฺวา ฐเปติฯ โส ฐเปนฺโตปิ ฆํสนฺโตว ปณาเมตฺวา ฐเปติ, คณฺหนฺโตปิ ฆํสนฺโตว อากฑฺฒิตฺวา คณฺหาติฯ ตํ คจฺฉนฺเต กาเล ธํสเนน ปริกฺขีณํ นาฬิโกทนมตฺตเมว คณฺหนกํ ชาตํฯ ตโต สตฺถุ อาโรเจสุํ, อถสฺส สตฺถา ปตฺตตฺถวิกํ อนุชานิฯ เถโร อปเรน สมเยน อินฺทฺริยภาวนํ ภาเวตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเต ปติฏฺฐาสิฯ อิติ โส ปิณฺฑตฺถาย ปพฺพชิตตฺตา ปิณฺโฑโล, โคตฺเตน ปน ภารทฺวาโชติ อุภยํ เอกโต กตฺวา ปิณฺโฑลภารทฺวาโชติ วุจฺจติฯ

อุปสงฺกมีติ อุคฺคตุคฺคเตหิ มหาอมจฺเจหิ ปริวุโต อุปสงฺกมิฯ เถโร กิร เอกทิวสํ สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺโจ นิทาฆสมเย สีตฐาเน ทิวาวิหารํ นิสีทิสฺสามีติ อากาเสน คนฺตฺวา คงฺคาตีเร อุเทนสฺส รญฺโญ อุทปานํ นาม อุยฺยานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล ทิวาวิหารํ นิสีทิ สีเตน อุทกวาเตน พีชิยมาโนฯ

อุเทโนปิ โข นาม ราชา สตฺตาหํ มหาปานํ ปิวิตฺวา สตฺตเม ทิวเส อุยฺยานํ ปฏิชคฺคาเปตฺวา มหาชนปริวาโร อุยฺยานํ คนฺตฺวา มงฺคลสิลาปฏฺเฏ อตฺถตาย เสยฺยาย นิปชฺชิฯ ตสฺส เอกา ปริจาริกา ปาเท สมฺพาหมานา นิสินฺนาฯ ราชา กเมน นิทฺทํ โอกฺกมิฯ